Γιατί διαβάζουμε ακόμα τυπωμένα βιβλία και η αξία του ψηφιακού διαλόγου

Το καλοκαίρι ξεκίνησε επισήμως, μετά το πέρας των καταιγίδων και των χαμηλών για την εποχή θερμοκρασιών (ομολογώ για μένα ήταν θείο δώρο και εκνευριζόμουν όσο έβλεπα να γκρινιάζουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης λες και δεν θα έχουμε καλοκαίρι μέχρι τον Οκτώβρη, και λες και δεν θα γκρινιάξουν ξανά όταν αναπόφευκτα έρθει κάποιο είδος καύσωνα…), και μαζί του ξεκινά και μια περίοδος αναζωπύρωσης της ανάγνωσης βιβλίων.

Εκτός από τους λάτρεις των βιβλίων τους οποίους θα δείτε να διαβάζουν όλες τις εποχές και οι οποίοι πάντα κουβαλάνε ένα βιβλίο μαζί τους, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι οι οποίοι μπορεί να μην κοιτάξουν ούτε ένα εξώφυλλο βιβλίου όλο τον χρόνο, αλλά το καλοκαίρι μεταμορφώνονται σε βιβλιοφάγους και μπορεί να καταβροχθίσουν και 3 και 4 και 5 βιβλία στην καθισιά τους. Εντάξει, μετά υπάρχουν και αυτοί που δεν διαβάζουν καθόλου, ποτέ, και αυτούς τους αγαπάμε μεν, χτυπώντας τους απαλά στον ώμο δε (το γνωστό pat-pat), σκεπτόμενοι ότι δεν θα βιώσουν ποτέ τη μαγεία περιήγησης σε ένα βιβλίο που μιλάει στην ψυχή τους, ή που κατ’ ελάχιστον τους διασκεδάζει.

Το κύριό μας θέμα όμως δεν είναι ποιος διαβάζει και πόσο, αλλά ότι όσοι διαβάζουν, σε συντριπτικό ποσοστό, διαβάζουν ακόμη, εν έτη 2023, τυπωμένα βιβλία. Παρόλο που τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει ψηφιοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος των έντυπων εκδόσεων, και παρόλο που έχουν γίνει φιλότιμες προσπάθειες με συσκευές e-readers, τύπου Kindle, το βιβλίο φτιαγμένο από χαρτί αντιστέκεται σθεναρά.

Τι δείχνει έρευνα για τα βιβλία σε έντυπη μορφή

Πριν λίγα χρόνια, το 2019, τρεις ερευνητές (Dominique Boullier, Mariannig Le Béchec, Maxime Crépel) μίλησαν για τον διάλογο που έχουν δημιουργήσει τα βιβλία γύρω τους βασισμένοι σε μια έρευνα που διεξήγαγαν για χρόνια μέσω 150 συνεντεύξεων με αναγνώστες, βιβλιοπωλεία, εκδότες, bloggers, βοηθούς βιβλιοθηκών, 25 παρατηρήσεις συμμετεχόντων, 750 απαντήσεις σε ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο και 5.000 χαρτογραφημένες τοποθεσίες στη Γαλλία και τον γαλλόφωνο κόσμο.

Αυτό που τους έκανε εντύπωση ήταν η πολύ ενεργή κυκλοφορία των βιβλίων σε έντυπη μορφή, σε σύγκριση με τις ψηφιακές εκδόσεις που δεν διαδίδονται τόσο καλά. Μόλις ένα βιβλίο πωληθεί είτε σε βιβλιοπωλείο είτε μέσω μιας διαδικτυακής πλατφόρμας, έχει πολλαπλές ζωές. Μπορεί να δανειστεί, να δοθεί ως δώρο, αλλά και να πωληθεί μεταχειρισμένο, διαδικτυακά ή σε εξειδικευμένα καταστήματα. Και μπορεί να κάνει τον κύκλο του και να μεταπωληθεί· τέτοια ταξίδια στη ζωή ενός βιβλίου σπάνια λαμβάνονται υπόψη από τη συνολική αξιολόγηση μιας έκδοσης.

Έμειναν επίσης έκπληκτοι από τη ζωτικότητα των τυπωμένων βιβλίων, μιας τεχνικής παλαιότερης των 500 ετών, τόσο online όσο και offline. Ναι, λοιπόν, το βιβλίο σας συνεχίζει να ζει απλώς μένοντας στο ράφι σας επειδή μιλάτε για αυτό, το θυμάστε και αναφέρεστε σε αυτό σε μια συζήτηση. Ακόμα καλύτερα, μπορεί να το έχετε δανείσει σε μια φίλη για να το διαβάσει, ίσως να έχετε περάσει χρόνο με άτομα που έχουν μιλήσει για αυτό πριν το αγοράσετε ή αφού το διαβάσετε. Θα έχετε συναντήσει επίσημες κριτικές, φυσικά, αλλά και ιστότοπους σχετικά με αυτό. Η συζήτηση συνεχίζεται ακόμα και όταν το βιβλίο δεν κυκλοφορεί πλέον.

Η εφαρμογή Bookcrossing μάς επιτρέπει να παρακολουθούμε βιβλία που «εγκαταλείπουμε» ή «ελευθερώνουμε» τυχαία σε δημόσιους χώρους, ώστε να μπορεί μετά να τα πάρει κάποιος άγνωστος, και στη συνέχεια εμείς να μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία του βιβλίου αυτού. Ορισμένες ιστοσελίδες εξειδικεύονται στην πώληση μεταχειρισμένων βιβλίων όπως το Recyclivre, το οποίο χρησιμοποιεί το Amazon για να έχει προβολή.

Το βιβλίο ως υλικό αντικείμενο, ανεξάρτητα από την ηλικία του, διατηρεί μια απαράμιλλη αισθησιακή απόλαυση και φέρνει μαζί του ιδιαίτερες αναμνήσεις, περασμένες εποχές, ένα ιερό κομμάτι χειροτεχνίας με το εύθραυστο δέσιμό του ή τη νοσταλγία που προσφέρουν τα παιδικά βιβλία ή τα παραμύθια.

Πολλά επαγγέλματα είναι πλέον «αφιερωμένα» στο διαδίκτυο, και αυτός ο αριθμός αυξάνεται από τότε που πρωτοεμφανίστηκε. Αυτό έχει μετατρέψει τη δεύτερη ζωή των βιβλίων και την ανακύκλωσή τους σε μηχανή δημιουργίας χρημάτων για διαδικτυακούς λιανοπωλητές, με αποτέλεσμα τα βιβλία να διατηρούνται ζωντανά. Κάποιοι πουλάνε βιβλία στο eBay, και μετατρέπονται σε «ειδικούς» μόνο χάρη στα βιβλία που πωλούν σε αυτήν την πλατφόρμα. Μερικές φορές ακόμη, η ζωή αυτών των βιβλίων επεκτείνεται από φιλανθρωπικά καταστήματα, όπως το Oxfam.

Θα πίστευε κανείς ότι λόγω του βάρους, του όγκου και του φυσικού χώρου που καταλαμβάνουν τα τυπωμένα βιβλία, το ψηφιακό βιβλίο θα έπρεπε να είχε προ πολλού αντικαταστήσει το αντίστοιχο έντυπο. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της διαδικτυακής μουσικής, για παράδειγμα, που πρακτικά επέβαλε τον «θάνατο» των CD, ή για ταινίες «κατά παραγγελία» (on demand) που έχουν συρρικνώσει πολύ την αγορά DVD. Ωστόσο, για τα βιβλία, αυτό απλά δεν έχει συμβεί.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως και στη Γαλλία, η αγορά διαδικτυακών βιβλίων δεν ξεπερνά ποτέ το όριο του 20% των εσόδων από τις πωλήσεις των βιβλίων σε έντυπη μορφή. Και αυτό χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα έσοδα από τις πωλήσεις της αγοράς μεταχειρισμένων βιβλίων, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως. Το ψηφιακό βιβλίο σπάνια «ταξιδεύει» μόλις αγοραστεί, λόγω των ελέγχων που επιβάλλονται στα αρχεία από τη διαχείριση ψηφιακών δικαιωμάτων (DRM) και της ασυμβατότητας των μορφών τους σε άλλες ψηφιακές συσκευές (Kindle και άλλες).

Το βιβλίο ως δώρο

Οι συνεντεύξεις των ερευνητών αποκάλυψαν την ευχαρίστηση του να δίνεις βιβλία ως δώρα, αλλά και να τα δανείζεις. Η ανταλλαγή του φυσικού αντικειμένου με το κάλυμμα, το μέγεθος και τη μοναδική του μυρωδιά φέρνει πολύ μεγαλύτερη ικανοποίηση από ό,τι αν ένας καλοπροαίρετος φίλος σας προσφέρει ψηφιακά αρχεία βιβλίων σε ένα USB stick που περιέχει… χίλια αρχεία που έχετε ήδη κατεβάσει! Πράγματι, το τελευταίο σπάνια θα θεωρηθεί ως δώρο, αλλά μάλλον ως απλή μεταφορά αρχείων. Αυτό δίνει επίσης λόγους στους κατόχους δικαιωμάτων να φωνάξουν ότι «η μη πληρωμή είναι κλοπή», οπότε και σε αυτήν την περίπτωση η δωρεά αρχείων θα είναι επίσης κλοπή.

Οι blogger που ανταλλάσσουν βιβλία ως δώρα (bookswapping) δείχνουν ότι η καλή θέληση κυριαρχεί. Αυτό γίνεται με την προϋπόθεση ότι το βιβλίο είναι εξατομικευμένο με κάποιο τρόπο: ένα συγκλονιστικό απόσπασμα, ένα ουσιαστικό αντικείμενο που σχετίζεται με κάποιο τρόπο με το βιβλίο (ένα κέικ για παράδειγμα!), και την έκπληξη του να λαμβάνεις μια εντελώς τυχαία καλοσυνάτη χειρονομία.

Φόρουμ για βιβλία: Ένα πυκνό και ακμάζον δίκτυο που βασίζεται στο διαδίκτυο

Αυτό που ταξιδεύει καλύτερα από τα βιβλία είναι οι συζητήσεις, απόψεις, κριτικές, και συστάσεις. Ορισμένες συζητήσεις δημιουργούνται εντός ή γύρω από ομάδες ανάγνωσης ή σε ειδικά φόρουμ στο διαδίκτυο, όπως η Orange Network Library, για παράδειγμα. Υπάρχουν προτεινόμενες λίστες ανάγνωσης, αξιολογήσεις αναγνωστών και οργανώνονται επίσης event με διάφορους συγγραφείς κατά τα οποία υπογράφουν βιβλία. Αυτά τα δίκτυα είναι ψηφιακά, αλλά υπήρχαν πολύ πριν από το Διαδίκτυο και παραμένουν δυναμικά ακόμα και σήμερα.

Ωστόσο, η άνοδος των ιστοσελίδων στις αρχές της δεκαετίας του 2000 οδήγησε σε αύξηση του αριθμού των κριτικών από απλούς ανθρώπους. Αυτό παρείχε ορατότητα, και ακόμη και φήμη για ορισμένους bloggers. Φυσικά, οι θεσμικές και αξιόλογες κριτικές συνεχίζουν να παίζουν το ρόλο τους στην καθοδήγηση των μαζών και οι άνθρωποι που τις γράφουν προστατεύονται από τους εκδότες. Ωστόσο, ιστοσελίδες όπως το Babelio συνδυάζουν μια δημοφιλή τεχνογνωσία, που μοιράζεται και διανέμεται σε πολλούς bloggers οι οποίοι είναι μερικές φορές και οι ίδιοι πολύ εξειδικευμένοι. Ο ιστότοπος δημιουργήθηκε το 2007 και έχει πάνω από 690.000 μέλη αναγνώστες.

Ο πολλαπλασιασμός περιεχομένου και δημοσιεύσεων μπορεί εύκολα να μας αποπροσανατολίσει. Ο ρόλος αυτών των παθιασμένων bloggers, που είναι συχνά ειδικοί σε συγκεκριμένους λογοτεχνικούς τομείς, γίνεται σημαντικός επειδή είναι «φυσικοί» influencers θα έλεγε κανείς, καθώς είναι κοντά στο κοινό. Ωστόσο, ορισμένοι εκδότες έχουν κατανοήσει τα πλεονεκτήματα της συνεργασίας με αυτούς τους bloggers, ειδικά όσον αφορά ειδικά είδη όπως manga, κόμικς, αστυνομικά μυθιστορήματα ή νεανική φαντασία. Μερικές φορές ένας blogger, ένας YouTuber και ένας web writer καταφέρνει να δημοσιευτεί, όπως στην περίπτωση του Nine Gorman.

Ορισμένα βιβλιοπωλεία συμβάλλουν ακόμη πιο άμεσα στον συντονισμό αυτών των βιβλιοφάγων, «διαμορφώνουν» το κοινό τους ή τουλάχιστον υποστηρίζουν τα βιβλία τόσο στο διαδίκτυο όσο και στα καταστήματά τους με συναντήσεις δια ζώσης.

Οι πλατφόρμες ενθαρρύνουν τους αναγνώστες να επεκταθούν περαιτέρω στη μορφή του fanfiction, τα οποία δημοσιεύονται στο διαδίκτυο είτε από τον συγγραφέα ή τους αναγνώστες του. Η σχέση με τους συγγραφείς είναι πιο στενή από ποτέ και είναι πολύ πιο άμεση, και το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τη μουσική βιομηχανία. Σε συγκεκριμένες πλατφόρμες όπως το Wattpad, τα κείμενα που διατίθενται συνοδεύονται από συλλογικό σχολιασμό.

Πάνω απ' όλα όμως, ο διάλογος για την ανάγνωση έχει συχνά μετατραπεί σε γραφή. Μπορεί να δημοσιευθεί σε ένα blog και μπορεί να παρομοιαστεί με συγγραφικό έργο, αλλά στο άλλο άκρο του φάσματος, μπορεί να είναι κάτι μέτριο σαν τις σημειώσεις που γράφει κανείς στο δικό του βιβλίο. Αυτοί οι σχολιασμοί, πιο συνηθισμένοι σε μη λογοτεχνικά κείμενα, μπορούν να αποτελέσουν ένα είδος εμπορίου. Για παράδειγμα, εάν δανείζετε ή πουλάτε ένα βιβλίο, το οποίο είναι επίσης διαθέσιμο και μοιράζεται προς κοινή χρήση με τα ηλεκτρονικά συστήματα του Hypothes.is, επιτρέπει σε κάθε άρθρο που βρίσκεται στο Διαδίκτυο να αναφέρεται, και τα σχόλια να αποθηκεύονται ανεξάρτητα από τη μορφή εμφάνισης του άρθρου. Αυτό διευκολύνει την οργάνωση των αναγνωστών σε ομάδες.

Τα έντυπα βιβλία στην πραγματικότητα έχουν γίνει ψηφιακά μέσω της χρήσης ψηφιακών πλατφορμών που τους επιτρέπουν να κυκλοφορούν ως αντικείμενο ή ως συνομιλίες για το βιβλίο. Η συλλογική προσοχή που δίνεται δημιουργεί ένα μόνιμο και συλλογικό έργο, πολύ διαφορετικό από τις αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι αναγνώστες αφιερώνουν το χρόνο τους για να διαβάσουν, το οποίο είναι ένα εντελώς διαφορετικό είδος δέσμευσης σε σχέση με την υψηλή συχνότητα και τις γρήγορες ανταλλαγές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Τα δίκτυα και οι κοινότητες που δημιουργούνται από τα βιβλία αποτελούν επίσης σημαντικό πόρο για την προσέλκυση της προσοχής. Αυτό βέβαια εξακολουθεί να μην υποκαθιστά τα διάφορα βραβεία που καθοδηγούν το μαζικό αναγνωστικό κοινό, αλλά αξίζει να εξεταστεί πιο κριτικά, δεδομένου του γεγονότος ότι οι εκδότες εκμεταλλεύονται όλο και περισσότερο αυτές τις ενεργές κοινότητες.

Θα ήταν επομένως δυνατό να θεωρήσουμε το ψηφιακό βιβλίο ως μέρος του σχετικού οικοσυστήματος βιβλίων, αντί να το αντιμετωπίζουμε ως έναν κλώνο. Ας φανταστούμε ότι τα βιβλία πολυμέσων συνδέονται με τον διάλογο γύρω από το βιβλίο και εμπλέκονται με αυτόν και είναι ως εκ τούτου ένα «βιβλίο πρόσβασης» που θα μπορούσε να προσελκύσει ένα ολοκαίνουργιο κοινό και που πάνω από όλα θα διεύρυνε αυτή τη συλλογική δημιουργικότητα που υπάρχει ήδη γύρω από τα έντυπα βιβλία.

Με στοιχεία από The Conversation