Γιώργος Χατζηβασιλείου - Φιλοσοφία της τεχνητής νοημοσύνης: Προδημοσίευση του βιβλίου

Μπορεί ο άνθρωπος να ελέγξει κάτι πιο ευφυές από τον ίδιο; Το βιβλίο του Γιώργου Χατζηβασιλείου με τίτλο «Φιλοσοφία της τεχνητής νοημοσύνης», που αναμένεται να κυκλοφορήσει στις 8 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα, ερευνά φιλοσοφικά τη νέα Τεχνολογία με αιχμή την Τεχνητή Νοημοσύνη, το πιο επιδραστικό φαινόμενο του 21ου αιώνα, αναδεικνύοντας την ογκώδη της κοινωνική επίδραση στο ανθρώπινο μέλλον.

Γιώργος Χατζηβασιλείου, «Φιλοσοφία της τεχνητής νοημοσύνης», εκδ. Διόπτρα: Προδημοσίευση

- 1ο Κεφάλαιο -

Η αυγή ενός νέου κόσμου
Φιλοσοφική χαρτογράφηση του τεχνολογικού μας παρόντος

Η τεχνολογία δεν είναι ζήτημα πρωτίστως τεχνολογικό. Είναι ζήτημα πολιτικό και φιλοσοφικό. Αν δούμε την ιστορική εξάπλωση, φερειπείν, του δυτικού πολιτισμού θα διακρίνουμε πώς το κύριο όχημα κυριαρχίας του ήταν η τεχνολογική του υπεροχή. Οι αυτοκρατορίες των Ίνκας και των Μάγιας δεν ηττήθηκαν απ’ τους Ευρωπαίους γιατί οι τελευταίοι είχαν έναν ανώτερο απαραίτητα πολιτισμό. Ηττήθηκαν γιατί οι Ευρωπαίοι είχαν τουφέκια και κανόνια, ενώ οι Ίνκας και οι Μάγιας τόξα και δόρατα. Όλη η περίοδος της αποικιοκρατίας που ακολούθησε στηρίχθηκε στην ίδια συνθήκη: οι τεχνολογικά, άρα και οικονομικά, προηγμένες χώρες επικράτησαν άνετα επί των τεχνολογικά πιο ασθενών χάρη σε αυτήν ακριβώς τη διαφορά τους. Η Βιομηχανική Επανάσταση έδωσε στη συνέχεια πολλαπλάσια πιο πλατιά εξουσία στα κράτη που αποθησαύρισαν τα τεχνολογικά της κοιτάσματα, σφυρηλατώντας έτσι ορισμένες από τις ισχυρότερες πολιτείες που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.   

Στον 21o αιώνα η τεχνολογία κατέχει ανυπέρβλητα περισσότερες δυνατότητες σε σχέση με το παρελθόν. Η ψηφιακή επανάσταση, η τεχνητή νοημοσύνη, η γενετική μηχανική, οι νέες μορφές ενέργειας και μια γνήσια οικουμενική κοινότητα που πλάθεται χάρη στο διαδίκτυο φέρουν σαρωτικές αλλαγές στον παγκόσμιο πολιτισμό σε χρόνο ακαριαίο. Λίγες μόλις δεκαετίες είναι πια εφικτό να μεταμορφώσουν πλατιά τη μορφή της καθημερινότητας όταν στο παρελθόν 50 χρόνια δεν άλλαζαν και πολλά. Ελάχιστα έως καθόλου μεταβλήθηκε η ροή των κοινωνιών από το 750 στο  800. Ή από το 1750 π.Χ. στο 1700 π.Χ. Στο δεύτερο μισό όμως του 20^ου αιώνα έλαβε χώρα ένα πληθωρικό ντόμινο γεγονότων που άλλαξε οριστικά την ατζέντα της ανθρωπότητας.                

Στα ελάχιστα εκείνα χρόνια το είδος μας ταξίδεψε για πρώτη φορά στο διάστημα, αντίκρυσε με τηλεσκόπια εικόνες από τα πέρατα του Γαλαξία, εξερεύνησε τον υποσωματιδιακό του κόσμο, ανακάλυψε τη βάση της ύπαρξης στο δαιδαλώδες DNA, γνώρισε λεπτομερώς το αχανές σύμπαν του εγκεφάλου και της νευροβιολογίας, διέδωσε τον ηλεκτρισμό “φωτίζοντας” κάθε γωνιά του πλανήτη, διαμόρφωσε μια πρωτόγνωρα πλατιά μεσαία τάξη με ανεπανάληπτες υλικές, μορφωτικές και τεχνικές ευχέρειες, ανέπτυξε ένα υπεράνθρωπο εύρος στην επικοινωνία (ΜΜΕ, διαδίκτυο) και στην ταχύτητα των μετακινήσεών του (ΜΜΜ) σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Οι συνήθειες και η κοσμοαντίληψή μας αλλάξαν αφοπλιστικά γρήγορα και ριζικά, με μόνη κοιτίδα του σαρωτικού αυτού ρεύματος να είναι η τεχνολογία.   

Η πραγματικότητα του 20ού αιώνα θα έμοιαζε έτσι αλλόκοσμη προς κάθε άνθρωπο του παρελθόντος, είτε αυτός προέρχονταν από τη δυτική αναγέννηση, είτε τον κινεζικό μεσαίωνα, είτε από την ελληνική αρχαιότητα, είτε από τη μεσοποτάμια ακμή. Οποιαδήποτε άλλη περίοδος πλην της σύγχρονης θα γινόταν στοιχειωδώς κατανοητή από έναν υποθετικό χρονικό ταξιδιώτη, αφού τούτος θα βίωνε μια κάποια οικειότητα με το περιβάλλον που θα αντίκρυζε – παρά τις όποιες διαφορές στα συστήματα κοινωνικής, νομικής και πολιτικής οργάνωσης της όποιας κοινότητας παρατηρούσε. Στο ίδιο νοητό πείραμα εάν μεταφερόταν στον 20^ο αιώνα, πώς θα κατόρθωνε να κατανοήσει διάσπαρτα στοιχεία του όπως τους υπολογιστές; Τα κινητά τηλέφωνα; Την τηλεόραση; Τα σύγχρονα όπλα; Τα αεροπορικά μέσα ή τη μουσική που αναπαράγεται δίχως ανθρώπους; Η απορία του θα έχασκε λογικά ατελέσφορη και η επίσκεψή του θα φάνταζε σαν απόκοσμη περιπλάνηση στον πολιτισμό κάποιου άλλου πλανήτη.

Ο 20ός αιώνας όμως βρίσκεται ήδη στο παρελθόν και από εκείνον μας χωρίζουν δύο περίπου δεκαετίες. Χρόνος πολύς για τους ρυθμούς του σήμερα. Ο 21ος αιώνας αναμένεται να είναι πολλαπλάσια πιο σύνθετος, ταχύς και αινιγματικός. Μια εποχή όπου η ανθρωπότητα θα κληθεί να διαχειριστεί ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις από όσες γνώρισε μέχρι σήμερα. Τόπος υπεράσπισης της πραγμάτευσής μας είναι ότι η σύγχρονη τεχνολογία στις αρχές της 3ης μ.Χ. χιλιετίας κυοφορεί μια πλήρη μετάλλαξη της πραγματικότητας όπως τη γνωρίζουμε εδώ και χιλιάδες χρόνια. Οι πυλώνες αυτής της μετάλλαξης σύμφωνα με το ερμηνευτικό πλαίσιο που προτείνουμε, εντοπίζονται εδώ σε τρία σύγχρονα τεχνολογικά πεδία που ο άνθρωπος κατασκευάζει:      

• Την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), χάρη στην οποία ο Sapiens παράγει νέας φύσης οντότητες υψηλής νοημοσύνης.
• Το Διαδίκτυο, χάρη στο οποίο χτίζει νέους ψηφιακούς κόσμους από αχανή στρώματα πληροφοριών (data).
• Τη Γενετική Μηχανική, χάρη στην οποία μπορεί δυνητικά να αναβαθμίζει και να μεταλλάσσει το ίδιο του το είδος, όπως και άλλα έμβια είδη.

Είναι τα παραπάνω πεδία, με πρωτεύουσας σημασίας την τεχνητή νοημοσύνη που διέρχεται και μεγεθύνει τα άλλα δύο, που επανέρχονται στην έρευνα μας ως τόποι συνάντησης και φιλοσοφικής εμβάθυνσης. Η εκκόλαψή τους χαράσσει ύστερα από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια βιολογικής, πολιτισμικής, και πολιτικής μας εξέλιξης ένα καινοφανές ξέφωτο μέσα στην πραγματικότητα. Ένα σημείο που μας βγάζει μπροστά σε ένα απάτητο και εξαιρετικά κρίσιμο για την ύπαρξη μας μονοπάτι. Η φιλοσοφική ιχνηλάτηση αυτού του δρόμου, όπου εγγράφεται και το δικό μας εγχείρημα, δείχνει να υφαίνει μια από τις πλέον πρωταρχικές επιταγές του σύγχρονου στοχάζεσθαι.         

1. Τεχνητή νοημοσύνη: η ουσία της «κρίσης» της

Η νοημοσύνη αποτελεί το κορυφαίο προϊόν της φυσικής εξέλιξης. Ο Sapiens δεν επικράτησε μεταξύ των άλλων γήινων πλασμάτων φτάνοντας από τις πρωτόγονες σαβάνες της Αφρικής στην κυριαρχία όλου του πλανήτη επειδή είχε μεγαλύτερους χαυλιόδοντες, πιο γαμψά νύχια, ήταν πιο γρήγορος, πιο δυνατός ή πιο ανθεκτικός στις κακουχίες της φύσης. Υπερίσχυσε απέναντι στα άλλα έμβια είδη, χωρίς ουσιώδη ανταγωνισμό, επειδή είχε υψηλότερη νοημοσύνη από εκείνα. Η φυσική εξέλιξη ταξίδεψε εκατοντάδες χιλιετίες μέχρι να φτάσει τη διάνοια μας σε αυτό το επίπεδο. Παρόλ’ αυτά η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) μπορεί πλέον να την προσεγγίσει ή να την ξεπεράσει μέσα σε λίγες δεκαετίες από σήμερα.                        

Διανύοντας το πρώτο της παιδικό στάδιο η ΤΝ ήδη συνοδεύει τα έργα και τις μέρες μας περισσότερο απ’ από οποιαδήποτε άλλη μορφή διάνοιας πέρα από την ανθρώπινη. Κάθε φορά που ενεργοποιούμε το Google, που πλοηγούμαστε με το GPS, που ένας γιατρός κάνει μια εγχείρηση λέιζερ ή που το YouTube προτείνει στον χρήστη του ένα βίντεο, το (ποιητικό) αίτιο που ελλοχεύει πίσω από αυτά τα ενεργήματα είναι ένας αλγόριθμος ΤΝ. Οι εφαρμογές αυτές μπορεί να φαντάζουν τώρα “μηχανικές”, απλές αυτοματοποιήσεις που στέκουνε μακριά από την ποιότητα και το εύρος της ανθρώπινης ευφυΐας, μα τούτο είναι η μισή αλήθεια. Η άλλη μισή φανερώνεται αν ανακαλέσουμε κάποιες δεξιότητες βαθιά ανθρώπινες, που απαιτούν ουσιώδη κρίση και στρατηγικό σχεδιασμό, στις οποίες η ΤΝ μας έχει από καιρό ξεπεράσει.        

Η πρώτη ήττα του ανθρώπου από την ΤΝ ήρθε το 1997 όταν το περίφημο πρόγραμμα “Deep Blue” κατήγαγε νίκη ιστορική έναντι του παγκόσμιου πρωταθλητή μας Γκάρι Κασπάρωφ στο σκάκι, χωρίς το είδος μας να επανακτήσει έκτοτε ξανά τα πρωτεία του στο παιχνίδι. Από τότε μεσολάβησαν πολλά (από μορφές ΤΝ που συνθέτουν μουσική, πιλοτάρουν αεροπλάνα και κάνουν ιατρικές διαγνώσεις μέχρι αλγόριθμους που αποκωδικοποιούν την προσωπικότητα ενός ανθρώπου καλύτερα  και από τον ίδιο) φτάνοντας στο 2017 όπου ένα άλλο ιστορικό ορόσημο στις εξελίξεις της ΤΝ έλαβε χώρα. Ο άνθρωπος απώλεσε την κυριαρχία του στο (πιο σύνθετο και από το σκάκι) πανάρχαιο κινέζικο παιχνίδι “Go” όταν ο επί 18 φορές παγκόσμιος πρωταθλητής, Κε Τζι, έχασε από το πρόγραμμα “AlphaGo”. Η ιδιαιτερότητα της στιγμής δεν  έγκειται τόσο σε αυτό, όσο στο επόμενο το επίτευγμα που πέτυχε η μετέπειτα αναβαθμισμένη εκδοχή του “AlphaGo”: ο  “AlphaGo Zero”.  Ο “AlphaGo Zero”αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της ΤΝ διότι για πρώτη φορά ένα πρόγραμμα εκπαιδεύτηκε σε ένα πεδίο γνώσης από μόνο του. Σε αντίθεση με το “Deep Blue” ή το “AlphaGo”, όπου είχε εγκατασταθεί μια βάση δεδομένων από 100.000 ανθρώπινα παιχνίδια για να επεξεργαστεί τις τακτικές τους, το “AlphaGo Zero” αφομοίωσε το “Go” έχοντας ως μόνες διαθέσιμες πληροφορίες τους κανόνες του, δηλαδή τις πρώτες αρχές του. Καμία ανθρώπινη εμπειρία δεν είχε ενσταλαχτεί στον προγραμματισμό του. ^[1] Μετά από μόλις τρεις ημέρες αυτοεκπαίδευσης του και εκατομμύρια παιχνίδια που πραγματοποίησε ενάντια στον εαυτό του νίκησε 100 συναπτές φορές τον “AlphaGo” χωρίς να σημειώσει καμία ήττα. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα απέκτησε βαθύτερη επίγνωση της στρατηγικής του παιχνιδιού απ’ ότι οιοσδήποτε άλλος άνθρωπος είχε ποτέ εξασκηθεί σε αυτό επί δεκαετίες. Ένα βουνό στρατηγικής αντίληψης οικοδομήθηκε από ένα μόνο φορέα της ΤΝ που κατόρθωσε να ερμηνεύσει το παιχνίδι τόσο αποτελεσματικά, αλλά και τόσο διαφορετικά, ώστε η τακτική του να χαρακτηριστεί από άλλους κορυφαίους παίχτες ως «εξωγήινη». ^[2]                     

Αν μια μορφή ΤΝ αναπτύσσει σε τρεις ημέρες ένα σύνολο γνώσεων, ικανοτήτων και κρίσεων που η ανθρώπινη διάνοια δεν μπορεί να  κατακτήσει ούτε ύστερα από τρεις δεκαετίες, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι το ίδιο μπορεί να συμβεί και για σωρεία ακόμη ανθρώπινων δεξιοτήτων πέρα από το “Go”. Η ΤΝ δεν βρίσκεται ακόμη στο σημείο που φτάνει την ανθρώπινη ευφυία. Όταν το κάνει όμως δεν θα της πάρει αιώνες ή δεκαετίες για να την ξεπεράσει. Θα το κάνει σε ασύγκριτα  λιγότερο χρόνο.     

Τα παραπάνω δεν είναι παρά η αιχμή της κορυφής του παγόβουνου. Οι ειδικοί προβλέπουν ότι η εξέλιξη της ΤΝ θα συνεχίσει να αναπτύσσεται σαρωτικά στο άμεσο μέλλον υπερβαίνοντας την ανθρώπινη απόδοση σε πάμπολλες δραστηριότητες της. Ερευνητές από την Οξφόρδη για παράδειγμα σε μελέτη τους κατέληξαν ότι τα μισά σχεδόν επαγγέλματα (47%) από τα 702 που εξέτασαν σε ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο στις προσεχείς δεκαετίες μπορεί να γίνονται από συστήματα ΤΝ, με ασύγκριτα χαμηλότερο κόστος και ασύγκριτη υψηλότερη ταχύτητα. ^[3] Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και σωρεία άλλων ερευνών όσον αφορά τα κράτη της Ε.Ε. ^[4] Η σχετική λίστα περιλαμβάνει μάλιστα επαγγέλματα που δείχνουν παράδοξο σήμερα να εκτελούνται από την ΤΝ – επαγγέλματα όπως του δικαστή, του γιατρού, του εκπαιδευτικού ή και του δημοσιογράφου, που προϋποθέτουν γνώσεις και κριτική ικανότητα.             

Εδώ κατά την προκείμενη ανάγνωση είναι που διαχωρίζεται οντολογικά η ΤΝ απ’ την τεχνολογία της βιομηχανικής εποχής. Η ουσία της βιομηχανικής τεχνολογίας (οι μηχανισμοί ενός εργοστασίου, ενός αεροπλάνου κλπ.) είναι ότι παράγει κίνηση. Η ΤΝ ωστόσο παράγει πια «κρίση». Η διαφορά που χωρίζει για παράδειγμα ένα απλό αυτοκίνητο από ένα «έξυπνο» αυτοκίνητο ΤΝ το οποίο δεν χρειάζεται κάποιον να το οδηγήσει, είναι ότι το 1^ο κινείται με βάση την αντίληψη και τη διαχείριση του οδηγού του. Το 2^ο μπορεί, χάρη στις πολλαπλές μεταβλητές που λαμβάνει το ίδιο υπόψιν του (τους χάρτες, την κίνηση, την αντίληψη των πεζών, την ποιότητα του οδικού δικτύου, τα καιρικά φαινόμενα κλπ), να κρίνει αφ’ εαυτού του ποια είναι η καλύτερη διαδρομή και ο καλύτερος τρόπος πλοήγησης μέσα σε αυτήν και να κινηθεί αυτόνομα. Τούτη η οντολογική μόχλευση ανοίγει μια ρωγμή προς ένα πρωτόγνωρο ιστορικά τοπίο. Από εκεί που η παραγωγή υψηλής διανοητικής κρίσης - και άρα και νοηματοδότησης - ήταν μέχρι πρόσφατα αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου και χάρη σε αυτή φτιάξαμε σχεδόν κάθε ψηφίδα πολιτισμού μας - φτιάξαμε Παρθενώνες, Πυραμίδες, διασπάσαμε το άτομο, συνθέσαμε μουσικές, νόμους, φιλοσοφίες, επιστήμες - η ΤΝ δηλώνει πλέον παρούσα σε αυτό το προνόμιο διαρρηγνύοντας το ανθρώπινο μονοπώλιο.             

Το Είναι του πολιτισμού μας, η υψηλή λογική κρίση, γίνεται πια το Είναι ενός καινοφανούς είδους οντοτήτων που τώρα αρχίζει να αναπτύσσεται. Η οντολογία είναι ο κλάδος φιλοσοφίας που ασχολείται με τη διάκριση των ειδών. Και η ερμηνεία της γίνεται πιο αναγκαία από ποτέ στις μέρες μας ενόσω καλείται να κατανοήσει την γέννηση ενός νέου είδους – ισχυρότερου πιθανώς από του ανθρώπου. Το ζήτημα για τη θεώρηση μας συστήνει ένα από τα πιο επίμαχα αντικείμενα της οντολογίας του 21ου αιώνα.   

Σημειώσεις
[1] D. Silver, J. Schrittwieser & K. Simonyan (2017, 354–359).
[2] D. Chan, The AI has nothing to learn from humans, The Atlantic, 2017
[3] C.B. Frey, M. Osbourne, (2013)
[4] CEDEFOP, «Άνθρωποι, μηχανές, ρομπότ και δεξιότητες» (2017)

Γιώργος Χατζηβασιλείου - βιογραφικό

Έχει διδακτορικό στη Φιλοσοφία της Τεχνολογίας (ΑΠΘ), με μεταπτυχιακές σπουδές στην Πολιτική Φιλοσοφία. Είναι δημοσιογράφος και παραγωγός ντοκιμαντέρ, δημιουργός της σειράς ντοκιμαντέρ “Animated… Φιλόσοφοι” (ΕΡΤ) που εκλαϊκεύει ψυχαγωγικά σύνθετες φιλοσοφικές θεωρίες. ‘Εχει συνεργαστεί δημοσιογραφικά με ΜΜΕ της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου, του έντυπου και ψηφιακού Τύπου (Ρ. Αρβύλα, Βινύλιο, ANT1, Skai, Rainbow, Flash, Αγγελιοφόρος κ.α.) δίνοντας μαζί διαλέξεις τακτικά σε εκπαιδευτικά ιδρύματα για τη φιλοσοφία.