«Η Κυρία Μποβαρύ» του Φλωμπέρ αξίζει μια θέση στη βιβλιοθήκη μας

Η περίφημη δήλωση του Γκυστάβ Φλωμπέρ, «Madame Bovary, c’est moi!», προβληματίζει ακόμα και σήμερα τους μελετητές του έργου του. Τι κοινό μπορεί να είχε στα αλήθεια η ζωή ενός, σπάνιας καλλιέργειας, λογοτέχνη και πολίτη του κόσμου, όπως ήταν ο Φλωμπέρ, με την καθημερινότητα μιας Νορμανδής επαρχιωτοπούλας, παντρεμένης με αγροτικό γιατρό, που ξόδευε τις μοναχικές ώρες της διαβάζοντας ρομάντζα;

Γνωρίζουμε ότι ο Φλωμπέρ χρειάστηκε πέντε χρόνια για να συγγράψει και να διορθώσει το χειρόγραφο της Κυρίας Μποβαρύ κατά τη διάρκεια των οποίων ήταν απολύτως αφοσιωμένος στα πρόσωπα του μυθιστορήματος και κυρίως στην Έμμα, μία από τις πιο αληθινές ηρωίδες στην ιστορία της λογοτεχνίας. Κανείς ωστόσο δεν θα μπορούσε να υποθέσει ότι ο χαρακτήρας της Έμμας, τόσο άρτια δοσμένος από την εποχή που ήταν νεαρή κοπέλα στο κοινόβιο του μοναστηριού, έως τη μέρα του τραγικού θανάτου της, υπήρξε βασισμένος στην προσωπικότητα του δημιουργού της.

Η αφέλεια και η ανωριμότητα της Έμμας, καθώς και οι περιορισμένες γνώσεις της για την κοινωνική πραγματικότητα, την οδηγούν να τοποθετεί τον εαυτό της στη θέση των βασανιζόμενων πρωταγωνιστριών των αγαπημένων της ρομάντζων. Αποκομμένη από την αληθινή ζωή, ακόμα και όταν παντρεύεται και γίνεται μητέρα ενός κοριτσιού, δεν καταφέρνει να ορθοποδήσει και να βρει την ευτυχία σε έναν κόσμο που διέπεται από αυστηρούς κανόνες και άκαμπτες κοινωνικές δομές.

Έχοντας από μικρή ηλικία επηρεαστεί ανεξίτηλα από τα αφελή ρομαντικά αναγνώσματα στα οποία αναζητά διαφυγή, διατηρεί μια αλλοιωμένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας, και μιαν εντελώς ψευδή εντύπωση για τον έρωτα και τις σχέσεις, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να κατανοήσει τα κίνητρα όσων την περιβάλλουν. Επιζητώντας την ολοκλήρωση μέσω του έρωτα, η Έμμα επιχειρεί σε αρκετές περιστάσεις να θέσει η ίδια  τους κανόνες του παιχνιδιού, κινώντας τα νήματα που θα της εξασφαλίσουν ικανοποίηση και κυριαρχία, μα τόσο ο εγωκεντρισμός της, όσο και η δυσκολία της να κατανοήσει την ψυχοσύνθεση των αντρών που την ενδιαφέρουν, την οδηγούν τελικά στο να μετατραπεί σε έρμαιο των δικών τους παθών.

Το μυθιστόρημα αποτελεί, μεταξύ άλλων, μια κριτική στο κίνημα του Ρομαντισμού και των εκπροσώπων του, όπως ο Βικτώρ Ουγκώ και ο Αλφρέ ντε Μυσσέ, αλλά και μια εξαίρετα εναργή ανασυγκρότηση των ηθών της γαλλικής επαρχίας. Σκοπός του Φλωμπέρ είναι να καταδείξει την στενότητα της σκέψης και των κοινωνικών αντιλήψεων των ποικίλων ομάδων που συνθέτουν τον βίο μιας κωμόπολης, ομάδων που παρά τις τυπικές διαφορές τους, μοιράζονται την υποκρισία, την ημιμάθεια, το φόβο για την επιστήμη και τη δεισιδαιμονία.

Tο αριστούργημα του Γκυστάβ Φλωμπέρ κυκλοφορεί πλέον στη γλώσσα μας σε έγκριτη έκδοση από την Athens Review of Books, στην ακριβολογική και ρέουσα μετάφραση της Μαρίνας Κουνεζή και τη σχολαστική επιμέλεια του ακαταπόνητου εκδότη Μανώλη Βασιλάκη.

«Η Κυρία Μποβαρύ» του Γκυστάβ Φλωμπέρ από τις Εκδόσεις Athens Review of Books, μτφ. Μαρίνα Κουνεζή, 2023

Εκτός από την έξοχα δουλεμένη μετάφραση του πρωτότυπου, η έκδοση της Athens Review of Books συγκεντρώνει κατά τη γνώμη μου κάποια στοιχεία που καθιστούν την προσθήκη του βιβλίου απαραίτητη στα ράφια της βιβλιοθήκης τόσο του έμπειρου αναγνώστη που έχει ήδη μελετήσει τον Φλωμπέρ, όσο και του νέου αναγνώστη που επιθυμεί να γνωρίσει τον μεγάλο λογοτέχνη και να εξοικειωθεί με το έργο του.

Κατ’αρχάς τον «Πρόλογο» του Μάριο Βάργκας Λιόσα, που γράφτηκε ειδικά για την έκδοση και αποτελεί ένα λογοτεχνικό διαμάντι που επιτυγχάνει να μας συστήσει από την αρχή την ηρωίδα του Φλωμπέρ με τρόπο που βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει την σπουδαιότητα του μυθιστορήματος που άλλαξε τον ρου της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. «Όταν ξανάπιασα στα χέρια μου την Κυρία Μποβαρύ» γράφει ο Βάργκας Λιόσα «είναι αδύνατον να μην είχα πια αποκτήσει δύο βεβαιότητες: η μία ότι ήξερα πια τι είδους συγγραφέας επιθυμούσα να γίνω κάποτε και η άλλη, πως από τη στιγμή εκείνη και εφ’ όρου ζωής, θα παρέμενα ερωτευμένος με την Έμμα Μποβαρύ.»

Κατά δεύτερον τις υποσημειώσεις - πυκνές και ακριβείς, πολύτιμες για όλους μα και εύληπτες για τον μην ειδικό αναγνώστη - που παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες ώστε να γίνει κατανοητό το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η πλοκή του μυθιστορήματος.

Τέλος, το «Επίμετρο», με το ενθουσιώδες κείμενο του Σαρλ Μπωντλαίρ, που δημοσιεύθηκε το 1857 στο λογοτεχνικό περιοδικό L’ artiste. Mπορεί κανείς να διαφωνεί με την οπτική του συγγραφέα του βιβλίου Τα άνθη του κακού, όσον αφορά τον χαρακτήρα της Έμμας Μποβαρύ, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως το κείμενο δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον σύγχρονο αναγνώστη. Ο τρόπος που ο Μπωνλταίρ βλέπει τη Μποβαρύ αποκαλύπτει άλλωστε πολλά για τις αντιλήψεις που αφορούσαν τις τυπικές ικανότητες των γυναικών εκείνη την εποχή, καθώς και το πλήθος περιορισμών που είχε να αντιμετωπίσει μια γυναίκα στην καθημερινότητά της.

Η ζωηρή, αεικίνητη πρωταγωνίστρια αγωνίζεται να ικανοποιήσει όχι μόνο την ανάγκη να ζήσει ένα μεγάλο ερωτικό πάθος, αλλά και τη λίμπιντό της, ακριβώς όπως θα έκανε ένας άντρας. Η Έμμα μπορεί να είναι βασισμένη στην προσωπικότητα του Φλωμπέρ ή μπορεί, σύμφωνα με μια πρόσφατα δημοφιλή (αλλά κατά την άποψή μου, βεβιασμένη) προσέγγιση να αποτελεί ‘φεμινιστικό πρότυπο’ εφόσον -σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση-, με τις κινήσεις της επιχειρεί να καταρρίψει τους κανόνες αμφισβητώντας το ερωτικό κατεστημένο και απολαμβάνοντας ελεύθερα τον έρωτα. Καλώς ή κακώς, υπάρχει σήμερα η τάση να διαβάζονται τα κείμενα του παρελθόντος με βάση αντιλήψεις της τρέχουσας διανοητικής ατμόσφαιρας αποδίδοντας στους συγγραφείς προθέσεις που πιθανότατα δεν είχαν, ούτως ώστε να ταιριάζουν με το κοινωνικό μοντέλο που θέλουμε να προάγουμε σήμερα — ανακηρύσσοντας, μεταξύ άλλων, την Έμμα Μποβαρύ σε μαχητική φεμινίστρια που επεδίωκε να ανατρέψει το status quo.

Η αλήθεια είναι ότι η αφέλεια, η ημιμάθεια, η διανοητική οκνηρία και η φαντασιοπληξία της ηρωίδας όχι μόνο στηλιτεύονται από τον Φλωμπέρ αλλά αποτελούν, κατά τη ροή της ιστορίας, και τις βασικές αιτίες του τραγικού της τέλους. Η ανικανότητά της ηρωίδας να συνειδητοποιήσει πώς λειτουργούν οι σχέσεις και η καταβύθισή της στον κόσμο των ρομαντικών αναγνωσμάτων, είναι αυτά που καθιστούν την Κυρία Μποβαρύ μια ηρωίδα που ‘όφειλε’ να πεθάνει παρασύροντας μαζί της τις ξεπερασμένες αντιλήψεις και τα ρομαντικά στερεότυπα της μπουρζουαζίας για τον έρωτα.

Η ιστορία της Μποβαρύ είναι γραμμένη με τρόπο εξαιρετικά δουλεμένο, φαινομενικά απλό μα βαθύ, άμεσο και αποστασιοποιημένο. Η απαράμιλλη ικανότητα του Φλωμπέρ να αποδίδει με αληθοφάνεια, σαφήνεια, δίχως περιττή συναισθηματολογία την προσωπικότητα της Έμμας Μποβαρύ δημιούργησε μια ηρωίδα που δικαίως κατέχει τη θέση μιας εκ των πιο εμβληματικών γυναικείων χαρακτήρων στην ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.