«Ίων ο Κύων»: Σκύλοι, άνθρωποι, και άλλα ζώα

Το μικρό και κομψότατο αυτό βιβλίο της Στέλλας Παναγιωτοπούλου, με τον παιχνιδιάρικο τίτλο, τον κατατοπιστικό υπότιτλο («Περί συνύπαρξης ανθρώπων και ζώων») και το ελκυστικό εξώφυλλο —συνολικά, μια πολύ προσεγμένη έκδοση από τον Ίκαρο—, είναι το πιο όμορφο βιβλίο για σκύλους που κυκλοφορεί στην Ελλάδα. Και πιθανότατα τα διαβάσαμε όλα. Αν και, από την άλλη, δεν είναι μόνο «για» σκύλους· δεν είναι οι σκύλοι το μοναδικό του θέμα. Ίσως μάλιστα να μην είναι καν και το κυρίως θέμα του, αλλά μονάχα η αφορμή — μια πολύ γλυκιά, εκφραστική, μαλλιαρή αφορμή. Γιατί κυρίως το βιβλίο αυτό μιλά —διά στόματος του αφηγητή του, του Ίωνα— για ένα σωρό πράγματα που μας αφορούν όλους. Και το κάνει χαριτωμένα, με χιούμορ, με μια γλυκύτατη πρόζα, με σοφία τρυφερά μασκαρεμένη σε αφέλεια, τεκμηριωμένα και, συχνά, αφοπλιστικά.

«Για ένα σωρό πράγματα». Όντως. Ξεκινώντας από την καταγωγή του σκύλου, όταν κάποιοι λύκοι, σε μια μακρινή εποχή, αποφάσισαν να ζήσουν κοντά σε καταυλισμούς ανθρώπων, και τη μακρά ιστορία του κοντά μας, μέχρι τις ποικίλες διαφορές ανάμεσα στις δεκάδες φυλές, την κοινωνική διαστρωμάτωση και τον… ταξικό διαχωρισμό των καθαρόαιμων και μη σκύλων (ο Ίων είναι υπερήφανος ημίαιμος), και αντλώντας υλικό από τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο του «καλύτερου φίλου του ανθρώπου» μέχρι τον αναίτιο πόνο που συχνά νιώθει εξαιτίας μας, η συγγραφέας βρίσκει ευκαιρία να μιλήσει για την παλαιοντολογία και τις επιστήμες, για τον Φρόιντ και την ψυχανάλυση, για τον Δαρβίνο και την εξέλιξη, για τη συνύπαρξη και την κακοποίηση, για την αγάπη και την εκμετάλλευση, για την κρεοφαγία, τη χορτοφαγία και τον βιγκανισμό (από τις πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του βιβλίου, και μάλλον από τις πιο αναπάντεχες), για τα δικαιώματα των ζώων και για τα «μιαρά» και βρώσιμα ζώα στους διάφορους πολιτισμούς του ανθρώπου, για τους διάσημους σκύλους της λογοτεχνίας, ελληνικής και ξένης, που θα απολαύσουν όλοι οι αναγνώστες καθώς θα τους θυμίσουν τα διαβάσματα της παιδικής τους ηλικίας (αλλά και το «Τιμπουκτού» του Πολ Όστερ), και για το πόσο τα therapy dogs (αλλά και όλα τα άλλα) μπορούν να βοηθήσουν έναν άνθρωπο, ή και το σύνολο των ανθρώπων. Και όλα αυτά —οι ιστορίες, οι γνώσεις, οι πληροφορίες, η αναδρομή, η συζήτηση— είναι πάντα γραμμένα με προσοχή, ακρίβεια και, ξαναλέμε, σοβαρή τεκμηρίωση (το βιβλίο έχει κοντά στις 150 βιβλιογραφικές υποσημειώσεις), αντλημένα από την επιστήμη, την έρευνα, την ιστορία, και τη λογοτεχνία.

Όσοι αγαπούν έτσι κι αλλιώς τα σκυλάκια θα ενθουσιαστούν με το βιβλίο. Αλλά το προτείνουμε ανυπερθέτως και στους υπόλοιπους. Είναι γραμμένο πανέμορφα, με ευαισθησία και τόλμη, και κλείνοντάς μας διαρκώς το μάτι. Και έχει ένα τέλος που ξαφνιάζει.

* * *

Ας διαβάσουμε όμως ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο — ο Ίων τα λέει πολύ-πολύ όμορφα. Είναι από το 4ο Κεφάλαιο, που έχει τίτλο, «Αγάπη για δέσιμο»:

Τα μυστικά της συναισθηματικής ζωής, τόσο της δικής σας όσο και της δικής μας, κρύβονται στον εγκέφαλο, και μάλιστα στο πιο παλιό του κομμάτι από πλευράς εξέλιξης, στον πρωτόγονο οσφρητικό εγκέφαλο, γνωστό και ως μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου. Αυτός ο αρχέγονος εγκέφαλος επεξεργάζεται τα συναισθήματά μας, όπως είναι ο φόβος, το άγχος, η ευχαρίστηση. Από εκεί εξαρτάται με τι διάθεση θα ξυπνήσουμε το πρωί και πώς θα νιώθουμε την υπόλοιπη μέρα. Εκεί βρίσκεται, μεταξύ άλλων, και το περίφημο «κύκλωμα της ανταμοιβής», καθώς και ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή. Η αμυγδαλή ανιχνεύει τους κινδύνους, ρυθμίζει την άμυνα που συνδέεται με τον φόβο και είναι η αποθήκη της συναισθηματικής μνήμης. Όταν αφαίρεσαν την αμυγδαλή από κάποιες μαϊμούδες, αυτές έγιναν άφοβες, υπερσεξουαλικές, πολύ επιθετικές και ασυγκίνητες. Το ίδιο συμβαίνει και στους ανθρώπους. Όταν αφαιρέθηκε η αμυγδαλή από νέο άντρα για σοβαρούς ιατρικούς λόγους, εκείνος έχασε κάθε αντίληψη συναισθήματος κι έγινε αδιάφορος προς τους ανθρώπους. Ο ιππόκαμπος βοηθάει στην πλοήγηση στον χώρο, καθώς και στη μεταφορά βιωμάτων στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Ο ιππόκαμπος είναι γενικά ίδιος σε όλα τα είδη θηλαστικών. Οι χημικοί ταχυδρόμοι που μεταφέρουν μηνύματα από τη μια περιοχή του εγκεφάλου στην άλλη είναι ορμόνες όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη, η οξυτοκίνη, οι οποίες καθοδηγούν τον εγκέφαλο στο να αναγνωρίζει πρόσωπα και καταστάσεις και να τους αποδίδει συναισθηματική αξία ούτως ώστε να αντιδράσει αναλόγως.

Εμείς οι σκύλοι είμαστε παραγωγοί οξυτοκίνης. Η οξυτοκίνη, που είναι γνωστή και ως η ορμόνη της αγάπης, αποτελεί το αντίπαλον δέος της κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες. Η παραγωγή της οξυτοκίνης ενισχύεται από τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους και έχει σχέση με την αφή, τα χάδια και τις αγκαλιές, αλλά και με τη βλεμματική επαφή. Η οξυτοκίνη μειώνει τον φόβο, ενισχύει την εμπιστοσύνη και βοηθάει στην κατανόηση των εκφράσεων του προσώπου. Πρόσφατες μελέτες, βασισμένες σε απεικονίσεις εγκεφάλων, δείχνουν ότι στον εγκέφαλο των ανθρώπινων μητέρων ενεργοποιείται το ίδιο κύκλωμα είτε κοιτάζουν φωτογραφίες των μωρών τους είτε των σκύλων τους. Όταν εμείς οι σκύλοι ερχόμαστε σε επαφή με τον Σημαντικό μας Άλλο (Άνθρωπο), αρχίζουμε κι εμείς –όπως κι εσείς– να εκκρίνουμε οξυτοκίνη, ενδορφίνες, ντοπαμίνη και προλακτίνη. Αν συνειδητοποιήσετε ότι εμείς οι σκύλοι είμαστε οι μαιτρ των χαδιών και των βλεμμάτων, θα καταλάβετε ότι είμαστε και το πιο ισχυρό και μεγάλης διάρκειας καταπραϋντικό σας. […]

Οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι συνεχίζουν να συζητούν το κατά πόσο το βίωμα των σκύλων είναι αντίστοιχο με των ανθρώπων. Οι σκύλοι έχουμε ιππόκαμπο, άρα έχουμε μνήμη, κι έχουμε αμυγδαλή, επειδή κι εμείς ερεθιζόμαστε, ενθουσιαζόμαστε και φοβόμαστε. Έχουμε μάλιστα και αντίστοιχες με τους ανθρώπους ψυχικές διαταραχές, όπως ας πούμε το άγχος αποχωρισμού που έζησε τόσες φορές ο Φλας. Η κρίσιμη στιγμή στην έρευνα της ομάδας του κυρίου Μπερνς ήταν όταν σε απεικονίσεις των εγκεφάλων των εθελοντών σκύλων διαπίστωσαν ότι πολλοί σκύλοι ένιωθαν μεγαλύτερη χαρά μ’ έναν καλό λόγο του αφεντικού τους παρά με μια λιχουδιά. Πολλοί άλλοι βέβαια ένιωθαν πιο χαρούμενοι με τη λιχουδιά, πράγμα που αποδεικνύει ότι κι εμείς οι σκύλοι, όπως κι εσείς οι άνθρωποι, διαθέτουμε ατομικότητα και προσωπικότητα.

Ο εγκέφαλος των σκύλων, και όχι μόνο, έχει μια περιοχή του οπτικού συστήματος που εξειδικεύεται στην επεξεργασία προσώπων. Η αναγνώριση προσώπου είναι βασικό συστατικό στη διαδικασία δημιουργίας συναισθηματικών δεσμών. Εμείς οι σκύλοι, βέβαια, επιστρατεύουμε και τη φοβερή μας όσφρηση για την ίδια δουλειά! Όταν η ομάδα του κυρίου Μπερνς παρουσίασε στους εθελοντές σκύλους πέντε διαφορετικές μυρουδιές –του Ανθρώπου τους, ενός άγνωστου ανθρώπου, ενός σκύλου του σπιτιού, ενός άγνωστου σκύλου και τη δικιά τους–, η μεγαλύτερη ενεργοποίηση του συστήματος ανταμοιβής έγινε με τη μυρουδιά του Ανθρώπου τους. […]

Αυτό που αντιλαμβάνεστε εσείς με τα μάτια, εμείς το αντιλαμβανόμαστε με τη μύτη. Τα πάντα πάνω σας μυρίζουνε, οι μασχάλες σας, οι ανάσες σας, τα πράγματα που ακουμπήσατε και, κυρίως, οι παντόφλες σας. Εξάλλου, αυτή η δεξιότητά μας, της απίθανης όσφρησης, αξιοποιείται πλήρως από όλους τους επαγγελματίες του είδους μας, είτε αυτοί είναι παλαιοντολόγοι είτε αστυνομικοί, θεραπευτές, κυνηγοί ή πολεμιστές. Με τον ίδιο τρόπο που εντοπίζουμε τα ναρκωτικά ή τα κόκαλα, ψυχανεμιζόμαστε και τα συναισθήματά σας, τον φόβο και τις φερομόνες, το στρες και την αδρεναλίνη, ακόμα και αρρώστιες, όπως τον διαβήτη ή τον καρκίνο, και τώρα τελευταία και τον κορονοϊό. Μυρίζουμε εσάς, τα ίχνη σας όταν λείπετε, τους άλλους σκύλους που συναντάμε στις βόλτες μας, τους θάμνους και τα δέντρα όπου άλλοι δικοί μας κατούρησαν πριν από εμάς. Οσφραινόμαστε τα πάντα στο διάβα μας και βγάζουμε τα συμπεράσματά μας. Η έρευνα του κυρίου Μπερνς στον σκυλίσιο εγκέφαλο συνεχίζεται, με αποτέλεσμα να συμβιώνει τώρα με περισσότερους από έναν σκύλο. Ο κύριος Μπερνς έχει πια συνειδητοποιήσει και ως νευροεπιστήμονας ότι οι σκύλοι και άλλα ζώα έχουμε συναισθήματα παρεμφερή με των ανθρώπων, γι’ αυτό θεωρεί ότι είμαστε «μη ανθρώπινα πρόσωπα». Άλλωστε, το ότι έχουμε παρεμφερή συναισθήματα αποδεικνύεται και από το ότι οι κτηνίατροι μάς συνταγογραφούν ανθρώπινα φάρμακα για τα προβλήματα συμπεριφοράς μας, όπως είναι τα αντικαταθλιπτικά και άλλα ψυχοφάρμακα.

Το ότι εμείς οι σκύλοι ενδιαφερόμαστε κατά κύριο λόγο για τη σχέση μας με τον Άνθρωπό μας χωρίς καμία ιδιοτέλεια φαίνεται ξεκάθαρα στην περίπτωση του κ. Κοκαλιάρη, ο οποίος ζούσε μαζί με το άστεγο αφεντικό του, τον Γουίλι, στους δρόμους του Μπρούκλιν και κατόπιν της Βαλτιμόρης. Ο κ. Κοκαλιάρης ήξερε ότι το άστεγο αφεντικό του ήταν στα τελευταία του και τον κατέλαβε γνήσιος υπαρξιακός τρόμος. Όπως χαρακτηριστικά σκεφτόταν, «αν αφαιρούσες τον Γουίλι από τον κόσμο, το πιθανότερο είναι πως και ο ίδιος ο κόσμος θα έπαυε να υπάρχει». Ο κ. Κοκαλιάρης πάθαινε πολλές κρίσεις πανικού, οι οποίες σίγουρα οφείλονταν στον διπλό υπαρξιακό του τρόμο, τόσο για τον εαυτό του όσο και για το αδέσποτο αφεντικό του, που τελικά ήταν άνθρωπος με «καρδιά σκύλου». Ο Γουίλι, απροσάρμοστος, με μια σχιζοφρενική κρίση στην καμπούρα του μετά τον θάνατο της μητέρας του που ήταν το απάγκιό του τους κρύους χειμωνιάτικους μήνες, προσχώρησε οριστικά στον πλάνητα βίο. Ζώντας τη ζωή του αδέσποτου ανθρώπου, μαζί με τον σκύλο του, ο Γουίλι λάτρεψε με πάθος τον κ. Κοκαλιάρη, αλλά κι ο κ. Κοκαλιάρης εκείνον. Όταν το αφεντικό του, παραπαίοντας μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, του μιλούσε για τον άλλο κόσμο, εκεί που πάνε οι άνθρωποι όταν πεθαίνουν, το Τιμπουκτού, ο κ. Κοκαλιάρης ήξερε ότι αυτός θα ήταν και ο δικός του τελικός προορισμός. Τι κι αν έπρεπε να διασχίσει απέραντες εκτάσεις άμμου και καύσωνα, τι κι αν στο Τιμπουκτού δεν υπήρχε τίποτα να φας ή να μυρίσεις, η μόνη επιλογή για τον κ. Κοκαλιάρη ήταν «να κατοικήσει στη μετά θάνατον ζωή με το ίδιο πρόσωπο που είχε αγαπήσει στην παρούσα ζωή». Αυτό όμως ήταν το μετά. Το τώρα ήταν γεμάτο με τη διαρκή αγωνία του κ. Κοκαλιάρη να παρατηρεί αν ο Γουίλι αναπνέει ακόμα, μετά από άλλη μια κρίση βήχα. […]

* * *

Η Στέλλα Παναγιωτοπούλου γεννήθηκε στην Καβάλα, σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Κοινωνιολογία στο Λονδίνο (LSE) και δίδαξε επί 12 χρόνια αυτά τα αντικείμενα σε αγγλόφωνα κολλέγια στην Ελλάδα. Σε μια αλλαγή πορείας, ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία για άλλα 12 χρόνια, με αντικείμενο θέματα υγείας και βιοηθικής. Σήμερα ασχολείται με τη δημιουργία περιεχομένου σε συναφή ευρωπαϊκά προγράμματα. Έχει εκδώσει μία νουβέλα («Τότε τον είδα για πρώτη φορά») και ένα μυθιστόρημα («Έξοδος προς την Καππαδοκία») στις εκδόσεις Ροδακιό.