Robert A. Heinlein: Ο Πρύτανης της Επιστημονικής Φαντασίας

Με δύο ολοκαίνουργιες εκδόσεις μέσα σε λίγους μήνες, οι Εκδόσεις Anubis αποφάσισαν να μας ξανασυστήσουν τον Robert A. Heinlein (1907-1988), έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς Επιστημονικής Φαντασίας που έζησαν ποτέ — τον επονομαζόμενο και Πρύτανη της Επιστημονικής Φαντασίας. Εκτός όλων των άλλων, ο Χάινλαϊν ήταν ο πρώτος που οραματίστηκε ένα πλήρες, ολοκληρωμένο μέλλον για την ανθρωπότητα, όψεις του οποίου παρουσίασε σε μία μεγάλη σειρά από μυθιστορήματα και διηγήματα. Γράφοντας με έναν ελκυστικό, στακάτο τρόπο, χωρίς καμία διάθεση «ρομαντισμού», αλλά με ευθύ και γοργό ρυθμό, καθημερινή γλώσσα, έξυπνους διαλόγους και χιούμορ, και τις περισσότερες φορές με μία πλοκή που σε κρατούσε διαρκώς εκεί, ευτυχισμένο δεσμώτη της σελίδας, μας παρέδωσε μία ολόκληρη βιβλιοθήκη Επιστημονικής Φαντασίας, ένα έργο που τον τοποθετεί δίπλα στον Ασίμοφ και τον Κλαρκ, δίπλα στην Ούρσουλα Λε Γκεν και τον Φίλιπ Ντικ.

Αν, μάλιστα, η Επιστημονική Φαντασία είναι το πιο πολιτικό λογοτεχνικό είδος, όπως ισχυριζόμαστε, ο Χάινλαϊν είναι ο θεμελιωτής της πολιτικής Επιστημονικής Φαντασίας: συχνά στις σελίδες του παρατίθενται ολόκληρες κοσμοθεωρίες, ενώ ακριβώς η ανάπτυξη συγκεκριμένων πολιτικών-φιλοσοφικών θέσεων σε κάποια βιβλία του τον έκανε κάτι παραπάνω από δημοφιλή σε ένα μέρος του αναγνωστικού κοινού, ενώ έκανε παράλληλα ένα άλλο μέρος να του γυρίσει την πλάτη.

Οι «Στρατιώτες του Σύμπαντος» (μετάφραση Γιώργος Αγγελίδης, 344 σελίδες, Εκδόσεις Anubis) είναι το πιο γνωστό από αυτά τα βιβλία του — και ενδεχομένως εκείνο με τις περισσότερες πωλήσεις από όλα του τα έργα μετά τον θάνατό του. Βασικό ρόλο βέβαια σ’ αυτό έπαιξε και η ομώνυμη ταινία του 1997, το «Starship Troopers» του Paul Verhoeven, μια μεγαλειώδης στιγμή στην ιστορία της κινηματογραφικής Επιστημονικής Φαντασίας. Ένα φιλμ που… παρωδεί το μυθιστόρημα από το οποίο γεννήθηκε, σατιρίζοντάς το εξαντλητικά, μολονότι το ίδιο είναι πολύ πιο «μιλιταριστικό» από το μυθιστόρημα του Χάινλαϊν. Συστήνουμε να διαβάσετε, αν είστε φαν, τόσο το κάτι παραπάνω από κλασικό βιβλίο, όσο βέβαια και να δείτε το απολαυστικό, αγέραστο φιλμ — ένα τέταρτο του αιώνα μετά, η ταινία του Βερχόφεν εξακολουθεί να είναι ένα αριστούργημα του είδους. Η υπόθεση του μυθιστορήματος είναι πολύ απλή: Στο μακρινό μέλλον, και ενώ ο πολιτισμός στη Γη έχει αναδυθεί ξανά μετά από έναν πυρηνικό πόλεμο, η παγκόσμια κυβέρνηση εκπαιδεύει τον στρατό της για να αμυνθεί απέναντι στα τρομακτικά, θηριώδη έντομα (!) που την απειλούν. Ο επεκτατισμός των Αραχνιδών είναι θανάσιμος κίνδυνος για τον πλανήτη μας, γι’ αυτό και ο στρατός θα κάνει τα πάντα για να τις τσακίσει. Ο αφηγητής, Τζόνι Ρίκο, κατατάσσεται χωρίς να το καλοσκεφτεί στο πεζικό, διατηρώντας πάντα το δικαίωμα να τα παρατήσει έτσι και δεν μπορέσει να αντεπεξέλθει στην τρομερά σκληρή εκπαίδευση που απαιτείται — κι ας χάσει, έτσι, και το δικαίωμα ψήφου, που έχουν μόνο όσοι υπηρέτησαν στον στρατό. Μέρα με τη μέρα όμως θα αγαπήσει το «Κινούμενο» Πεζικό, και κάποια στιγμή θα γίνει ένας από τους πιο ρωμαλέους πεζικάριους στην ιστορία. Θα μάθουμε τα πάντα για την εκπαίδευση των πεζικάριων, για το φρόνημά τους, τον τρόπο που πολεμούν, για τον ηρωισμό που οφείλουν να επιδεικνύουν καθημερινά, την ηθική του στρατεύματος και του πολέμου κ.ο.κ., χωρίς να δούμε καμία μάχη: γεμάτη από αυτές είναι η ταινία! Το βιβλίο, ένα ορόσημο για το είδος, τιμήθηκε με το Hugo του 1960.

Τέσσερα χρόνια πριν, το 1956, το ίδιο βραβείο αποσπούσε ένα άλλο μυθιστόρημα του Χάινλαϊν, το «Διπλό Αστέρι» (μετάφραση Βασίλης Αθανασόπουλος, 216 σελίδες, Εκδόσεις Anubis), εντελώς διαφορετικό αυτό, μολονότι επίσης βαθύτατα πολιτικό. Εδώ δεν έχουμε στρατιώτες, αραχνοειδή και διαστρικούς πολέμους, αλλά έναν άνεργο ηθοποιό, τον Λορέντζο Σμάιθ, που προσλαμβάνεται από μία ομάδα πολιτικών εξόριστων στων στον Άρη για να υποδυθεί τον αρχηγό τους, τον πολιτικό Τζόζεφ Μπονφόρτε, μελετώντας τον μέσα από μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα των ομιλιών του, φωτογραφίες, κείμενα που έγραψε κ.ο.κ. Το διακύβευμα είναι πελώριο, και η απάτη δεν πρέπει να αποκαλυφθεί με κανέναν τρόπο γιατί διαφορετικά θα ξεσπάσει ένας διαπλανητικός καταστροφικός πόλεμος. Ο Σμάιθ θα βάλει τα δυνατά του, θα μάθει τα πάντα για τον Μπονφόρτε, και θα προσπαθήσει πράγματι να τον υποδυθεί — μέχρι που η προσωπικότητα του απόντος χαρισματικού πολιτικού θα τον κερδίσει ολοκληρωτικά. Το γεμάτο ρεαλισμό βιβλίο, ένα πολιτικό θρίλερ που διαδραματίζεται στο διάστημα, είναι πανέξυπνο, η δράση διαρκής, οι χαρακτήρες πολυδιάστατοι, οι διάλογοι πνευματώδεις και γεμάτοι σαρκασμό, οι Αρειανοί και ο πολιτισμός τους περίπλοκοι και άκρως ενδιαφέροντες, τα σχόλια περί ηγεσίας —και όχι μόνο— πολύ σημαντικά. Πολύ βασικό βιβλίο για την ιστορία της Επιστημονικής Φαντασίας, δεν έχει χάσει μέχρι σήμερα τη ζωντάνια του.

Αν με τους «Στρατιώτες του Σύμπαντος» ο Χάινλαϊν κατηγορήθηκε έως και για φασισμό, το μυθιστόρημά του «Ξένος σε ξένη χώρα» (μετάφραση Βασίλης Καλλιπολίτης, Πρόλογος Μάκης Πανώριος, 544 σελίδες, Εκδόσεις Αίολος) είναι αυτό που τον έκανε τον αγαπημένο συγγραφέα Επιστημονικής Φαντασίας της Γενιάς των Λουλουδιών. Πιθανόν το πιο επιδραστικό βιβλίο του Χάινλαϊν, αυτό το προδρομικό της New Age κείμενο έγινε η Βίβλος της αντικουλτούρας και των εναλλακτικών αναζητήσεων, των χίπηδων, των ελευθεριακών και των πανθεϊστών. Το βιβλίο δεν κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά αλλά πριν από τριάντα ολόκληρα χρόνια, και έχει σχεδόν εξαντληθεί. Όποιος θέλει να έχει ένα από τα πιο κλασικά βιβλία του είδους στη βιβλιοθήκη του, μάλλον πρέπει να βιαστεί. Μάλιστα, στη σελίδα τίτλου θα δει δύο από τα πιο γνωστά ονόματα για την Επιστημονική Φαντασία στην Ελλάδα. Ο δε δεκαεξασέλιδος πρόλογος του Πανώριου είναι το πρώτο πλήρες κείμενο για τον συγγραφέα στη γλώσσα μας. Και βέβαια άλλο ένα Hugo για τον Χάινλαϊν (1961).

* * *

Αυτό το κείμενο δεν θα είχε τη βαρύτητα που εξαρχής θέλαμε να έχει αν δεν συμπληρωνόταν από τις σκέψεις τού μεταφραστή και ανθολόγου Χριστόδουλου Λιθαρή (και ιδρυτικού μέλους της Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικής Φαντασίας, της πολύ σημαντικής ΑΛΕΦ), ενός ανθρώπου που ξέρει όσο ίσως κανείς στην Ελλάδα το είδος. Του ζητήσαμε να μας πει δυο λόγια για τη σημασία του Χάινλαϊν στην Επιστημονική Φαντασία και δέχτηκε αμέσως. Τον ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο του! Νά τι μας έγραψε:

Ο Robert A. Heinlein είναι από τις σπουδαιότερες μορφές στη λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας, και χάραξε την εξέλιξη του είδους με τρόπο που ελάχιστοι άλλοι το έκαναν. Πριν απ' αυτόν, στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η ΕΦ ήταν συγγραφείς όπως ο Edgar Rice Burroughs και ο E.E. «Doc» Smith που έγραφαν εξωτικές διαπλανητικές περιπέτειες, με μεγάλο κέφι και απόλαυση, αλλά χωρίς εμβάθυνση. Ήταν ένα αναπόφευκτο ίσως στάδιο της εξέλιξης της ΕΦ, που χρειάστηκε να περάσει στο επόμενο στάδιο της ωρίμανσης, με κύριο φορέα το περιοδικό Astounding και τον αρχισυντάκτη του John W. Campbell Jr. στα τέλη της δεκαετίας του 1930.

Εκεί εμφανίστηκε ο Χάινλαϊν, με το διήγημα «Life-Line» το 1939, ενώ το 1940 έγραψε τρία σύντομα μυθιστορήματα και έντεκα διηγήματα. Όλα χαρακτηρίζονταν από ρεαλισμό, δουλεμένα θέματα, χαρακτήρες με κίνητρα και βάθος (λίγοι θα μπορούσαν τότε π.χ. να γράψουν ένα τόσο πειστικό διηγηματάκι για έναν πιλότο διαστημόπλοιου που υποφέρει από ψυχολογικό τραύμα εξαιτίας ατυχήματος στο διάστημα), σύνδεση της τεχνολογικής καινοτομίας με τις κοινωνικές και πολιτικές ακόμα προεκτάσεις της. Και, μαζί, είχε το θείο χάρισμα της εύληπτης πρόζας που με φαινομενικά απλό τρόπο αποτύπωνε πολύπλοκες έννοιες, και πρόσφερε λεπτομέρειες που έκαναν τον επινοημένο κόσμο ανάγλυφο για τον αναγνώστη, με μια ισχυρή αίσθηση αυθεντίας. Η φωνή του συγγραφέα Χάινλαϊν ήταν η φωνή ενός ανθρώπου που ξέρει και αναλαμβάνει να σου εξηγήσει, του προσηνούς σοφού που σου χαρίζει τη γνώση και την προσοχή του (αυτό κρύβει βέβαια την παγίδα του διδακτισμού, στην οποία έπεσε σε κατοπινά στάδια της καριέρας του).

Η πολυμορφία των έργων του ήταν εντυπωσιακή. Σε ένα διήγημά του οι αυτοκινητόδρομοι των ΗΠΑ έχουν αντικατασταθεί από κυλιόμενους δρόμους για πεζούς, με όλες τις αλλαγές στην κοινωνία που μπορεί να επιφέρει αυτό, και το στόρι είναι μια απεργία των τεχνικών που σταματά την κυκλοφορία — με όλες τις συνέπειες που έχει αυτό. Σε ένα άλλο, τα χρονικά παράδοξα καταλήγουν στη δημιουργία ενός ανθρώπου που είναι ο ίδιος ο πατέρας και η μητέρα του εαυτού του. Σε ένα τρίτο, η πραγματικότητα όπως την ξέρουμε είναι απλώς ένα έργο τέχνης σε έναν διαγωνισμό ανάμεσα σε ασύλληπτα όντα. Και σε ένα άλλο ακόμα, ένας τολμηρός αρχιτέκτονας κατασκευάζει ένα τετραδιάστατο σπίτι στην Καλιφόρνια. Και αλλού περιγράφει ρεαλιστικά και με μεγάλο σασπένς την πιθανότητα ατυχήματος σε πυρηνικό σταθμό — σε έργο του 1940!

Επινόησε ή συντέλεσε με τη γραφή του να καθιερωθούν θέματα όπως κοινωνίες βασισμένες σε διαστρωμάτωση βάσει γενετικής μηχανικής, αποικισμός άλλων πλανητών με αστρόπλοια βραδύτερα του φωτός στα οποία οι τελικοί άποικοι θα είναι οι μετά από πολλές γενικές απόγονοι των αρχικών ταξιδιωτών («generation starships»), εισβολή εξωγήινων στη Γη (με μορφή παράσιτων που ελέγχουν το σώμα των Γήινων), τι θα συνέβαινε στις ΗΠΑ αν επικρατούσε ένα θεοκρατικό δικτατορικό καθεστώς. Και πολλά από τα έργα του εντάχθηκαν σε μια γενικότερη Μελλοντική Ιστορία: διηγήματα και μυθιστορήματα που μπορεί να μην είχαν κοινούς πρωταγωνιστές, αλλά ήταν φανερό ότι εντάσσονταν στον ίδιο μελλοντικό κόσμο, κάνοντάς τον πιο πλούσιο και πιο ευρύ. Μια πολύ χρήσιμη έννοια και τεχνική που αξιοποίησαν αργότερα ο Isaac Asimov, ο Poul Anderson, και ο Larry Niven. Κάποιες ιδέες και όροι του διαχύθηκαν και στον έξω κόσμο, όπως το κρεβάτι νερού και η λέξη waldo για τους μηχανικούς τηλεελεγχόμενους βραχίονες των εργαστηρίων.

Δεν υπάρχει χώρος και χρόνος για να αναφερθούμε στο πολύπλοκο θέμα των πολιτικών πεποιθήσεών του, που επηρεάζουν άμεσα το λογοτεχνικό έργο του. Ήταν ο άνθρωπος που το 1959 εξέδωσε το «Starship Troopers», εγκώμιο του μιλιταρισμού και του στρατού, και το 1961 το «Stranger in a Strange Land», ευαγγέλιο των φοιτητών των ΗΠΑ με την ανεκτική στάση και το κήρυγμα του ελεύθερου έρωτα. Το 1967 είχε γράψει ότι προτιμούσε να τον λένε «philosophical anarchist» ή «autarchist», αλλά και το «libertarian» ταιριάζει αρκετά καλά.

Ο Ασίμοφ αργότερα είπε ότι από την πρώτη στιγμή ο κόσμος της επιστημονικής φαντασίας παραδέχθηκε ότι ο Χάινλαϊν ήταν ο καλύτερος συγγραφέας του είδους. Για τον συγγραφέα και έντιτορ Frederik Pohl, o Χάινλαϊν ήταν «ο σπουδαιότερος από τους συγγραφείς ΕΦ της εποχής του Κάμπελ». Και η Encyclopedia of Science Fiction γράφει ότι «για 50 χρόνια, ήταν ο πατέρας –που τον αγαπούσαν, τον μιμούνταν, και του αντιστέκονταν– της κυρίαρχης αμερικανικής μορφής του είδους». (Και είναι δείγμα του πλούτου της επιστημονικής φαντασίας που συνυπάρχουν στον κόσμο της μοναδικές και διαφορετικές μορφές όπως ο Χάινλαϊν, ο Philip K. Dick, και η Ursula K. Le Guin).

* * *

Θα κλείσουμε με μία συλλογή διηγημάτων που ανθολόγησε ο Χ. Λιθαρής. Κυκλοφόρησε το 2018, έκανε μεγάλη επιτυχία και προχώρησε την επόμενη χρονιά σε Δεύτερη Έκδοση (το σημειώνουμε γιατί αυτό συμβαίνει σπάνια στη χώρα μας). Είναι οι «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» (επιλογή κειμένων και μετάφραση Χριστόδουλος Λιθαρής, Πρόλογος Τεύκρος Μιχαηλίδης, 312 σελίδες, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), στην οποία υπάρχει και ένα διήγημα του Χάινλαϊν που μας έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση όταν το πρωτοδιαβάσαμε: το κλασικό «Κι έχτισε ένα στρεβλό σπίτι». Όλη η συλλογή αξίζει και με το παραπάνω, και την προτείνουμε ανεπιφύλακτα.