«Το περίεργο μαξιλάρι»: Ένα παιδικό βιβλίο από δύο μετρ, της γραφής και της εικόνας

«Λογοτεχνία μπορεί να γίνει το οτιδήποτε, αφού πρώτα όμως μάθεις να το διακρίνεις, να το καθαρίζεις από τη λεκτική του φθορά και μετά να το τοποθετείς σ’ ένα γλωσσικό πλέγμα που θα το φωτίσει αλλιώς. Το κόλπο είναι να επινοείς αυτό που βρίσκεις, αυτό που θυμάσαι, αυτό που είσαι» είμαι μια φράση που μου έχει πει ο Μισέλ Φάις, συγγραφέας αλλά και δάσκαλος δημιουργικής γραφής, σε μια παλιότερη συνέντευξή μας. Όπως και ότι ένας συγγραφέας ενδιαφέρεται μέχρι και για τη σκόνη από τα παπούτσια του περαστικού χαρακτήρα, μέχρι την ανείπωτη λέξη στα χείλη ενός φαντάσματος. Ένας συγγραφέας, όμως, μπορεί να εισχωρήσει με το πνεύμα του και τη γραφή του και στον κόσμο των παιδιών.

Στο πρώτο του αυτό εγχείρημα, με την πατρότητα οδηγό, ο Μισέλ Φάις επινοεί μια ιστορία την οποία ντύνει με εικόνες μία πολυβραβευμένη και από τις πιο ταλαντούχες και εμπνευσμένες Ελληνίδες εικονογράφους της γενιάς της, η Ντανιέλα Σταματιάδη. Οι δύο τους φτιάχνουν ένα ευφάνταστο και τρυφερό βιβλίο με τίτλο «Το περίεργο μαξιλάρι», στο οποίο η μικρή ηρωίδα θέτει στα πλάσματα του κόσμου της, φανταστικού και πραγματικού, το ερώτημα «Πού πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάνε;». Και αυτά της απαντούν.

Ο συγγραφέας Μισέλ Φάις για «Το περίεργο μαξιλάρι»

Μισέλ, πώς σκέφτηκες να γράψεις ένα παιδικό βιβλίο; Φαντάζομαι ότι έχει να κάνει με τον γιο σου, τον Μάρκο. Επηρέασε η πατρότητα το γράψιμό σου, και με ποιο τρόπο;
Δεν έβλεπα ποτέ τα βιβλία μου ως τέκνα (ούτε καν πνευματικά). Τα παιδιά, ειδικά όταν εισβάλλουν σε ώριμη ηλικία στη ζωή σου, σε κλονίζουν. Καθώς καλείσαι να ξαναθυμηθείς την παιδικότητα σου, χωρίς να είσαι πλέον παιδί. Το 2017 ήταν μια τομή στη ζωή μου. Με τον Μάρκο, από νωρίς, είχαμε μια στενή (και) αφηγηματική σχέση. Ανταλλάσσαμε ιστορίες. Έχω κρατήσει ολόκληρο αρχείο (ίσως κάποτε το αξιοποιήσω) με αστείους, αλλόκοτους ακόμη και στοχαστικούς διαλόγους. Αν και στην ενήλικη γραφή μου έχω κομμάτια με παιδιά (συνήθως τραυματισμένα) που εξιστορούν τα πάθη τους, όταν περάσεις στην παιδική ζώνη οφείλεις ν’ αλλάξεις και κάτοπτρα και φωτισμό. Μπορείς να πεις τα πάντα, μέσα όμως από τους κώδικες των παιδιών. Εξού κι όσα παιδικά βιβλία εξωραΐζουν, καταγγέλλουν ή νουθετούν δεν πείθουν.

Οι ενήλικες ρωτάμε από πού έρχονται τα όνειρα. Ίσως για τα παιδιά να είναι πιο εύλογο το ερώτημα αντεστραμμένο, όπως το θέτεις στο βιβλίο: «Πού πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάμε;» Πώς επέλεξες το θέμα σου; Τα όνειρα, βέβαια, είναι και ένα υλικό που σε ενδιαφέρει ως συγγραφέα.
Τα όνειρα, η ποιητική του ονείρου, είναι καθοριστική στη γραφή μου. Βλέπω και καταγράφω από έφηβος τα όνειρά μου. Τα παιδιά συχνά μετεωρίζονται ανάμεσα στο όνειρο, στην επινόηση και στο πραγματικό, ανάμεσα στο παρελθόν και μέλλον. Αβίαστα και απενοχοποιημένα παλινδρομούν. Κινούνται σε μια μυθική ζώνη, όπου όλα είναι πιθανά και όλα μπορούν να συμβούν. Τα πάντα είναι υπό αίρεση. Ρευστά. Αυτό, ξέρεις, είναι μια φοβερή εμπειρία. Τα παιδιά έχουν ταυτόχρονα μια ζωική ενέργεια και μια αρχέγονη σοφία. Γι’ αυτό και σε καθηλώνουν.

Στα μαθήματα δημιουργικής γραφής λες ότι δεν έχει τόσο σημασία «τι» λέει η ιστορία, αλλά «πώς» τη λες και το βαθύτερο «γιατί» τη λες. Ισχύει αυτός ο «κανόνας» της λογοτεχνίας εδώ;
Φυσικά και ισχύει. Κι αυτό στο μαθαίνουν τα ίδια τα παιδιά. Χωρίς να το κατανοούν. Αφού σου λένε την ίδια ιστορία με πολλούς τρόπους («πώς»), ιστορία (κωμική ή τρομακτική) που την βιώνουν σύγκορμα (άρα σου μαθαίνουν από πρώτο χέρι τη σωματική αφήγηση). Τέλος, επειδή τα παιδιά είναι κυριολεκτικά άγραφο χαρτί, άρα η αδημονία και η περιέργεια τα κατακλύζει, επείγονται να συνδυάσουν και να κατανοήσουν ολιστικά τα πιο ετερογενή θέματα, εξού και σε εκπλήσσουν με τα πιο αναπάντεχα ερμηνευτικά κλειδιά («γιατί»).

Ήταν κάτι που το σκέφτηκα πριν διαβάσω «Το περίεργο μαξιλάρι» αλλά και μετά: ότι ο κόσμος της παιδικής φαντασίας σού ταιριάζει. Ως συγγραφέας συχνά παίζεις με τις λέξεις κατασκευάζοντας γλωσσικές παραδοξότητες που φτιάχνουν εικόνες αντιρεαλιστικές, ενσωματώνοντας όλο αυτό το παιχνίδι της συγγραφικής τέχνης στο ερώτημα του ήρωα για την ύπαρξη – αν μπορούμε να το πούμε έτσι. Τι θα έλεγες εσύ;
Ο ύπνος είναι ένα σαγηνευτικό εργαστήρι ζωής. Βυθίζεσαι στο ατομικό και στο συλλογικό, στο άγχος και στη γαλήνη, στο αρχετυπικό και στο άδηλο, στο οικείο ως ξένο και στο αντίθετο. Γι’ αυτό και η ζωή των ονείρων συνδιαμορφώνει την καθημερινότητα ενός παιδιού. Την γλυκαίνει, την αναστατώνει, την εμπλουτίζει, την προεκτείνει. Έτσι διάλεξα ένα κομματάκι από την καθημερινότητά τους, ένα καθοριστικό κομματάκι, το μαξιλάρι. Κάτι που λειτουργεί σαν καθρέφτης. Που τα βοηθάει να αισθανθούν και να κατανοήσουν όλα αυτά βλέπουν με ανοιχτά ή κλειστά μάτια. Ένα «περίεργο» όμως μαξιλάρι, ανήσυχο και αλλόκοτο που έχει απορίες και ρωτάει μικρούς και μεγάλους, αλλά και ζώα και αντικείμενα για να μάθει περί ορατών και αοράτων, που αναρωτιέται «που πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάμε;».

Τι σου αρέσει στην εικονογράφηση της Ντανιέλας;
Είμαι τυχερός που στο πρώτο «παιδικό» μου βήμα συνεργάστηκα με την Ντανιέλα. Είναι τόσο έμπειρη και τόσο ανοιχτή. Προτείνει πολλές εικαστικές εκδοχές και βυθίζεται τόσο διακριτικά στο κείμενο. Το οικειοποιείται εκ των έσω. Ξέρεις, το παιδικό βιβλίο έχει αναλογίες με το τραγούδι. Υπάρχει στιχουργός και μουσικός. Απαιτεί διαθεσιμότητα και συνεργασία. Δεν σημαίνει, κατ’ ανάγκη, ότι ο συγγραφέας είναι ο στιχουργός και ο εικονογράφος ο μουσικός. Μπορεί να συμβαίνει και το αντίστροφο ή κάτι πιο υβριδικό.

Τι άλλο ετοιμάζεις;
Στον χώρο του παιδικού, υπάρχει συνέχεια. Έχω γράψει άλλα δυο κείμενα που αναμένουν το μυθικό βλέμμα της Ντανιέλας για να τυπωθούν. Στον χώρο του ενήλικου επίκειται τον Απρίλιο μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο. «Αμήν. Προσευχές στο Κενό». Είναι ένα βιβλίο (στον απόηχο της «Εξουθένωσης») που προέκυψε σε μια δύσκολη για μένα εποχή. Τελικώς όμως κράτησα το κεφάλι πάνω από το νερό. Και το «Περίεργο μαξιλάρι» (που είναι αφιερωμένο στον Μάρκο) ήταν, μεταξύ άλλων, ένα καθοριστικό σωσίβιο αυτόν τον καιρό. Αμήν.

Η εικονογράφος Ντανιέλα Σταματιάδη για «Το περίεργο μαξιλάρι»

Ντανιέλα, πώς σου φάνηκε το κείμενο όταν το πρωτοδιάβασες;
Φρέσκο και ευφάνταστο. Μου άρεσε πολύ η αυθεντική παιδικότητα που εκφράζεται στις σελίδες του.

Πώς ήταν να δουλεύεις με τον Μισέλ Φάις, ο οποίος έρχεται από τον χώρο των «ενήλικων» βιβλίων και έχει ένα διακριτό ύφος ως συγγραφέας;
Ο Μισέλ είχε καθ’ όλη την διάρκεια της συνεργασίας στο μυαλό του ότι το παιδικό βιβλίο είναι ένα διαφορετικό πεδίο, και μπήκε σε αυτό με ευγένεια, ειλικρίνεια και σεβασμό. Άψογη συνεργασία.

Πώς θα χαρακτήριζες το δικό σου διακριτό ύφος σαν εικονογράφος σε αυτό το βιβλίο ή και γενικότερα; Τι σε χαρακτηρίζει;
Δεν είμαι σίγουρη. Κάθε βιβλίο ανάλογα τις ανάγκες του, μου βγάζει κάτι διαφορετικό, μια άλλη πτυχή. Αν πρέπει να βρω κάτι κάπως πιο κοινό, αυτό ίσως να ήταν οι γεμάτες κοφτές φόρμες και τεχνικές που θυμίζουν κολλάζ.

Οι ενήλικες ρωτάμε από πού έρχονται τα όνειρα. Ίσως για τα παιδιά να είναι πιο εύλογο το ερώτημα αντεστραμμένο, όπως το θέτεις στο βιβλίο. Πού πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάμε; Σου άρεσε σαν ιδέα Πώς επέλεξες το ύφος σου; Υπήρχε κάποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με την εικονογράφηση αυτού του θέματος;
Ναι η ιδέα νομίζω ότι είναι πολύ δυνατή. Όλο το βιβλίο βγάζει μια ανάλαφρη παιδικότητα, οπότε αυτό με οδήγησε στην παλέτα και το ύφος του σχεδίου. Επίσης μου γέννησε την ανάγκη για ένα στήσιμο εξίσου ανάλαφρο, με αρκετά κενά ώστε να αναπνέει κάθε σελίδα. Αυτό που με απασχόλησε ωστόσο πιο πολύ, ήταν να βρω ένα τρόπο να εικονογραφήσω τα ίδια τα όνειρα. Όχι το περιεχόμενό τους – αλλά τα ίδια κάθε αυτά, σαν κάτι το αέρινο και χρωματιστό που θα διατρέχει όλο το βιβλίο. Ελπίζω να πέτυχε.

Τι σημαίνει αυτό το 4+; Και μέχρι πού πάει; Αλλάζει ο τρόπος ανάγνωσης του βιβλίου ανάλογα με την ηλικία;
Σημαίνει ότι το βιβλίο απευθύνεται σε οποιονδήποτε από την ηλικία των 4 και πάνω χωρίς όριο. Ναι, βέβαια αλλάζει η ανάγνωση. Άλλο πράγμα θα βρει ένα παιδάκι 4 χρονών, κάτι άλλο ακόμα μπορεί να ανακαλύψει όταν θα το ξαναδιαβάσει, κάτι άλλο ένα παιδάκι 7 χρονών, κάτι άλλο ο γονιός τους , και κάτι άλλο οι παππούδες τους. Αυτή είναι η μαγεία των βιβλίων.

Έχεις φιλοτεχνήσει πάνω από 100 τίτλους – εντυπωσιακό νούμερο! Τι ετοιμάζεις αυτό τον καιρό; Υπάρχει κάτι που περιμένεις με χαρά;
Έχω δύο χαρές αυτό τον καιρό. Μία είναι που θα πάω την άλλη βδομάδα με την ελληνική αποστολή στην Bologna Children’s Books Fair, μια από τις μεγαλύτερες εκθέσεις παιδικού βιβλίου παγκοσμίως. Έχω ξαναπάει αρκετές φορές στο παρελθόν και είναι κάτι που δεν το χορταίνω, δεν μπορώ να περιγράψω τι σημαίνει για έναν εικονογράφο να βρίσκεται εκεί. Μιλάμε για αμέτρητους εκδοτικούς οίκους – σχεδόν ολόκληρη την παγκόσμια παραγωγή, υπέροχα βιβλία, εξαιρετική έκθεση εικονογράφησης, εκδηλώσεις σε όλη την πόλη, portfolio reviews, και άλλα πολλά. Είναι κάτι το απίστευτο.

Η δεύτερη χαρά είναι ότι βγάζω σύντομα με τις εκδόσεις Πατάκη το τρίτο μου βιβλίο με κείμενο και εικονογράφηση δική μου. Λέγεται «Μία άλλη μαϊμού» και πρόκειται για μία αστεία ιστορία αυτοαποδοχής. Μεγάλη χαρά και αγωνία μαζί.