Θανάσης Δρίτσας: Η μουσική ως φάρμακο

Η πρώτη έκδοση του βιβλίου «Η μουσική ως φάρμακο» έγινε το 2018. Για την νέα αναθεωρημένη έκδοση που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση ο συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας αναφέρει τα εξής στον πρόλογο του βιβλίου του:

«Οι περισσότεροι γιατροί αλλά και οι ασθενείς πιστεύουν ότι η ιατρική ασκείται βασικά με χορήγηση φαρμάκων ή με χειρουργικές επεμβάσεις. Έτσι το να συστήσει ο γιατρός τη μουσική ως «φάρμακο» προκαλούσε αρχικά τεράστια αναστάτωση και οι περισσότεροι γιατροί αντιδρούσαν αρνητικά ή εντελώς απαξιωτικά απέναντι σε αυτή την προσέγγιση. Οπωσδήποτε οι μουσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις δεν υποκαθιστούν αλλά συμπληρώνουν την ιατρική παρέμβαση. Στις ΗΠΑ η μουσικοθεραπεία ως επιστημονική προσέγγιση ξεκίνησε από τη δεκαετία του '50 αλλά στην Ελλάδα το ζήτημα έφτασε με μεγάλη καθυστέρηση και ακόμη και σήμερα υπάρχουν δυσκολίες στη γενικευμένη εφαρμογή της σε κλινικό επίπεδο.

Σήμερα έχουμε στα χέρια μας κλινικές μελέτες (randomized controlled trials) που αποδεικνύουν ότι η μουσική παρέμβαση, είτε ως ακρόαση προεπιλεγμένης μουσικής (music medicine) είτε ως βιωματική ζωντανή παρέμβαση (music therapy) μέσω ειδικά εκπαιδευμένων θεραπευτών, βοηθάει σημαντικά στην ανακούφιση του πόνου, του στρες, στη βελτίωση του ύπνου, στη μετεγχειριτική ανάρρωση, στον τοκετό και την περιγεννητική φροντίδα, στη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε πολλές παθήσεις. Για παράδειγμα σε μια καρδιολογική ΜΕΘ επιλεγμένη χαλαρή, ήρεμη ονειρική μουσική μπορεί να βοηθήσει σε ευεργετική μείωση των καρδιακών παλμών και της αρτηριακής πίεσης κατά τη διάρκεια της νοσηλείας. Για να είναι αποτελεσματική θεραπευτικά η μουσική θα πρέπει να αρέσει στον ίδιο τον ασθενή, ιδανικά η ακρόαση γίνεται μέσω ατομικών ακουστικών. Η μουσική μπορεί να υποκαταστήσει αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα και μπορεί επίσης να βελτιώσει τον ύπνο και να περιορίσει τη χρήση φαρμάκων για την αϋπνία. Οι περισσότερες μελέτες έχουν σήμερα εστιάσει στην ανακούφιση των συμπτωμάτων και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής αλλά νομίζω ότι μελλοντικά θα έχουμε, σύντομα μάλιστα, μελέτες που θα εξετάζουν την επίδραση μακροχρόνιων μουσικών παρεμβάσεων στη θνητότητα και την νοσηρότητα.

Με την μεγάλη ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και την εξέλιξη στις απεικονιστικές τεχνικές κατανοούμε σήμερα πώς ο εγκέφαλος μας επεξεργάζεται και πώς αντιδρά στη μουσική. Γνωρίζουμε π.χ. ότι υπάρχουν περιπτώσεις μετά από ένα αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο που ο ασθενής μπορεί να απωλέσει την ικανότητα ομιλίας αλλά μπορεί ακόμη να τραγουδάει. Η γνώση αυτή έχει συνεισφέρει στο ότι η μουσική θεραπεία χρησιμοποιείται σήμερα με επιτυχία στη νευρολογική αποκατάσταση μετά από αγγειακά εγκεφαλικά ή και στη βελτίωση της κινητικότητας σε εκφυλιστικά νοσήματα όπως για παράδειγμα η νόσος Πάρκινσον. Στη νόσο Πάρκινσον σημαντική δράση ασκεί ο μουσικός ρυθμός ο οποίος και συντελεί στο συγχρονισμό της κίνησης.

Επίσης οι γιατροί είναι σήμερα περισσότερο ανοιχτοί πλέον στις αλληλεπιδράσεις του ψυχισμού με το σώμα και αντιστρόφως, πιο σωστό είναι να λέμε αλληλεπιδράσεις Νους-Σώμα (mind body interventions). Όλες οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης στη θεραπεία ασθενών αποκαλούνται διεθνώς mind-body therapies. Παλαιότερα πιστεύαμε ότι ο χώρος των μη-σωματικών παραμέτρων ήταν δουλειά του ψυχίατρου ή του πνευματικού ή του ιερέα και δεν ήταν αυτά υπόθεση των κλινικών γιατρών οι οποίοι ασχολούνται αποκλειστικά με μετρήσιμες βιολογικές παραμέτρους. Όταν η σύγχρονη νευροεπιστήμη άρχισε να μελετάει το συναίσθημα κατανοήσαμε πολύ καλύτερα τις βιολογικές επιδράσεις του χρόνιου στρες και της κατάθλιψης. Αυτή η επιστημονική πρόοδος έχει αρχίσει να γεφυρώνει την σχέση Νους-Σώμα. Νους και Σώμα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους όπως τα συγκοινωνούντα δοχεία. Η έννοια Νους αποτελεί μια ευρύτερη έννοια σε σχέση με την έννοια εγκέφαλος, ο εγκέφαλος κατά κάποιο τρόπο αποτελεί την λογισμική πλευρά του Νου.

Σχετικά πρόσφατα (12 Οκτωβρίου 2021) δημοσιεύτηκε στην περίφημη βάση δεδομένων Cochrane Library (systematic reviews) μια μετα-αναλυτική προσέγγιση σχετικά με την αξία των μουσικών θεραπευτικών παρεμβάσεων σε ασθενείς που πάσχουν από καρκίνο (Music interventions for improving psychological and physical outcomes in people with cancer. Joke Bradt, Cheryl Dileo, Katherine Myers-Coffman, Jacelyn Biondo. Cochrane Database of Systematic Reviews). Αναλύθηκαν 81 μεγάλες μελέτες εφαρμογής μουσικής παρέμβασης σε 5576 μετέχοντες ασθενείς με διαγνωσμένο καρκίνο. Από αυτές τις μελέτες 74 αφορούσαν ενήλικες και 7 αφορούσαν περιπτώσεις παιδιατρικού ογκολογικού προβλήματος. Τα ευρήματα των μελετών αυτών αποδεικνύουν ότι οι μουσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις, είτε με την μορφή της ακρόασης επιλεγμένης μουσικής (music medicine) είτε με την μορφή της βιωματικής παρέμβασης με εκπαιδευμένο μουσικό θεραπευτή (music therapy), μπορούν να ασκούν ευεργετική επίδραση στο άγχος, την κατάθλιψη, στην αίσθηση του πόνου, στην ανάπτυξη θετικής σκέψης και επίσης στο αίσθημα κόπωσης ενηλίκων ασθενών με καρκίνο. Οι ευεργετικές αυτές επιδράσεις της μουσικής σχετίζονται επίσης με θετική επίδραση στην καρδιακή συχνότητα (καρδιακούς παλμούς) και την αρτηριακή πίεση των ασθενών. Φαίνεται ότι κυρίως η βιωματική παρέμβαση μέσω θεραπευτή και όχι τόσο η επιλεγμένη μουσική ακρόαση μπορεί να επιδρά επίσης θετικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής ενήλικων ασθενών με καρκίνο. Δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά στοιχεία τα οποία να αφορούν την επίδραση των μουσικών παρεμβάσεων σε βιοχημικές ή ανοσοβιολογικές παραμέτρους ασθενών με καρκίνο. Περισσότερες μελέτες απαιτούνται ακόμη προκειμένου να αντληθούν αξιόπιστα αποτελέσματα που αφορούν την αξία των μουσικών παρεμβάσεων σε παιδιά με καρκίνο. Μελλοντικά θα πρέπει ίσως να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις κλινικές θεραπευτικές παρεμβάσεις μέσω εκπαιδευμένων θεραπευτών (music therapy).

Ελπίζω ότι στο μέλλον θα ενταχθούν πλήρως οι μουσικές παρεμβάσεις, σε ιατρικές ειδικότητες που φαίνεται ότι μπορούν να βοηθήσουν, ως ενεργητικό συμπλήρωμα της ιατρικής αγωγής σε νοσοκομεία και κλινικές. Δεν κοστίζει ιδιαίτερα το να έχεις δυνατότητα να αναπαράγεις μουσική σε ένα θάλαμο ασθενών ή σε μια μονάδα εντατικής θεραπείας. Η ψηφιακή τεχνολογία αναπαραγωγής μουσικής το καθιστά εύκολο σήμερα και σε χαμηλό κόστος. Ιδανικό θα ήταν βέβαια να μπορούν να προσληφθούν (ως στελέχη υγείας) εκπαιδευμένοι μουσικοί θεραπευτές στο μέλλον σε όλα τα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας. Αυτό σήμερα γίνεται σε ελάχιστες περιπτώσεις και με μεγάλα προβλήματα χρηματοδότησης. Τα προβλήματα θεσμοθέτησης και χρηματοδότησης της κλινικής μουσικοθεραπείας δυστυχώς δεν αφορούν μόνον τη χώρα μας αλλά και πολλές άλλες χώρες.

Η πρώτη έκδοση διατήρησε την βιολογική προσέγγιση της μουσικής θεραπείας ως κυρίαρχο στόχο. Η παρούσα ανανεωμένη έκδοση του βιβλίου «Η μουσική ως φάρμακο» περιλαμβάνει, σε σχέση με την αρχική έκδοση, επιπλέον κεφάλαια τα οποία εξερευνούν τον σημαντικό τομέα της βιωματικής μουσικοθεραπείας και της μουσικής ψυχοθεραπείας και στα οποία έχουν συνεισφέρει έμπειροι ειδικοί επιστήμονες στο αντικείμενο αυτό. Θέλω να εκφράσω θερμότατες ευχαριστίες για την αποδοχή της πρόσκλησης μου να μετέχουν με επιμέρους κεφάλαια στους εξής επιστήμονες: πρώτον στην μουσικο-ψυχοθεραπεύτρια & επίκουρη καθηγήτρια του ΑΠΘ Ντόρα Ψαλτοπούλου, δεύτερον στην γιατρό & μουσική θεραπεύτρια-ψυχαναλύτρια Ξανθούλα Ντακοβάνου. Η Ντόρα Ψαλτοπούλου, της οποίας το έργο γνωρίζω εδώ και πολλές δεκαετίες, υπήρξε πρωτεργάτης στο αντικείμενο ενώ τα τελευταία χρόνια συνεισφέρει σημαντικά στην έρευνα, την εκπαίδευση και την θεσμική κατοχύρωση του αντικειμένου στη χώρα μας. Επίσης γνωρίζω πολύ καλά το αξιόλογο κλινικό και μουσικό έργο της Ξανθούλας Ντακοβάνου με την οποία μάλιστα έχω συνεργαστεί και ως μουσικός. Τέλος θέλω να ευχαριστήσω την εξαίρετη μουσική θεραπεύτρια Χριστίνα Παπανδρέου της οποίας η συνεισφορά στο βιβλίο (βλ. μουσικοθεραπεία σε παιδιά και εφήβους με συγγενείς καρδιοπάθειες) βασίζεται σε θεραπευτική παρέμβαση που έγινε στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να απευθύνω στον Ευθύμιο Παπατζίκη, Αναπληρωτή Καθηγητή Νευροεπιστήμης & Ανάπτυξης Βρεφικού Εγκεφάλου, στο Μητροπολιτικό Πανεπιστήμιο του Όσλο, για την εξαιρετική συνεισφορά του στο αντικείμενο μουσική και εγκέφαλος ως μια ματιά στο απόγειο της έρευνας των 20 πρώτων χρόνων του 21ου αιώνα.

Για λόγους ιστορικούς διατηρήθηκαν στην αρχική τους μορφή πολλά από τα κεφάλαια της πρώτης έκδοσης με συμμετοχή επιστημόνων διεθνούς αναγνώρισης (Cheryl Dileo και Fred Schwartz) όπως και το φωτογραφικό υλικό.

Σημαντικό έναυσμα για την ανανέωση της έκδοσης του βιβλίου υπήρξε και το Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Μουσικής και Ιατρικής (International Association of Music and Medicine) το οποίο έγινε στο Ωδείο Αθηνών τον Μάιο του 2022. Αποτέλεσε μάλιστα εξαιρετική τιμή για εμένα η ανάθεση της διοργάνωσης του διεθνούς αυτού συνεδρίου στην Αθήνα ως επικεφαλής της οργανωτικής επιτροπής».