Victoria Hislop: «Τα γλυπτά που έκλεψε ο Έλγιν τροφοδότησαν την ανάγκη μου να γράψω γι’ αυτό»

Με έμπνευση την κλοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν, η κορυφαία σε πωλήσεις συγγραφέας στις λίστες των Sunday Times Victoria Hislop έγραψε ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα. «Το ειδώλιο» θέτει υπό εξέταση το ζήτημα της παράνομης απόκτησης έργων πολιτιστικής κληρονομιάς και το τίμημα της προσκόλλησης σε αυτά.

Όταν η Χέλενα κληρονομεί το διαμέρισμα των παππούδων της στην Αθήνα, την κατακλύζουν οι αναμνήσεις από τα καλοκαίρια που πέρασε εκεί ως παιδί, κατά την περίοδο της Χούντας. Ο παππούς της ήταν ένας από τους στρατηγούς του δικτατορικού καθεστώτος και καθώς η Χέλενα ψάχνει στα σκονισμένα δωμάτια, ανακαλύπτει πληθώρα πολύτιμων αντικειμένων και αρχαιοτήτων. Προσπαθώντας να κατανοήσει την προέλευση αυτής της συλλογής και να βρει απαντήσεις σχετικά με την καταγωγή και την κληρονομιά της, παλεύει με την έννοια του «ανήκειν», τόσο σε σχέση με τα λεηλατημένα αρχαία αντικείμενα όσο και με τον εαυτό της.

― Παρόλο που είναι μισή Ελληνίδα, η Χέλενα είναι η πιο Βρετανίδα από τους χαρακτήρες που έχετε δημιουργήσει. Και αναρωτιέμαι, υπάρχουν κομμάτια της δικής σας ιστορίας και προσωπικότητας ενσωματωμένα στην ηρωίδα σας;

Ναι. Είναι ίσως η πιο Βρετανή ηρωίδα μου μέχρι σήμερα. Η Χέλενα είναι μισή Σκωτσέζα από την πλευρά του πατέρα της και μισή Ελληνίδα από την πλευρά της μητέρας της. Εγώ είμαι Βρετανίδα στην καταγωγή, αλλά σίγουρα αισθάνομαι μισή Ελληνίδα, κυρίως λόγω του πάθους που έχω για την Ελλάδα, του χρόνου που έχω περάσει εδώ και, τώρα, λόγω της ταυτότητάς μου. Μερικές φορές αισθάνομαι περισσότερο από μισή Ελληνίδα. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. 

Όσον αφορά τη Χέλενα, η «ιστοριογραμμή» της (δηλαδή η ημερομηνία γέννησής της, το πότε πηγαίνει στην Οξφόρδη, η ατμόσφαιρα στη Βρετανία κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70) ταιριάζει σε μεγάλο βαθμό με τη δική μου ζωή. Υπήρχε μια πραγματική αφέλεια και αθωότητα στο να μεγαλώνεις στη Βρετανία εκείνες τις δεκαετίες. Και μια αισιοδοξία, νομίζω. Η Βρετανία είχε αποφύγει με επιτυχία την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας και παρ’ όλο που έπρεπε να ανοικοδομήσουμε όπου είχαν γίνει αεροπορικές επιδρομές, ήταν μια ευκαιρία να κατασκευάσουμε κτίρια με σύγχρονη τεχνοτροπία (ακόμη και αν έκτοτε έχουμε επικρίνει τον τρόπο με τον οποίο το κάναμε).

Στη μεταπολεμική Βρετανία, νιώθαμε ότι προχωρούσαμε σε μια σύγχρονη εποχή, ακόμη και αν, για ένα παιδί, αυτό βιώνονταν δίχως σύγκριση με τις δυσκολίες της ζωής των δεκαετιών του ’30 και του ’40.  Ήταν ευτυχισμένα χρόνια. Είχαμε καλή υγειονομική περίθαλψη, καλά σχολεία, ήταν σύνηθες να υπάρχει αυτοκίνητο στην οικογένεια – αλλά ταυτόχρονα δεν είχαμε ανέφικτες προσδοκίες.

Η ζωή φάνταζε όμορφη, οι έφηβοι φορούσαν χίπικα ρούχα, η μουσική σκηνή ήταν εκρηκτική και είχαμε κάποιους κοσμοϊστορικούς καλοκαιρινούς καύσωνες που η ανάμνησή τους μας δημιουργεί πλέον ένα αίσθημα θαλπωρής. Το βρετανικό φαγητό ήταν ακόμα πολύ βασικό, αλλά αυτό σήμαινε ότι η άφιξη ενός ιταλικού εστιατορίου σε μια πόλη και η γεύση της μακαρονάδας ήταν μια επανάσταση. Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς πόσο απολαυστική μπορούσε να είναι η ζωή εκείνη την εποχή, ειδικά σε μια μικρή, επαρχιακή πόλη όπως αυτή όπου μεγάλωσε η Χέλενα (που μοιάζει πολύ με τη δική μου). Όλα αυτά δημιούργησαν μια πολύ έντονη αντίθεση με την Αθήνα της Χούντας όπου βρίσκεται ξαφνικά.

― Πόσο χρόνο πήρε η έρευνα για αυτό το βιβλίο και τι περιελάμβανε;

Σύμφωνα με τη συνήθη πρακτική μου σε ό,τι αφορά την έρευνα, τον σχεδιασμό και τη συγγραφή, χρειάστηκαν τρία χρόνια από την αρχική ιδέα μέχρι την ολοκλήρωση του έργου. Αυτό το χρονικό διάστημα είναι το ιδανικό για μένα – δεν θα ήθελα να μου πάρει περισσότερο χρόνο από αυτό, καθώς έχω την ανάγκη να βιώνω τη δυναμική της ιστορίας στην εξέλιξή της. Αλλά ούτε θα μπορούσα να ολοκληρώσω σε λιγότερο χρόνο.

― Υπήρξαν κάποια περιστατικά σχετικά με την έρευνα που σας έκαναν εντύπωση;

Νομίζω ότι για μένα η πιο αναπάντεχη και πρωτόγνωρη πτυχή ήταν η αλληλεπίδρασή μου με τους αρχαιολόγους. Πάντα ένιωθα δέος μπροστά στους ακαδημαϊκούς και κάποιες φορές με εκπλήσσουν με την προθυμία τους να βοηθήσουν και να εξηγήσουν την επιστήμη τους. Για κάποιον λόγο αυτό με συγκινεί ιδιαίτερα τώρα, επειδή η εμπειρία μου από το πανεπιστήμιο δεν ήταν ιδιαίτερα θετική.

Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Βρετανοί αρχαιολόγοι και ειδικοί ήταν απίστευτα δεκτικοί – απαντούσαν ακόμη και σε ερωτήσεις που πρέπει να ακούγονταν γελοίες! Και το πιο σημαντικό είναι ότι με κάλεσαν να παρακολουθήσω μια πολύ σημαντική ανασκαφή στις Κυκλάδες.

Αν υπήρξε κάτι που πραγματικά με εντυπωσίασε, αυτό ήταν η διαπίστωση της εκτεταμένης λεηλασίας αρχαιολογικών θησαυρών, οι οποίοι μεταφέρθηκαν λαθραία και πωλήθηκαν σε άλλες χώρες. Το περιστατικό για το οποίο μου μίλησαν κατά την επίσκεψή μου στην ανασκαφή της Κέρου στις Κυκλάδες ήταν η λεηλασία ενός ολόκληρου τάφου, από τον οποίο αφαιρέθηκαν πολλά θραύσματα από ειδώλια. Δεδομένου ότι ένα ειδώλιο πωλήθηκε πριν από μια δεκαετία στη Νέα Υόρκη για πάνω από 16 εκατομμύρια δολάρια, η αξία τέτοιων κλοπιμαίων είναι σαφώς τεράστια. 

Φυσικά, όλα αυτά μου θύμισαν την απροκάλυπτη ληστεία που διέπραξε ο Έλγιν τον 19ο αιώνα. Οι περισσότερες κλοπές γίνονται εν κρυπτώ, αλλά η κλοπή του Έλγιν έγινε ολοφάνερα. Ο ολοένα εντεινόμενος θυμός μου για την αποτυχία του Βρετανικού Μουσείου να επιστρέψει στην Ελλάδα τα Γλυπτά που έκλεψε ο Έλγιν τροφοδότησε την ανάγκη μου να γράψω για αυτό το ζήτημα και ως εκ τούτου τα δύο θέματα ενώθηκαν.

Ένα άλλο περιστατικό που μου έκανε τεράστια εντύπωση κατά την περίοδο της έρευνας ήταν η ευκαιρία που μου δόθηκε μια μέρα να κρατήσω ένα ανεκτίμητο αντικείμενο (όχι κυκλαδικό ειδώλιο) στα χέρια μου. Για να είμαι ειλικρινής τρομοκρατήθηκα. Ήταν ένα κύπελλο, ίσως 3.000 ετών, που ήταν πιο λεπτό κι από τσόφλι αυγού, πιο ελαφρύ κι από φτερό. Μπορούσα να «αισθανθώ» την αρχαιότητά του. Και μπορώ να το περιγράψω μόνο ως μια σχεδόν μυστικιστική εμπειρία.

― Από όλες τις διαφορετικές ιστορικές περιόδους που έχετε ερευνήσει μέχρι στιγμής για τη συγγραφή των βιβλίων σας, ποιες πτυχές που δεν γνωρίζατε σας έκαναν τη μεγαλύτερη εντύπωση;

Δυσκολεύομαι να διαλέξω μια περίοδο της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα που δεν μου κάνει εντύπωση! Έχοντας λάβει βρετανική παιδεία, δεν γνώριζα τίποτα για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Έτσι, τα βιβλία που διάβασα (πολύ αφότου είχα ανακαλύψει την Ελλάδα ως έναν υπέροχο τουριστικό προορισμό) για τα δραματικά γεγονότα που συνέβησαν στη χώρα από την καταστροφή της Σμύρνης, την ανταλλαγή πληθυσμών, τις δικτατορίες, τη ναζιστική κατοχή, τον εμφύλιο πόλεμο και ούτω καθεξής, ήταν για μένα μια αποκάλυψη. Ουσιαστικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας μοιάζει με μια σειρά από σεισμικά γεγονότα και όταν κοιτάζω το διάγραμμα κατανομής τους, φαίνεται σαν να συνδέονται όλα, το ένα με το άλλο. Και αν προσθέσω σε όλα αυτά την κλοπή της αρχαίας κληρονομιάς της Ελλάδας… σκέφτομαι, πόσα αντέχει αυτή η χώρα;

― Η ιστορία συχνά επαναλαμβάνεται, κάτι που αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν από αυτήν. Πιστεύετε ότι θα μπορούσαν να μάθουν από τη λογοτεχνία;

Είναι αλήθεια ότι η ανθρωπότητα δεν δείχνει να μαθαίνει από την ιστορία – απ’ ό,τι φαίνεται τα λάθη μας επαναλαμβάνονται διηνεκώς. Δεν είμαι σίγουρη ότι ο σκοπός της λογοτεχνίας είναι να βοηθήσει τους αναγνώστες να μάθουν κάτι. Νομίζω, ωστόσο, ότι μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να σκεφτούν, ή να κινήσει τα συναισθήματά τους, ή απλώς να ηρεμήσει την ψυχή τους. Με αυτόν τον τρόπο, η γραφή/ανάγνωση μπορεί δυνητικά να αλλάξει ατομικές συμπεριφορές – ίσως προς το καλύτερο (το ελπίζω). Αλλά δεν πιστεύω ότι το καθήκον ενός μυθιστοριογράφου είναι να εκπαιδεύει ή να είναι διδακτικός.

― Ποια σκηνή από «Το ειδώλιο» ήταν η πιο δύσκολη να γραφτεί;

Αισθάνομαι κάθε φορά που γράφω την ανάγκη να αναφερθώ στον θάνατο και σε ό,τι τον περιβάλλει. Αυτό είναι πάντα οδυνηρό, αλλά για μένα αυτός ο πόνος είναι αναγκαιότητα.

― Το αγαλματίδιο επιστρέφει στο σπίτι του. Η Χέλενα βρίσκει το σπίτι της. Τι σημαίνει για εσάς η έννοια «σπίτι»;

Το «σπίτι» μπορεί να είναι μια συγκεχυμένη έννοια για πολλούς ανθρώπους – ιδιαίτερα για κάποιον που είναι αρκετά τυχερός να έχει δύο διαβατήρια. Μπορώ να πω με ειλικρίνεια ότι είτε είμαι στην Αγγλία είτε στην Ελλάδα, νιώθω απολύτως ότι «εδώ πρέπει να είμαι», και είμαι τυχερή που δεν χρειάστηκε ποτέ να διαλέξω μεταξύ του ενός ή του άλλου σπιτιού.

― «Το ειδώλιο» είναι μια ιστορία αγάπης, εκδίκησης και κάθαρσης. Είναι μια μικρή εκδίκηση πιο ανθρώπινη από καθόλου εκδίκηση;

Πιστεύω ότι είναι πολύ ανθρώπινο να ζητάς εκδίκηση. Νομίζω πως είναι κάτι που βρίσκεται στην καρδιά της ελληνικής τραγωδίας. Αλλά το να επιζητά κανείς απόλυτη εκδίκηση μπορεί να κάνει περισσότερο κακό στον ίδιο! Σε προσωπικό επίπεδο, πιστεύω ότι η κάθαρση έγκειται στο να υψωθείς σε κάτι και να γίνεις πιο δυνατός μέσω της επιβίωσης και της επιδιόρθωσης της ζημιάς που σου έχει κάνει κάποιος. Αυτή είναι πιο γλυκιά εκδίκηση. Νομίζω ότι η Χέλενα το βιώνει αυτό – παρ’ όλο που έχει μια στιγμή απολαυστικής «schadenfreude» (χαιρεκακίας) όταν ο κακός της ιστορίας μου τιμωρείται για τα εγκλήματά του.

― Η δύναμη της ομορφιάς είναι ένα από τα θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο. «Τι παράξενη ψευδαίσθηση είναι να υποθέτεις ότι η ομορφιά είναι καλοσύνη» έχει γράψει ο Τολστόι στη «Σονάτα του Κρόιτσερ». Ποιοι παράγοντες της σύγχρονης κοινωνίας θα λέγατε ότι είναι αυτοί που διαιωνίζουν αυτή την αυταπάτη;

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βρίσκονται προφανώς στον πυρήνα αυτού του ζητήματος. Δεν νομίζω ότι οι γυναίκες (ή οι άντρες) είχαν ποτέ τόσο εμμονή με την προσπάθεια να φαίνονται όμορφες/οι, και η ομορφιά τους να αναγνωρίζεται από τους άλλους. Η ομορφιά ήταν πάντα συνώνυμη με την επιθυμία, αλλά θεωρώ ότι έχει γίνει τυραννία για τους νεότερους, που φωτογραφίζουν συνεχώς τον εαυτό τους και δημοσιεύουν τις σέλφι τους στο Instagram και τα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Παλαιότερα παίρναμε μια ιδέα του πώς μοιάζαμε μονάχα όταν περνούσαμε μπροστά από κάποιον καθρέφτη. Σήμερα αυτή η επίγνωση είναι σχεδόν αδιάλειπτη. Το να πεις σε έναν έφηβο ότι η ομορφιά πηγάζει από μέσα του είναι άσκοπο και πιστεύω ότι το να μάθεις να αγαπάς και να αποδέχεσαι τον εαυτό σου είναι πολύ πιο δύσκολο για τις νεότερες γενιές.

Δημιούργησα τη Χέλενα με αντισυμβατική εμφάνιση – εσκεμμένα για να κάνω μια δήλωση σχετικά με το θέμα της ομορφιάς. Τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 δεν ήταν της μόδας να έχεις κόκκινα μαλλιά και ακόμη περισσότερο να έχεις ατίθασα ​​μαλλιά, και το χλομό δέρμα και οι φακίδες ήταν ο εφιάλτης κάθε εφήβου. Οπότε φυσικά η Χέλενα μισεί την εμφάνισή της. Στην πραγματικότητα όμως είναι εξαιρετικά όμορφη και μοναδική, αλλά μόνο όταν μεγαλώσει αρχίζει να το εκτιμά αυτό.

― Παρόλο που δεν γεννηθήκατε στη χώρα μας γίνατε Ελληνίδα. Το 2020 λάβατε τιμητικά την ελληνική ιθαγένεια για την προώθηση της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και του πολιτισμού. Τι σημαίνει για εσάς το να είστε Ελληνίδα;

Με συγκινεί απίστευτα. Πολλοί από τους Έλληνες φίλους μου με επικρίνουν (με ευγενικό τρόπο!) γιατί βλέπω μόνο τα καλά πράγματα στη θετή μου χώρα. Αυτό όμως δεν ισχύει. Ξέρω ότι η Ελλάδα έχει πολλά ελαττώματα –όλες οι χώρες έχουν–, αλλά για μένα τα θετικά της χαρακτηριστικά υπερβαίνουν κατά πολύ τα αρνητικά. Και είμαι πολύ περήφανη όταν κρατάω στο χέρι μου το κόκκινο διαβατήριό μου. Νομίζω ότι αυτή η αίσθηση ότι είμαι προνομιούχος έχει ενταθεί από τότε που η Βρετανία έφυγε από την Ευρώπη. Για μένα αυτό ήταν ένα τρομερό λάθος – και ένιωσα αποκομμένη από την πραγματική μου ταυτότητα, που ήταν ευρωπαϊκή και όχι βρετανική. Έτσι, αυτό το τεράστιο δώρο της ελληνικής ιθαγένειας ήταν επίσης το δώρο της ευρωπαϊκής ιθαγένειας, και τα εκτιμώ βαθύτατα και τα δύο.

― Μιλάτε με άνεση τα ελληνικά. Εκτός από την εκμάθηση της γλώσσας μας με ποιους άλλους τρόπους εντρυφήσατε στον πολιτισμό μας;

Όχι με πολλή άνεση, αλλά βελτιώνομαι. Στόχος μου είναι να μιλήσω κάποτε σαν ντόπια, αυτό θα πάρει λίγο χρόνο ακόμη. Εξακολουθώ να διαβάζω ό,τι μπορώ για την Ελλάδα (αισθάνομαι ότι έχω πολλή ύλη να καλύψω) και έχω κάνει μερικούς πολύ στενούς Έλληνες φίλους. Νομίζω ότι μέσω αυτών αποκτώ την αίσθηση της πραγματικής εμβάθυνσης. Μέσα από συνομιλίες, περνώντας χρόνο, ταξιδεύοντας και παρατηρώντας τις συνήθειες και τις συμπεριφορές των ανθρώπων, διευρύνεται η κατανόησή μου για το τι σημαίνει να είσαι Έλληνας. Η μουσική παίζει επίσης πολύ σημαντικό ρόλο για μένα – ίσως ακόμη περισσότερο όταν βρίσκομαι στο Λονδίνο και ακούω συνεχώς ελληνικό ραδιόφωνο. Όταν γράφω ακούω αδιάλειπτα ελληνικά τραγούδια (ο Γιώργος Νταλάρας υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός κατά τη γραφή του «Ειδώλιου» – δίχως να το γνωρίζει, συντρόφευσε και εμένα και τη Χέλενα). Κι ακόμη, το να έχω ένα σπίτι με φέρνει σε επαφή με τα πρακτικά ζητήματα της ελληνικής ζωής. Είναι κι αυτά μέρος του πολιτισμού μιας χώρας.

― Όταν γράφετε σε ποιον γράφετε; Θέλω να πω, έχετε κάποιον συγκεκριμένο αναγνώστη στο μυαλό σας;

Ο πρώτος μου αναγνώστης είμαι εγώ. Λέω στον εαυτό μου μια ιστορία, μια ιστορία που θέλω να διαβάσω. Και αν αυτός ο αναγνώστης δεν έλκεται, δεν απορροφάται, δεν ενδιαφέρεται καθώς γράφω, τότε θα πρέπει να σταματήσω. Όλα τα μυθιστορήματά μου μέχρι σήμερα ήταν ταξίδια μάθησης· για μια ιστορική περίοδο, ένα γεγονός, έναν τόπο, ένα έγκλημα (στην περίπτωση του «Ειδωλίου»).

― Οι πρωταγωνιστές σας είναι κατά κανόνα γυναίκες και οι αντιήρωές σας είναι κυρίως άνδρες. Σκεφτήκατε ποτέ να γράψετε μια ιστορία από την οπτική γωνία ενός άνδρα;

Εξαιρετική παρατήρηση. Σε όλον τον ρου της ιστορίας, απ’ όπου κι αν επιλέξετε να τον πιάσετε, οι άντρες ήταν οι δράστες, οι «σκηνοθέτες» αν θέλετε. Και οι γυναίκες απλώς δέχονταν τις πολιτικές τους αποφάσεις, οι οποίες συχνά οδηγούσαν σε κακουχίες ή και πόλεμο.

Δεν αναφέρονται πολλά γυναικεία ονόματα στα ελληνικά βιβλία ιστορίας (ούτε στα βρετανικά βέβαια) πριν από το δεύτερο μέρος του 20ού αιώνα, κι έτσι αποφάσισα να επικεντρωθώ στη δύναμη των γυναικών να επιβιώσουν και να αντέξουν τις επιπτώσεις των αποφάσεων που ελήφθησαν από τους άντρες.

Θα μ’ ενδιέφερε πολύ να γράψω μια ιστορία από την οπτική γωνία ενός άνδρα, θα ήθελα πολύ να το τολμήσω και να το κάνω. Χρειάζεται όμως πρώτα να βρω τον ήρωά μου και πρέπει πραγματικά να τον νιώσω και να τον κατανοήσω. Και παρ’ όλο που αμφιβάλλω αν μπορώ πραγματικά να μπω στον ανδρικό ψυχισμό, περιμένω ίσως την κατάλληλη στιγμή.