Η τεχνολογία και το μέλλον της ανάγνωσης

Η σύγχρονη τεχνολογία εμποτίζει σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής μας, συμπεριλαμβανομένης της ανάγνωσης. Τεχνολογία υπήρχε πάντοτε: είχαμε (σταθερά) τηλέφωνα, είχαμε συσκευές μουσικής και ηχογράφησης, είχαμε αυτοκίνητα, είχαμε υπολογιστές, είχαμε ένα σωρό gadgets που τώρα φαίνονται πρωτόγονα, αλλά που παλιότερα φαίνονταν «διαστημικά»· αντικείμενα ενός θεσπέσιου μέλλοντος. Το θεσπέσιο μέλλον ήρθε: η σημερινή τεχνολογία δεν ξεπήδησε από το πουθενά, ούτε πήρε τη μορφή της από τη μια μέρα στην άλλη. Ωστόσο, η επανάσταση που τοποθέτησε την τεχνολογία σε «κάθε πτυχή» της ατομικής και κοινωνικής δραστηριότητας ήταν η ψηφιακή επικοινωνία, η ανάπτυξη του Διαδικτύου: από την αρχή της δεκαετίας του 1990 τίποτα δεν είναι πια το ίδιο· ούτε καν η λειτουργία των δαχτύλων μας· δεν πατάνε πια κουμπιά· σκρολάρουν, αγγίζουν και χαϊδεύουν.

Τα τελευταία τριάντα χρόνια, εκτός του ότι όλες μας οι συνήθειες άλλαξαν, αποκτήσαμε καινούργιες· κι όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία των κοινωνιών, δεν τις αποκτήσαμε όλοι ταυτοχρόνως. Όσο παρεμβατική κι αν είναι η τεχνολογία δεν φτάνει σε όλους την ίδια στιγμή και δεν μας επηρεάζει εξίσου: πολλοί άνθρωποι, ιδιαίτερα στη χώρα μας, ήταν και παραμένουν τεχνολογικά αναλφάβητοι, φοβικοί και καχύποπτοι· μερικοί είναι οκνηροί· αρνούνται να μάθουν καινούργια πράγματα, να εισάγουν στη ζωή τους καινούργιες χειρονομίες. Όσο για την ανάγνωση, αν και η βιομηχανία του βιβλίου έχει εξελιχθεί και επεκταθεί μαζί με την τεχνολογία, εξακολουθεί να αφορά ένα μικρό ποσοστό του γενικού πληθυσμού: αν και κυκλοφορεί μεγαλύτερος αριθμός βιβλίων από ποτέ άλλοτε, ο αριθμός των αναγνωστών δεν αυξάνεται αναλόγως· άρα, ο καθένας από τους σχετικά λιγοστούς αναγνώστες διαβάζει περισσότερα βιβλία απ’ ό,τι στο παρελθόν – στο περιβάλλον του καταναλωτισμού, πιθανότατα τα διαβάζει με πρόχειρο, βιαστικό, επιφανειακό, «καταναλωτικό» τρόπο.

Περιμέναμε ότι με τις πλατφόρμες και τις αναγνωστικές συσκευές, το φυσικό βιβλίο θα ξεπερνιόταν: όμως αυτό δεν συνέβη. Μπορούμε να μεταφέρουμε τα αγαπημένα μας βιβλία στο Amazon Kindle, στο Barnes & Noble Nook, στο Onyx Boox ή στο Pocket Book, αλλά φαίνεται πως λίγοι από μας προτιμάμε την ηλεκτρονική ανάγνωση – κυρίως όσοι περνάμε πάρα πολύ χρόνο εργαζόμενοι σε οθόνες, στο τέλος της μέρας έχουμε ανάγκη από το φυσικό βιβλίο, από το ξεφύλλισμα κι από την αίσθηση της αφής. Οι φορητές συσκευές βολεύουν στα ταξίδια· είναι ιδανικές όταν βρισκόμαστε εν κινήσει. Όμως, αν κρίνω από τη δική μου πείρα κι από την πείρα άλλων ανθρώπων που ξέρω και που έχουν μεγαλώσει μέσα στα βιβλία, η τεχνολογία δεν έχει αντικαταστήσει ολόκληρο το απόθεμα των αναγνωστικών μας συνηθειών: συνεχίζω να πηγαίνω στη βιβλιοθήκη (στην πραγματικότητα, σε τρεις βιβλιοθήκες) μέρα παρά μέρα· ψαχουλεύω στα ράφια· καμιά φορά ακροβατώ επικίνδυνα πάνω στη σκάλα· φορτώνω τον σάκο μου βιβλία: δικαιούμαι να δανειστώ είκοσι βιβλία από την κάθε βιβλιοθήκη· σύνολο εξήντα βιβλία· ένα βουνό. Εκατέρωθεν του κρεβατιού μου υπάρχουν μισοδιαβασμένοι τόμοι· σε μερικούς έχω βάλει σελιδοδείχτες, σε άλλους όχι· μερικοί κείνται ανοιχτοί. Στο αναγνωστικό υλικό έχει προστεθεί η θηριώδης ηλεκτρονική τράπεζα δεδομένων του Διαδικτύου, τα ηλεκτρονικά βιβλία στα οποία έχω πρόσβαση online: πολλά από όσα με ενδιαφέρουν είναι δωρεάν, ενώ η ανάγνωση άλλων απαιτεί ένα μικρό αντίτιμο το οποίο καταβάλλω με προθυμία.

Να, πάνω κάτω τι έχει αλλάξει στο πέρασμα αυτών των τριών δεκαετιών: διαβάζω περισσότερο και χειρότερα· δεν είμαι όσο επιμελής ήμουν όταν υπογράμμιζα και σημείωνα στα περιθώρια με το καλοξυσμένο μου μολυβάκι· ξέρω την ύπαρξη πολύ περισσότερων βιβλίων από όσα διαβάζω· το εύρος της προσοχής μου έχει περιοριστεί: η ανάγνωση δεν είναι πια για μένα καθηλωτική εμπειρία· ο πειρασμός για εναλλαγή μεταξύ ανάγνωσης βιβλίου και περιήγησης στο Ίντερνετ είναι ακαταμάχητος. Aν και δεν συμμετέχω στα social media, πάσχω από διάσπαση προσοχής· από παθολογικό multitasking. Όσοι χαζολογάνε στα social media –τα οποία θεωρώ ανάξια για τους περισσότερους ανθρώπους– ολισθαίνουν σε χειρότερη κατάσταση: έχουν παραιτηθεί από την επιθυμία της ανάγνωσης. Οι φίλοι μου που δραστηριοποιούνται στο TikTok δεν έχουν διαβάσει ούτε ένα βιβλίο τα τελευταία πέντε ή δέκα χρόνια – κατά δική τους ομολογία. Εν πάση περιπτώσει, τα social media έχουν πολύ χαμηλές απαιτήσεις τεχνολογικής ικανότητας και πολύ χαμηλές απαιτήσεις εγγραματοσύνης: με αυτή την ευκαιρία, επαναλαμβάνω ότι χαμηλώνουν τον δείκτη ευφυΐας, την αντιληπτική ικανότητα και το επίπεδο πολιτικής αγωγής. Τα social media δεν είναι «τεχνολογία», είναι ξόμπλι.

Η τεχνολογία έχει σίγουρα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίον μαθαίνουμε: δεν είμαι σίγουρη αν αυτά που μαθαίνουμε μέσω διαδικτυακών μαθημάτων, podcasts κ.λπ. εντυπώνονται στο μυαλό μας και γίνονται γνώση· έχουμε όμως πρόσβαση σε τεράστιο όγκο πληροφοριών και γνώσεων – το σίγουρο είναι η ηλεκτρονική ανάγνωση έχει εκδημοκρατίσει τον κόσμο του βιβλίου εξαλείφοντας τα γεωγραφικά και τα ταξικά εμπόδια. Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν πως όλο και λιγότεροι έφηβοι και νέοι διαβάζουν «για ευχαρίστηση»: το φαινόμενο εντάσσεται στη γενικότερη τάση της διαίρεσης των πληθυσμών σε «αρίστους» με μεγάλες διανοητικές ικανότητες και φιλοδοξίες (βιβλιοφάγους, nerds κ.λπ.) και σε «σκράπες», που, είτε είναι απορροφημένοι από το μηχανικό μέρος της τεχνολογίας, είτε δεν είναι, δεν διαβάζουν ποτέ τίποτα. Οι μέσοι όροι έχουν καταρρεύσει.

Μια ακόμα αλλαγή σχετικά με την ανάγνωση είναι η μανία της κριτικής, μια ιδιότητα που έχουν εκθρέψει τα social media. Πολλοί άνθρωποι διαβάζουν ηλεκτρονικά μόνο και μόνο για να υποβάλουν στο τέλος την κριτική τους· για να ενωθούν ή για να ξεχωρίσουν από μια κοινότητα εκατομμυρίων αναγνωστών ή ομοϊδεατών: τα βιβλία γίνονται, όπως όλα τα πράγματα, αντικείμενα διαμάχης. Μαζί με τους μέσους όρους έχει καταρρεύσει ο σεβασμός στη δημιουργία και στην αυθεντία: πολλοί διαβάζουν όχι για να μάθουν αλλά για να εκφράσουν τη διαφωνία τους με τον συγγραφέα. H εξίσωση των πάντων, η κοινωνική ισοπέδωση, προκύπτει από το ένστικτο της διαδραστικότητας: αίφνης, έχουμε γνώμη για όλα.

Δεν μπορώ να προβλέψω τι θα συμβεί στα επόμενα χρόνια όταν γενικευτεί και εξελιχθεί ακόμα περισσότερο η Τεχνητή Νοημοσύνη: ίσως μας περιμένει ένας εφιάλτης, ίσως όχι. Όμως, προς το παρόν, νιώθω ευγνωμοσύνη για όσα μου έχει προσφέρει η τεχνολογία: ήμουν πάντοτε έκθαμβη μπροστά στα έργα της – κι αν στο δεύτερο μισό της ζωής μου έχω γίνει ρηχή αναγνώστρια η ευθύνη είναι δική μου.