Νόμπελ Λογοτεχνίας: Οι αδικίες του παρελθόντος και οι προβλέψεις για φέτος

Τι συνδέει τα παρακάτω ονόματα, πέρα από το γεγονός ότι κατέχουν δεσπόζουσα θέση στον παγκόσμιο λογοτεχνικό κανόνα; Τολστόι, Τσέχοφ, Γκόρκι, Ίψεν, Στρίνμπεργκ, Ζολά, Προυστ, Κάφκα, Ρίλκε, Μπρεχτ, Τόμας Χάρντι, Χένρι Τζέιμς, Μαρκ Τουέιν, Τζόζεφ Κόνραντ, Τζέιμς Τζόις, Ντ. Χ. Λόρενς, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Μίλαν Κούντερα, Φίλιπ Ροθ: Πράγματι, κανείς τους δε βραβεύτηκε από την επιτροπή των Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Παρά τη διαχρονική λάμψη των σπουδαίων πολιτισμικών και επιστημονικών επάθλων, η λίστα με τις αστοχίες της Σουηδικής Ακαδημίας στον χώρο της λογοτεχνίας θα μπορούσε να συνεχίζεται εσαεί: Άνα Αχμάτοβα, Άρθουρ Σνίτσλερ, Ρόμπερτ Μούζιλ, Αντρέ Μαλρό, Χ.Τζ. Γουέλς, Ε.Μ. Φόρστερ, Βιρτζίνια Γουλφ, Ντίλαν Τόμας, Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, Έζρα Πάουντ, Χανς Φάλαντα, Τόμας Πίντσον, Κόρμακ ΜακΚάρθι, Χαρούκι Μουρακάμι, Μάργκαρετ Άτγουντ, Μάρτιν Έιμις, Ίαν ΜακΓιούαν… συμπληρώστε με ονόματα της αρεσκείας ή του θυμητικού σας.

Έστω και αν συμπεριληφθούν οι ηχηρές παραλείψεις και οι αμφιλεγόμενες βραβεύσεις, (ενδεικτική η περίπτωση του Μπομπ Ντίλαν το 2016, δυο χρόνια πριν αφήσει την τελευταία του πνοή ο εξακολουθητικά παραμελημένος Φίλιπ Ροθ), η αίγλη των βραβείων Νόμπελ παραμένει αμείωτη.

Πρόκειται όντως για τη σημαντικότερη αναγνώριση της διανόησης που μπορεί να αποδοθεί σε μια προσωπικότητα του εικοστού και του εικοστού πρώτου αιώνα. Η απονομή ενός Νόμπελ συνιστά κορυφαία στιγμή, με τον νικητή του βραβείου να εξυψώνεται πάνω από τους συνεργάτες του και να επικυρώνεται ως παγκόσμια φιγούρα μοναδικού κύρους.

Γιατί, ακριβώς, τα βραβεία Νόμπελ μαγνητίζουν το δημόσιο ενδιαφέρον όπως καμία άλλη διάκριση; Η απάντηση είναι ότι αποτελούν την επιτομή ορισμένων από τους κύριους ιστορικούς μετασχηματισμούς της εποχής, και παράλληλα αναγνωρίζουν την επίμοχθη συνεισφορά των εργατών του πνεύματος και των επιστημών στην ευημερία ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής.

Το ζητούμενο της «ιδεαλιστικής» λογοτεχνίας και τα ιστορικά προβλήματα του Νόμπελ

Απόρροια της «οικουμενικής» φύσης των Νόμπελ, είναι και το γεγονός ότι οι προϋποθέσεις τους μειώνουν σε πολλές περιπτώσεις την ποιότητα και το εύρος των επιλογών τους. Ο ίδιος ο Άλφρεντ Νόμπελ άλλωστε, επισήμαινε ρητά στη διαθήκη του ότι η λογοτεχνία έπρεπε να είναι «ιδεαλιστική» για να πληροί τους όρους συμπερίληψης στα βραβεία Νόμπελ.

Το γεγονός αυτομάτως αποσύρει από την κούρσα διεκδίκησης περισσότερο ενδοσκοπικούς συγγραφείς, σαν τον Φίλιπ Ροθ, που μνημονεύτηκε παραπάνω, καθώς και άφθονους δημιουργούς οι οποίοι τοποθέτησαν τον ψυχολογικό κόσμο του ανθρώπου στο επίκεντρο των θεματικών τους.

Έχει σημασία επίσης να επισημανθεί ότι η ιστορία των βραβείων Νόμπελ Λογοτεχνίας έχει επηρεαστεί από δύο συγκεκριμένα προβλήματα. Τα πρώτα δώδεκα χρόνια περίπου, τα μέλη της Ακαδημίας βρέθηκαν αντιμέτωπα με ένα πλήθος διάσημων συγγραφέων που είχαν κάνει το όνομά τους τον δέκατο ένατο αιώνα αλλά έζησαν μέχρι τον εικοστό σε κατάσταση ζωτικότητας και παραγωγικότητας.

Αποτέλεσμα ήταν ότι απορρίφθηκαν λογοτεχνικοί γίγαντες που βρέθηκαν στο απόγειο των δυνάμεών τους μετά το 1901, ενώ πολλά ονόματα με «οφειλόμενη αναγνώριση» χρειάστηκε να στριμωχτούν στα πρώτα χρόνια της απονομής των βραβείων.

Το άλλο πρόβλημα που καθόρισε την ιστορία των Νόμπελ Λογοτεχνίας ήταν η διεξαγωγή των δύο παγκοσμίων πολέμων, οι οποίοι από τη μία οδήγησαν στην αναστολή των απονομών, ενώ παράλληλα σφράγισαν το κοινωνικό κλίμα της εποχής τους.

Έστω και έτσι, άφθονοι συγγραφείς και ποιητές παγκόσμιας αποδοχής κατέκτησαν το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας στα 119 χρόνια από τη θεσμοθέτησή του. Ενδεικτικά: Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, Κνουτ Χάμσουν, Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, Τόμας Μαν, Λουίτζι Πιραντέλο, Ευγένιος Ο’ Νιλ, Έρμαν Έσε, Αντρέ Ζιντ, Τ.Σ. Έλιοτ, Γουίλιαμ Φόκνερ, Μπέρτραντ Ράσελ, Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Αλμπέρ Καμύ, Τζον Στάινμπεκ, Γιώργος Σεφέρης, Ζαν Πολ Σαρτρ, Σάμιουελ Μπέκετ, Πάμπλο Νερούδα, Σολ Μπέλοου, Οδυσσέας Ελύτης, Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές, Γουίλιαμ Γκόλντινκ, Οκτάβιο Πας, Τόνι Μόρισον, Σίμους Χίνεϊ, Γκίντερ Γκρας, Τζ.Μ. Κουτσί, Ντόρις Λέσινγκ, Μάριο Βάργκας Λιόσα, Άλις Μουνρό, Καζούο Ισιγκούρο, Όλγκα Τόκαρτσουκ.

Στην άλλη όψη του νομίσματος, πόσοι αναγνώστες είναι εξοικειωμένοι με το έργο των Σάλι Προυντόμ, Χοσέ Εχεγκερέι, Ρούντολφ Όικεν, Πολ φον Χάιζε, Βέρνερ φον Χάιντεσταμ, Βλάντσλαβ Ρέιμοντ, Γκράτσια Ντελέντα, Έρικ Α. Κάρφελντ και τόσων άλλων αμφιλεγόμενων επιλογών μιας Ακαδημίας που έχει βραβεύσει το λογοτεχνικό έργο του Ουίνστον Τσόρτσιλ «για τη δεξιοτεχνία των ιστορικών και βιογραφικών περιγραφών, καθώς και για την εξαιρετική ρητορική έξαρση στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων»; Ο Βρετανός αρχιτέκτονας της συμμαχικής νίκης ασφαλώς διέθετε μεγάλη γκάμα ταλέντων, αλλά η βράβευσή του με Νόμπελ Λογοτεχνίας δηλώνει περισσότερα για το σκεπτικό της Ακαδημίας παρά για το ίδιο του το συγγραφικό μπρίο.

Νόμπελ Λογοτεχνίας: H λίστα των μεγάλων αδικημένων και οι προβλέψεις για το 2022 - Η ελληνική περίπτωση

Το 1963, ο μείζων ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης τιμήθηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας «για την έξοχη λυρική του γραφή, εμπνευσμένη από μια βαθιά αίσθηση για τον ελληνικό κόσμο του πολιτισμού». Λίγα χρόνια αργότερα, το 1979, ο Οδυσσέας Ελύτης έγινε ο δεύτερος Έλληνας που απόλαυσε την τιμή, «για την ποίησή του, η οποία, στο πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης, απεικονίζει με αισθησιακή δύναμη και πνευματική διορατικότητα τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργικότητα».

Η λίστα των μνηστήρων του βραβείου ωστόσο δεν εξαντλείται εδώ. Σημαντικοί υποψήφιοι για την κατάκτησή του ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Κωστής Παλαμάς, με τον τελευταίο να μετρά ρεκόρ 14 υποψηφιοτήτων.

Συγκεκριμένα, ο Παλαμάς ήταν υποψήφιος κάθε χρονιά από το 1926 μέχρι το 1940, με μόνη εξαίρεση το 1939, ώσπου ήρθε η τριπλή Κατοχή της χώρας την άνοιξη του 1941 και ο θάνατος του ποιητή δύο χρόνια αργότερα. 

Δεν ήταν μόνο η Ελλάδα που πρότεινε εξακολουθητικά τον Παλαμά ως υποψήφιο για το τιμητικό βραβείο. Ο Κωστής Παλαμάς απολάμβανε εξαιρετικής αποδοχής από ξένους συναδέλφους του. Τον Απρίλιο του 1930, το γαλλόφωνο περιοδικό της Αιγύπτου Semain Egyptien αφιέρωσε την έκδοσή του στην ποίηση του Παλαμά, ενώ φιλοξενούσε τις απόψεις δεκάδων διανοουμένων από όλο τον κόσμο, οι οποίοι εκφράζονταν επαινετικά για το έργο του Έλληνα ποιητή. Ο βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας Ρομαίν Ρολάν, χαρακτήριζε τον Παλαμά ως τον μεγαλύτερο ποιητή της Ευρώπης.

Όσο για τον Νίκο Καζαντζάκη, σύμφωνα με το αρχείο για τα βραβεία Νόμπελ, προτάθηκε εννέα χρονιές, με συνολικά δεκατέσσερις διαφορετικές προτάσεις και σε δύο από αυτές βρέθηκε συνυποψήφιος με τον Άγγελο Σικελιανό. Όπως σημειώνουν φιλολογικοί κύκλοι το εκκλησιαστικό, πολιτικό και ακαδημαϊκό κατεστημένο της Ελλάδας έδωσαν μάχες ώστε να αποφευχθεί η βράβευσή του, όποτε η πλάστιγγα της Σουηδικής Ακαδημίας έδειξε να γέρνει προς το μέρος του.

Η χρονιά που ο Καζαντζάκης διεκδίκησε με τις περισσότερες πιθανότητες το Νόμπελ ήταν το 1956. Τελικά το κέρδισε ο Ισπανός ποιητής Χιμένεθ, με μόλις δύο ψήφους διαφορά. Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς, ο Καζαντζάκης είχε αποσπάσει το βραβείο Ειρήνης, με το οποίο προηγουμένως είχαν τιμηθεί προσωπικότητες όπως ο Τσάπλιν και ο Σοστακόβιτς, αλλά στην απονομή που πραγματοποιήθηκε στη Βιέννη, παρουσία όλων των μελών του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης, η Ελλάδα έλαμψε διά της απουσίας της. Φορτωμένος με τη ρετσινιά του άθεου, του κομμουνιστή και του διαφθορέα των νέων, ο Νίκος Καζαντζάκης εξακολουθούσε να θεωρείται από το ελληνικό κράτος ως «δημόσιος κίνδυνος».

Νόμπελ Λογοτεχνίας 2023: Ποιος θα κερδίσει αυτή την κούρσα;

Με την αδημονία να εντείνεται καθώς ο χρόνος μετρά αντίστροφα για την ανακοίνωση του φετινού νικητή, φιλαναγνωστικές ιστοσελίδες, ειδησεογραφικά πρακτορεία και στοιχηματικές εταιρίες κάνουν τις δικές τους προβλέψεις για τον αποδέκτη του περίβλεπτου βραβείου.

Η ιστοσελίδα Wion προκρίνει την υποψηφιότητα της Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, μιας συγγραφέως που πληροί πολλές από τις κοινωνικοπολιτικές προϋποθέσεις της Ακαδημίας.

Κορυφαία προσωπικότητα των ρωσικών γραμμάτων και μια από τις επιφανέστερες πεζογράφους της εποχής μας, η συγγραφέας των «Το πράσινο αντίσκηνο», «Τα ψέματα των γυναικών» και «Χαρούμενη κηδεία» (κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη) ανήκει στις ηχηρότερες επικρίτριες του Κρεμλίνου και της εισβολής του Πούτιν στην Ουκρανία.

Έχοντας ήδη αποσπάσει σειρά σημαντικών λογοτεχνικών επάθλων στο παρελθόν, μοναδικό «αγκάθι» στην περίπτωσή της είναι το γεγονός ότι το βραβείο απονεμήθηκε σε άλλη μια γυναίκα πέρυσι, τη γαλλίδα Ανί Ερνό.

Ένα ακόμη όνομα που ακούγεται τακτικά στις συζητήσεις για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, είναι εκείνο του Σαλμάν Ρουσντί. Ο ινδικής καταγωγής Βρετανός συγγραφέας, ο οποίος δέχεται απειλές κατά της ζωής του εξαιτίας των γραπτών του από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, ώσπου τραυματίστηκε σοβαρά μετά από επίθεση με μαχαίρι τον Αύγουστο του 2022 στη Νέα Υόρκη, επέστρεψε φέτος με ένα νέο μυθιστόρημα, το «Victory City».

Μια ενδεχόμενη βράβευσή του θα είχε ασφαλώς έντονο συμβολισμό, καθώς θα έστελνε το μήνυμα ότι ο 75χρονος συγγραφέας τιμάται όχι μόνο ως μυθιστοριογράφος, αλλά και ως υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου, που αντιμετώπισε απειλές θανάτου, ωστόσο συνέχισε να γράφει και να μιλά ανοιχτά κατά της μισαλλοδοξίας.

To Γαλλικό Πρακτορείο αναφέρει ότι υπάρχει πιθανότητα η Ακαδημία να τιμήσει την Καν Ξου, συγγραφέα μυθοπλασίας και κριτικό λογοτεχνίας από την Κίνα. Στα ονόματα που μνημονεύει επίσης το AFP περιλαμβάνονται ο Ρουμάνος συγγραφέας Μιρτσέα Καρταρέσκου, οι Ούγγροι Πέτερ Νάντας και Λάσλο Κρασναχορκάι, ο Αλβανός Ισμαήλ Κανταρέ, ο Κενυάτης Νγκούγκι γουά Θιόνγκο και η μεγάλη φυσιογνωμία των καναδικών γραμμάτων, Μάργκαρετ Άτγουντ.

Στο σκέλος των στοιχηματικών πιθανοτήτων, η σελίδα NicerOdds τοποθετεί στην κορυφή της λίστας της τον Νορβηγό Γιον Φόσε, (έργα του κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα και Gutenberg). Ακολουθούν η Καν Ξου, ο Νγκούγκι γουά Θιόνγκο, ο Αυστραλός Τζέραλντ Μαρνέιν, του οποίου «Οι πεδιάδες» μεταφράστηκαν φέτος από τις εκδόσεις Καστανιώτη, ο Μιρτσέα Καρταρέσκου, ο Χιλιανός ποιητής Ραούλ Σουρίτα, o Γιεν Λιένκε του «Χρόνια, μήνες, μέρες», (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), o Άδωνις, σημαντικότερος ίσως εν ζωή ποιητής του αραβόφωνου κόσμου και ενσαρκωτής του μαγικού ρεαλισμού της Συρίας, ενώ την πρώτη δεκάδα συμπληρώνουν οι Νταβίντ Γκρόσμαν και Ισμαήλ Κανταρέ.

Στις χαμηλότερες θέσεις της κατάταξης βρίσκονται εξακολουθητικοί υποψήφιοι των οποίων η βράβευση δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί αναπάντεχη, όπως ο αγαπημένος του κοινού Χαρούκι Μουρακάμι, ο Σαλμάν Ρουσντί, η Αν Κάρσον, ο μεγάλος αναχωρητής της λογοτεχνίας Τόμας Πίντσον, ο εξαντλητικά αυτοβιογραφικός σπουδαίος Νορβηγός μετα-μυθοπλάστης Καρλ Ούβε Κνάουσγκορντ, ο 86χρονος  Αμερικανός συγγραφέας Ντον ΝτεΛίλο, καθώς και ο πολυδιαβασμένος βλάσφημος της γαλλικής λογοτεχνικής σκηνής Μισέλ Ουελμπέκ.

Οι οριστικές απαντήσεις θα δοθούν σε λίγες ώρες.