Τα μυθιστορήματα και οι κινηματογραφικές διασκευές τους

Στο χθεσινό μας σημείωμα, κάναμε λόγο για την κινηματογραφική μεταφορά του γουέστερν μυθιστορήματος «Το Πέρασμα του Μακελάρη». Ο Τζον Γουίλιαμς είναι πελώριος συγγραφέας, το βιβλίο μάς αρέσει πολύ, και φυσικά θα περιμένουμε να δούμε και την ταινία. Τώρα, σε μια σχετική συζήτηση που κάναμε χθες το απόγευμα με φίλους αναγνώστες με αφορμή το σημείωμά μας, γράφτηκε και το κλασικό: «Το βιβλίο είναι εκ προοιμίου καλύτερο από την ταινία».

Αυτό βέβαια είναι μύθος. Δεν ισχύει. Και όχι μόνο αναφορικά με το «Πέρασμα»: δεν ισχύει για κανένα βιβλίο που γίνεται ταινία. Κι αυτό γιατί τα δύο μέσα ΔΕΝ μπορούν και δεν ΓΙΝΕΤΑΙ να συγκριθούν. Είναι τελείως διαφορετικά, είναι αλλιώς φτιαγμένα, έχουν άλλους κώδικες, και εντέλει εξυπηρετούν άλλους σκοπούς. Κυρίως όμως: είναι δυο ξεχωριστά πράγματα. Ναι, αμφότερα είναι «φορείς αφήγησης», αλλά οι ομοιότητές τους σταματούν εκεί. Το σενάριο, που είναι η ραχοκοκαλιά μιας ταινίας, ΔΕΝ είναι μυθιστόρημα (ή νουβέλα, ή διήγημα, ή και άρθρο: πολλά longreads γίνονται ταινίες). Είναι σενάριο. Το σενάριο ούτε μπορεί, αλλά κυρίως ούτε ΠΡΕΠΕΙ να ακολουθεί τον «τρόπο» του πεζογραφικού έργου. Έχει άλλους κανόνες, δικούς του. Εντέλει, μία ταινία μπορεί να συγκριθεί μόνο με μία άλλη (ομοειδή), και να κριθεί —προφανώς— αυτή η ίδια. Και αυτό είναι, και πρέπει να είναι, αρκετό.

Μάλιστα, οι διασκευές των βιβλίων σε σενάρια συχνά (για την ακρίβεια, πάρα πολύ συχνά) παίρνουν μόνο κάποια στοιχεία από αυτά (όχι μόνο κάποια στοιχεία της πλοκής, κάποια στοιχεία της «ατμόσφαιρας» κλπ.), και βέβαια όχι όλο το υλικό. Αν το έκαναν, θα είχαμε φιλμ κολοσσιαίας διάρκειας αφενός, που όμως δεν θα μπορούσαν να περπατήσουν: σαν γίγαντες χωρίς πόδια. Γενικώς, δεν μας κάνει καθόλου καλό να συγκρίνουμε ανόμοια είδη, ανόμοια έργα τέχνης. Το ότι ένα κινηματογραφικό έργο αποτελεί διασκευή ενός μυθιστορήματος δεν το καθιστά υποτελές σε αυτό. Μπορεί να το «προδώσει», ναι. Μπορεί να το διαστρέψει ακόμα-ακόμα. Ή μπορεί και να το… δυσφημήσει, καθώς το βιβλίο είναι ενδεχομένως αριστούργημα, αλλά η ταινία δεν βλέπεται. Και πάλι: αυτά όλα αφορούν την ταινία σαν αυταξία, σαν ένα αυτόνομο γεγονός, όχι σαν παρακολούθημα του βιβλίου. Όπως επίσης μπορεί μια ταινία που βασίζεται σε βιβλίο να είναι πολύ «καλύτερή» του. Ένα νουάρ που εκδόθηκε βιαστικά σε ένα παλπ περιοδικό, μπορεί να δώσει ένα κινηματογραφικό αριστούργημα. Ή να δώσει ΔΥΟ ταινίες, τη μία κάκιστη, και την άλλη (με το πέρασμα του χρόνου) θρυλική.

Μην ξεχνάμε επίσης ότι τόσο οι ταινίες όσο και τα μυθιστορήματα έχουν ασφαλώς το καθένα τα δικά τους πλεονεκτήματα αλλά και τους δικούς τους περιορισμούς. Τα μυθιστορήματα έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να παρέχουν πιο λεπτομερείς περιγραφές, εσωτερικούς μονολόγους και βαθιά «ανάπτυξη χαρακτήρων». Από την άλλη, όμως, οι ταινίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν οπτικά και ακουστικά στοιχεία για να δημιουργήσουν μια κινηματογραφική εμπειρία που απλώς είναι αδύνατον να αναπαραχθεί σε ένα μυθιστόρημα. Ποτέ δεν έχουμε δει ένα ηλιοβασίλεμα σε ένα βιβλίο. Ούτε θα δούμε ποτέ. Ποτέ δεν ακούστηκε ένας πυροβολισμός σε όλο τον ποταμό λέξεων στο «Πόλεμος και ειρήνη». Αλλά βλέπουμε ηλιοβασιλέματα και ακούμε πυροβολισμούς σε πάμπολλες ταινίες, άρα και σε αυτές που βασίζονται σε μυθιστορήματα. Και μερικά από αυτά τα ηλιοβασιλέματα, και μερικοί από αυτούς τους πυροβολισμούς (άσε δε τα φιλιά), έχουν γίνει κομμάτι, όχι απλώς της ζωής μας, αλλά της προσωπικότητάς μας.

Ας μείνουμε ίσως σε αυτό: κάποιοι μπορεί να προτιμούν το βάθος και την πολυπλοκότητα ενός μυθιστορήματος, ενώ άλλοι μπορεί να απολαμβάνουν το οπτικό θέαμα και τον συναισθηματικό αντίκτυπο μιας κινηματογραφικής μεταφοράς. Και κάποιοι να τα χαίρονται και να τα αγαπούν και τα δύο.

ΥΓ. Όσοι τυχεροί είναι παθιασμένοι με τη λογοτεχνία δεν θα πάψουν ποτέ να σνομπάρουν τον σινεμά. Όπως και οι φαν των άνιμε και των μάνγκα δεν θα αγαπήσουν ποτέ πραγματικά τις live action διασκευές τους. Δεν πειράζει! It’s okay. Σε λίγα χρόνια, έτσι κι αλλιώς, όλα αυτά θα έχουν γίνει ένα. Κι αυτό θα είναι επίσης οκέι.