Ο Δημήτρης Ξυγαλατάς και «Η δύναμη της τελετουργίας»

Η γκάμα των τελετουργικών συμπεριφορών που μνημονεύονται στο βιβλίο «Η δύναμη της τελετουργίας» (εκδ. Διόπτρα) του ανθρωπολόγου Δημήτρη Ξυγαλατά είναι πραγματικά τεράστια. Η μαυροφορεμένη γυναίκα που σέρνεται στα μαρμάρινα σκαλοπάτια της Παναγιάς της Τήνου, ο Μωαμεθανός που νηστεύει κατά το Ραμαζάνι, ο Ταϊλανδέζος ταοϊστής που τρυπιέται προς τιμήν των Εννέα Θεών με οτιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς, από μαχαίρια και σούβλες, μέχρι κέρατα και ομπρέλες… Αλλά και το τσούγκρισμα των αυγών, ο δικαστής που κραδαίνει το σφυρί του, ο τζογαδόρος που φιλάει τα ζάρια, η έπαρση της σημαίας σ’ ένα στρατόπεδο και μια προεδρική ορκωμοσία, η πρόποση σ’ ένα δείπνο, μια τελετή αποφοίτησης από το πανεπιστήμιο… Ανεξάρτητα από το αν ανήκουν σε θρησκευτικό ή κοσμικό πλαίσιο, όλες αυτές οι δραστηριότητες είναι τυποποιημένες, επαναληπτικές και δίνουν στην εκάστοτε περίσταση ένα ορισμένο νόημα και σπουδαιότητα.

Η νοηματοδότηση μιας περίστασης ως σημαντικής είναι αυτό που διαχωρίζει τις τελετουργίες από άλλες, επίσης στερεοτυπικές αλλά λιγότερο ξεχωριστές πράξεις, όπως είναι οι συνήθειες. Για παράδειγμα, το να πλένουμε τα δόντια μας κάθε βράδυ έχει έναν χρηστικό σκοπό, την στοματική υγιεινή. Το νόημα της συγκεκριμένης πράξης απορρέει από την άμεση λειτουργία της – η πράξη είναι αιτιωδώς διαυγής. Αν αντί γι’ αυτό, χαριτολογεί ο συγγραφέας, κουνούσαμε κάθε βράδυ την οδοντόβουρτσα στον αέρα, θα ήμασταν πιο κοντά στην τελετουργία.

Ο λόγος είναι πως οι τελετουργίες είναι αιτιωδώς αδιαφανείς, δηλαδή δεν είναι χρηστικές και δεν συνδέονται με κάποιο αποτέλεσμα με τρόπο ώστε να μπορεί να ειπωθεί ότι το προκαλούν. Ένα σκαλιστό ποτήρι σε μια αρχαιολογική ανασκαφή που όμως είναι πολύ μικρό για να πιει κανείς απ’ αυτό και έχει μια τρύπα στον πάτο του, χαρακτηρίζεται ως τελετουργικό. Παρομοίως, υπάρχουν ακολουθίες πράξεων που δεν μπορεί κανείς να πει ότι είναι λειτουργικές με την έννοια ότι επιτελούνται για να επιτευχθεί ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Απαιτούν παρ’ όλα αυτά την προσήλωσή μας καθ’ ότι περιέχουν συμβολικές κινήσεις που πρέπει να θυμόμαστε και να εκτελούμε με πιστότητα. Ο κουμπάρος ή η κουμπάρα σ’ έναν ελληνικό ορθόδοξο γάμο πρέπει ν’ αλλάξει τρεις φορές τα δαχτυλίδια στα δάχτυλα του γαμήλιου ζευγαριού, όπως και τα στέφανα στα κεφάλια τους. Ο ιερέας πρέπει να διαβάσει τρεις προσευχές και το ζευγάρι πρέπει να πιει τρεις γουλιές κρασί από το ίδιο ποτήρι πριν χορέψουν τον χορό του Ησαΐα – τρεις φορές τον γύρο ενός τραπεζιού που συμβολίζει την Αγία Τράπεζα. Τίποτα απ’ αυτά δεν έχει νομική βαρύτητα, τον γάμο τον πιστοποιεί το υπογεγραμμένο και σφραγισμένο επίσημο έγγραφο που κατατίθεται στο Ληξιαρχείο. Στον κοινό νου, ωστόσο, η γαμήλια τελετή είναι που επικυρώνει τον γάμο και όχι τα σχετικά έγγραφα...Τι είναι αυτό που ωθεί τους ανθρώπους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης να αφιερώνουν τόση προσοχή και χρόνο σε τυποποιημένες, συχνά αρκετά παράξενες ή κι επώδυνες δραστηριότητες όπου στόχος δεν είναι το αποτέλεσμα αλλά, μάλλον, η ίδια η πράξη; Αυτή είναι η ερώτηση που καθόρισε την ακαδημαϊκή πορεία του συγγραφέα, όπως μας αποκαλύπτει ο ίδιος στο τέλος του εισαγωγικού κεφαλαίου, «Το Παράδοξο της Τελετουργίας».

Μέχρι εδώ, βρισκόμαστε μόλις στη σελίδα 20 ενός βιβλίου 270 σελίδων και οι ενδείξεις είναι ότι έχουμε στα χέρια μας ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα. Ένας καθόλου αμελητέος λόγος είναι οι πρωτοπρόσωπες αναφορές του Ξυγαλατά στις εμπειρίες του σαν ερευνητής πεδίου σε διάφορες κουλτούρες από την Ελλάδα μέχρι τον μακρινό Μαυρίκιο (βλ. την απροσχεδίαστη συμμετοχή του εκεί σε τελετή πυροβασίας!). Η χαρακτηριστική μορφή του ανθρωπολόγου του 19ου αιώνα ήταν ένας γενειοφόρος ηλικιωμένος άντρας που καθόταν άνετα στο γραφείο του κάπου στη Βρετανία, καπνίζοντας την πίπα του και διαβάζοντας αναφορές ταξιδιωτών και ιεραποστόλων για τους «πρωτόγονους» κάποιων εξωτικών χωρών. Πλέον, και ειδικά μετά τον αναθεωρητή Μαλινόφσκι, η απόσταση ανάμεσα στον ανθρωπολόγο και το αντικείμενό μελέτης του εξαλείφεται: μπαίνει στα σπίτια των ανθρώπων, κάθεται στο τραπέζι τους, ταξιδεύει μαζί τους στη θάλασσα και, ενίοτε, περπατάει δίπλα τους πάνω σε αναμμένα κάρβουνα.

Ένα δεύτερο σημείο ενδιαφέροντος είναι η διεπιστημονική βάση από την οποία αρδεύονται οι ανθρωπολογικές μέθοδοι. Όχι μόνο η εθνογραφία, η αρχαιολογία και η θεωρία της εξέλιξης αλλά και τα στατιστικά μοντέλα και η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών στη βιοχημεία και την εγκεφαλική απεικόνιση, επιτρέπουν την προσέγγιση ζητημάτων που ήταν δυσπρόσιτα στο παρελθόν. Για παράδειγμα, είμαστε για πρώτη φορά σε θέση, με τη βοήθεια φορητών αισθητήρων, να μελετήσουμε τι συμβαίνει στο σώμα των ανθρώπων όταν συμμετέχουν σε ακραία επώδυνες τελετουργίες, όπως η πυροβασία.

Στη συγκεκριμένη πρακτική, τα ευρήματα καταδεικνύουν το πώς μια βαθύτατα προσωπική εμπειρία γίνεται ταυτόχρονα βαθύτατα συλλογική. Οι αισθητήρες καταγράφουν κατά τη διάρκεια της τελετής τους παλμούς της καρδιάς να κορυφώνονται στη μέγιστη καρδιακή συχνότητα των 200 bpm! Το ίδιο όμως καταγράφεται και στους αισθητήρες όχι μόνο όσων περπατούν πάνω στα κάρβουνα, αλλά και στους κοντινούς ανθρώπους τους που τους παρακολουθούν. Η ίδια οριακή σωματική αντίδραση διαχέεται σε όλη την ομάδα που μοιράζεται συναισθηματικούς δεσμούς. Αυτό που οι συμμετέχοντες περιγράφουν ως «αδύνατον να μπει σε λόγια» μπορούμε πλέον να το μεταφράσουμε στην εικόνα μιας συλλογικής καρδιάς. Το περίεργο είναι ότι ενώ το σώμα βρίσκεται σε τέτοια ακραία διέγερση, η υποκειμενική εμπειρία του πυροβάτη σταθερά μιλάει για μια αίσθηση απόλυτης ηρεμίας και γαλήνης.

Νομίζω αρκεί να σταθούμε σε αυτό. Υπηρετώντας την επιστήμη του με πάθος, ευρηματικότητα και προσωπική επένδυση, ο Ξυλογαλατάς, εγκαινιάζει καινούργιο έδαφος στην κατανόηση του «τελετουργικού όντος». Παρά την ενίοτε υπερβολική προσκόλλησή του στη θεωρία της εξέλιξης, οι προεκτάσεις όσων περιγράφονται στο βιβλίο είναι τόσο γόνιμες όσο και αινιγματικές. Εκπληρώνει δηλαδή, ακριβώς τον στόχο της επιστήμης – να δίνει μορφή σε καινούργια ερωτήματα προς διερεύνηση.