Παύλος Σούρλας: «Η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια»

Επιτέλους! Ένας από τους λίγους ανθρώπους που μιλάει για τον κοινό νου. Το όνομά του έχει συνδεθεί άρρηκτα με τη Φιλοσοφία και τη Μεθοδολογία του Δικαίου στην Ελλάδα. Χιλιάδες φοιτητές έχουν εισαχθεί στη νομική επιστήμη διαβάζοντας το περίφημο βιβλίο του «Justi atque injusti scientia: μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου» (εκδ. Σάκκουλας, 1995). Ο λόγος για τον Ομότιμο Καθηγητή της Φιλοσοφίας του Δικαίου και προσφάτως εκλεγέντα Ακαδημαϊκό κ. Παύλο Σούρλα.

Κάθομαι απέναντί του ένα πρωί στον καλαίσθητο χώρο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Ο Καθηγητής Σούρλας γελάει πολύ, του αρέσει να κάνει πλάκα και απαιτεί από τον συνομιλητή του να έχει χιούμορ. Έχει όψη αστού, τρυφερό βλέμμα και εκπέμπει μια σπάνια ευαισθησία. Βλέποντας πως δεν φοράω γραβάτα προτείνει να λύσει και αυτός τη δική του αφηγούμενος ένα αστείο στιγμιότυπο από μια διάλεξη που είχε δώσει στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης· ήταν τότε που ο Γιούργκεν Χάμπερμας, μη φορώντας γραβάτα ο ίδιος, του είπε «Ωραία, είδαμε τι ωραία γραβάτα έχετε, τώρα μπορείτε να τη βγάλετε!»

Θέλω να ακούσω και άλλα… Βυθίζομαι σε μια πολυθρόνα και τον ακούω προσεκτικά να μου διηγείται ιστορίες. Πώς γνώρισε από κοντά μυθικές προσωπικότητες της φιλοσοφίας του 20ου αιώνα, τι πήρε από τους γονείς και τους δασκάλους του, πώς θυμάται τη χρυσή εποχή του Βαρβακείου. Και αργότερα όταν η κουβέντα πάει στο πανεπιστήμιο, ξυπνούν μνήμες απ’ όταν παρακολουθούσε τις διαλέξεις του Ιωάννη Σόντη, του Νικόλαου Χωραφά και του Φαίδωνα Βεγλερή. Ως φοιτητή τού άρεσε το Ποινικό Δίκαιο, έκανε διδακτορικό στο Αστικό Δίκαιο, δίδαξε Φιλοσοφία και Μεθοδολογία, πλέον αφιερώνει τον χρόνο του ως επί το πλείστον στη Βιοηθική. Αποκαλύπτει, όμως, πως ο κοινός παρονομαστής όλης αυτής της πορείας ήταν και είναι το θεωρητικό θεμέλιο εκείνο που τον μαγνήτισε από νωρίς και του έδειξε τον δρόμο. Έμελλε μετά από χρόνια ο ίδιος να θέσει τα θεμέλια του τομέα Φιλοσοφίας του Δικαίου της Νομικής Σχολής Αθηνών· ενός τομέα που δεν επαναπαύεται στην εξέταση του ισχύοντος δικαίου αλλά αναζητά το ηθικό έρεισμα πίσω από κάθε νομικό επιχείρημα.

Ο Παύλος Σούρλας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1945. Σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Μονάχου. Το 1982 ανακηρύχθηκε Υφηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Καθηγητής το 1990. Σήμερα, ως Ομότιμος Καθηγητής πλέον, εξακολουθεί να διδάσκει σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεοράσεως, επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και μέλος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής. Τον Δεκέμβριο του 2022 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα «Ηθική των Επιστημών - Βιοηθική».

Η θητεία του στο Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεοράσεως έληξε άδοξα. Μολονότι υπέμεινε καρτερικά όλες τις δοκιμασίες και τις προκλήσεις, εν τέλει με στενοχώρια παραιτήθηκε μη ανεχόμενος την ανειλικρίνεια, διαπλοκή, τις πολιτικές πιέσεις και την εξυπηρέτηση συμφερόντων. Βλέπει, άραγε, τηλεόραση ο πρόεδρος του ΕΣΡ; «Κάποιες φορές βλέπω, παρότι είναι χαμηλό το επίπεδο· γενικά προτιμώ να είναι κλειστή!» (γέλια)

Το opus magnum του «Δίκαιο & Δικανική Κρίση» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - ΠΕΚ, 2017), καρπός δωδεκαετούς συγγραφής, αποτελεί κορυφαίο πόνημα φιλοσοφικού στοχασμού πάνω στη Μεθοδολογία του Δικαίου. Προηγήθηκαν και ακολούθησαν ουκ ολίγα βιβλία και δοκίμια ενώ το επόμενό του έργο θα αφορά τη σχέση της ηθικής με τη βιολογία και τις νευροεπιστήμες.

Πριν λίγο καιρό είχα την τιμή να συνομιλήσω μαζί του και να ακούσω αυτόν τον σπουδαίο θεωρητικό που τόσα έχει να πει, κι όμως, παραμένει συχνά σιωπηλός. Σήμερα, για πρώτη φορά, μιλά για τη ζωή, τους θεσμούς, τους πανεπιστημιακούς, τα social media, την καθημερινότητά του, την εκλογή του στην Ακαδημία Αθηνών, τη μαγεία που κρύβεται στο απλό και για το εάν εν τέλει η φιλοσοφία μάς κάνει καλύτερους ανθρώπους…

-Κύριε Σούρλα, διδάσκεται ο κοινός νους; Μπορεί να διδαχθεί;

Μόνο διά του παραδείγματος. Πρέπει να είσαι όσο γίνεται αντίθετος και να αντικρούεις απόψεις που ξεφεύγουν από τον κοινό νου. Μόνο μ’ αυτή την άποψη γίνεται…

-Υπάρχουν πράγματα που προσβάλλουν τον κοινό νου;

Βεβαίως… Όλες οι συνωμοσιολογίες προσβάλλουν τον κοινό νου! (γέλια)

-Και πώς πρέπει να το αντιμετωπίζουμε; Να διαμαρτυρόμαστε, να καταγγέλλουμε συχνότερα;

Όχι με την έννοια της καταγγελίας. Δεν μπορούμε όμως να τα δεχόμαστε και ως πειστικά. Άμα είσαι αποφασιστικός, χωρίς να είσαι επιθετικός, κάτι μπορεί να γίνει.

-Εσείς αντιδράτε σ’ όσα προσβάλλουν τον κοινό νου;

Βεβαίως… Περισσότερο αντιδρώ στα γραπτά μου. Άμα τύχει και προφορικά – σε μια συνάντηση ας πούμε. Εξαρτάται, όμως, από τα πρόσωπα.

-Μεγαλώσατε σε μια οικογένεια που σας προέτρεπε να καταγγέλλετε τα κακώς κείμενα;

Ο πατέρας μου ήταν ορθολογιστής. Είχε μια αγάπη και έναν θαυμασμό για την επιστήμη. Θεωρούσε ότι ο επιστημονικός λόγος έχει αξία και περιωπή.

-Στο σχολείο σας ήταν έτσι;

Εκεί ήταν πιο έντονο αυτό. Τελείωσα το Βαρβάκειο, στη χρυσή εποχή του, που έδινε μεγάλο βάρος στα μαθηματικά, τη φυσική και γενικά στην ορθολογική σκέψη. Παρόλο που πήγα στο κλασικό με γοήτευαν πάρα πολύ και τα μαθηματικά και η φυσική. Δεν το έχασα ποτέ αυτό… Θεωρώ ότι το να σκέφτομαι και να επιχειρηματολογώ σωστά μου το έμαθε η Ευκλείδεια γεωμετρία. Τότε την διδασκόμασταν και πάρα πολύ ωραία. Οι δάσκαλοι προσπαθούσαν να σου δείξουν τη δομή της μαθηματικής σκέψης. Με σφράγισε αυτή η διδασκαλία…

-Μου κάνει εντύπωση που θυμάστε περισσότερο τα μαθήματα των θετικών επιστημών…

Είχε και εξαιρετικούς φιλολόγους το Βαρβάκειο, όχι όλους βέβαια. Στα τελευταία χρόνια της σχολικής μου μαθητείας είχα και καλούς. Ωστόσο αυτό το συμπλήρωνε ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν αρχαιολάτρης και μας έμαθε να διαβάζουμε τα αρχαία κείμενα.

-Με τι ασχολούνταν ο πατέρας σας;

Ήταν νομικός, δικηγόρος. Και για ένα μικρό διάστημα δίδαξε ως καθηγητής Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Με τον πόλεμο όμως έφυγε γιατί τον απέλυσε το κατοχικό καθεστώς.

-Τα φοιτητικά σας χρόνια πώς τα θυμάστε;

Όπως όλα τα παιδιά! (γέλια) Έχω αναμνήσεις από τη Νομική Σχολή, από τα μαθήματα, από κάποιους πάρα πολύ καλούς καθηγητές. Και μετά τις φοιτητικές παρέες… Ήταν πολύ ζωντανά αυτά. Τότε ήταν και λίγο πιο άνετα από τώρα, πιο ήρεμα, δεν υπήρχε τόση πολλή εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά ήταν άγνωστα. Ήρεμα χρόνια.

-Ποιοι ήταν αυτοί οι πολύ καλοί καθηγητές σας;

Θα αναφέρω μερικούς που με επηρέασαν πολύ. Μ’ άρεσε πολύ το Αστικό Δίκαιο. Γιατί μου άρεσε; Διότι είχα καλούς καθηγητές. Τον Ιωάννη Σόντη και τον Ανδρέα Γαζή. Εντελώς αντίθετοι μεταξύ τους παρότι ήταν και στενοί φίλοι. Ο μεν Γαζής ήταν πάρα πολύ ακριβής. Με την ακρίβεια και την οξύνοια σού έδινε τη λύση και σε έπειθε ότι δεν υπήρχε κάτι άλλο. Ο Σόντης ήταν το αντίθετο. Προβληματιζόταν διαρκώς. Είχες την αίσθηση ότι το έψαχνε εκείνη την ώρα, στάθμιζε τις απόψεις, πολλές φορές δεν κατάφερνε καν να πάρει θέση. Η νεότερη γενιά των αστικολόγων ήταν μαθητές του Σόντη, ο οποίος σε μάθαινε να το ψάχνεις. Στο Ποινικό Δίκαιο, πρόλαβα στο τέλος, τον Νικόλαο Χωραφά. Το γενικό μέρος του Ποινικού Δικαίου ήταν το καλύτερο βιβλίο που είχαμε. Ένας τρομερός καθηγητής, ο οποίος είχε και θεωρητικές βάσεις και πάρα πολύ προσεκτικές θεμελιώσεις. Συνεκτικό το σύστημά του, καταπληκτικό…

-Ως φοιτητής ψάχνατε απαντήσεις ή θέλατε να θέτετε προβληματισμούς περισσότερο;

Εξαρτάται από το μάθημα… (γέλια). Πιο πολύ προβληματιζόμουν στο Αστικό και το Ποινικό. Δεν υπάρχει περίπτωση να προβληματιστείς όμως, εάν δεν έχεις μάθει πάρα πολλά πράγματα. Στα μαθήματα που δεν μου άρεσαν πολύ ενδιαφερόμουν απλώς να διαβάσω για τις εξετάσεις. Για τις Δικονομίες και για το Εμπορικό Δίκαιο δεν είχα κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον εκτός του Γενικού Εμπορικού· τα χρεόγραφα, το πτωχευτικό… βαρεμάρα! (γέλια) Στο Δημόσιο Δίκαιο δεν δινόταν τότε ιδιαίτερο βάρος, δεν ήταν καν μάθημα πτυχίου. Συνταγματικό μάς δίδασκαν μόνο στο πρώτο έτος που ακόμα δεν έχεις καταλάβει πού βρίσκεσαι. Μετά γνώρισα έναν καθηγητή που δίδασκε Διοικητικό Δίκαιο – δεν με γοήτευσε τόσο το μάθημά του, όσο η προσωπικότητά του. Ήταν ο Φαίδων Βεγλερής· άνθρωπος με αρχές, πολύ φιλελεύθερος, μιλούσε για την προστασία των δικαιωμάτων και είχε αντιμετωπίσει πολιτικές διώξεις για τα φρονήματά του. Στη δικτατορία έδειξε μια εξαιρετική στάση και απολύθηκε από το καθεστώς. Ήταν υπόδειγμα ηθικής.

-Με ποια βιβλία φιλοσοφίας ήρθατε σε επαφή ως φοιτητής;

Ό,τι διαβάζαμε ήταν του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Μετά έγινε καθηγητής ο Εμμανουήλ Μιχελάκης ο οποίος ήταν δικονομολόγος με θεωρητικά θεμέλια. Μας δίδαξε δυο χρονιές και μετά πέθανε μέσα σε συνεδρίαση της Νομικής Σχολής… Δεν υπήρξε συνέχεια, ο τομέας εγκαταλείφθηκε. Αυτοί πάντως που με ώθησαν στη θεωρία ήταν ο Χωραφάς και ο Σόντης με αυτό το «ψάξιμο» που έκανε…

-Το διδακτορικό σας αφορούσε το αστικό αδίκημα. Πώς στραφήκατε αργότερα στη φιλοσοφία και αλλάξατε τόσο ριζικά τον προσανατολισμό σας;

Η διατριβή μου αφορούσε και τα όρια της ευθύνης. Τα συνέλαβα λίγο ως όρια της πράξης. Μέχρι πού είναι η πράξη μου για την οποία υπέχω ευθύνη; Ήταν επιρροή του Χωραφά και εφάρμοσα κάποιες σκέψεις που μου είχαν γεννηθεί στο αστικό αδίκημα. Έτυχε μετά να έρθει ένας πολύ καλός καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Μόναχο, ο Άρθουρ Κάουφμαν, και σιγά σιγά σταμάτησα να ασχολούμαι με το Αστικό Δίκαιο.

-Περιμένατε ότι κάποτε οι φοιτητές θα διαβάζουν το δικό σας βιβλίο και μάλιστα αδιάλειπτα από το 1995;

Ομολογώ δεν το περίμενα! (γέλια) Πρέπει να σας πω, όμως, ότι αυτό το βιβλίο το έγραψα σ’ ένα καλοκαίρι. Είχα υλικό βέβαια, έκανα το μάθημα ήδη χρόνια αλλά το έγραψα σε δύο μήνες. Μου άρεσε πολύ να γράφω στις διακοπές, έπαιρνα ήδη από τότε laptop μαζί μου και το να γράφω ήταν ξεκούραση…

-Εκτιμάτε ότι το βιβλίο σας, που συναντά ο πρωτοετής της Νομικής, είναι απαιτητικό;

Εγώ δεν το έβλεπα έτσι όταν το έγραψα. Ίσως να το έγραφα και πιο απλά. Αλλά μπορεί μετά να ήταν και απλοϊκό. Τι να σας πω, δεν μπορώ να το απαντήσω αυτό εγώ. Αλλά ότι η προοπτική του ήταν να μείνει τόσα χρόνια, όχι αυτό δεν το φανταζόμουν με τίποτα…

-Η φιλοσοφία έχει μια φύση δυσεξήγητη… είναι δύσκολο να διδαχθεί, ταυτόχρονα προκαλεί αποστροφή στη πλειονότητα των φοιτητών ενώ όλοι νομίζουν ότι με ευκολία μπορούν να απαντούν στα ερωτήματα. Αυτό δεν είναι οξύμωρο αν σκεφτούμε ότι και τα ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία αφορούν όλους τους ανθρώπους;

Είναι ασφαλώς δύσκολη η φιλοσοφία, δεν χωρά συζήτηση. Ωστόσο έχει βγάλει κακό όνομα και πιστεύω ότι συνέβη λόγω «κακών» φιλοσόφων. «Κακών» ως προς τον τρόπο γραφής τους… Υπάρχουν φιλόσοφοι που θέλουν να είναι σκοτεινοί και θεωρούν ότι βαθιά φιλοσοφία είναι η δυσνόητη. Θα αναφέρω το όνομα του Χάιντεγκερ, ο οποίος είναι σαδιστής στη γλώσσα και επιδιώκει να σε παιδέψει. Επιτρέψτε μου, είμαι λίγο κακός απέναντι στον Χάιντεγκερ – αυτό οφείλεται εν πολλοίς και στη ναζιστική του δράση. Έχει ένα δικό του λεξιλόγιο που πρέπει να μπεις «μέσα» για να τον καταλάβεις. Υπάρχουν και άλλοι φιλόσοφοι που θέλουν να καταστρέψουν τον κοινό νου. Αυτοί είναι οι «αποδομιστές», κυρίως της γαλλικής σχολής. Λένε παραδοξολογίες που αποβλέπουν στο να αποδομήσουν ακόμη και το αυτονόητο. Νομίζω ότι και οι δύο αυτές τάσεις έχουν κάνει πολύ κακό στην αποδοχή της φιλοσοφίας από το κοινό.

-Πώς μπορεί η φιλοσοφία να γίνει πιο αρεστή στους φοιτητές;

Για να μπορέσει η φιλοσοφία να γίνει περισσότερο κοινό κτήμα –απόλυτα δεν μπορεί να γίνει φυσικά– είναι ο απλός τρόπος γραφής. Αυτό όμως είναι πάρα πολύ δύσκολο. Το δύσκολο στη φιλοσοφία είναι να γράφεις απλά. Γιατί το να γράφεις απλά δεν σημαίνει ότι γράφεις κρύβοντας τις δυσκολίες αλλά βρίσκοντας τον κατάλληλο τρόπο και την κατάλληλη είσοδο στη θεματική ώστε να προκαλέσεις το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την αρχή. Και μετά σιγά σιγά θα βάλεις και τα δύσκολα ή θα τα υπαινίσσεσαι και θα τα αφήνεις για ένα μεταγενέστερο στάδιο να τα καταλάβει ο αναγνώστης. Κορυφαίο παράδειγμα αυτού που σας λέω είναι ο Ρόναλντ Ντουόρκιν. Είχε ένα απίστευτο χάρισμα στο πώς έγραφε. Πολύ απλά, κομψά, με ωραία γλώσσα και το βάθος των σκέψεών του το ανακάλυπτες σιγά σιγά. Ήταν έντονο το στοιχείο της αφαίρεσης προκειμένου να γίνει το κείμενο απλό μεν, αλλά πίσω από εκεί καταλάβαινες τι βάθος είχε για να μπορέσει να το γράψει τόσο απλά. Ο δημόσιος λόγος του ήταν απαράμιλλος. Να φανταστείτε ότι έκανε μια διάλεξη σε πολύ δύσκολα θέματα χωρίς να έχει μπροστά του σημειώσεις. Ο λόγος του έρεε σαν να ήταν γραμμένος…

-Υπάρχουν καθηγητές που είναι καλοί στη διάλεξη και όχι στο γράψιμο;

Βέβαια. Απλώς αυτός ήταν και στα δύο! (γέλια) Δεν του έβγαινε κανένας στη συζήτηση, στην επιχειρηματολογία. Ο άλλος ήταν ο Τόμας Νέιγκελ, του οποίου τα κείμενα είναι κομψοτεχνήματα…

-Πολλοί φοιτητές –αλλά και καθηγητές– υποτιμούν την αξία της φιλοσοφίας και της μεθοδολογίας του δικαίου ως μη σχετιζόμενων με τη δικηγορία και τα νομικά γενικότερα. Τι απαντάτε σε αυτή τη στάση;

Θα σας απαντήσω με κάτι που έχει γράψει ο Ντουόρκιν. Λέει ότι «η φιλοσοφία του δικαίου είναι ο σιωπηρός πρόλογος κάθε νομικής κρίσης»…

-Υπάρχει κάποια προϋπόθεση για να διαβάσει κανείς φιλοσοφία;

(Σκέφτεται)

Είναι και θέμα τύχης… Να πέσει στα χέρια σου ένα καλό βιβλίο σε σχετικά πρώιμο στάδιο. Αν επιχειρήσεις να διαβάσεις φιλοσοφία από ένα στρυφνό κείμενο πιθανότατα θα την εγκαταλείψεις.

-Πέραν αυτής της προϋπόθεσης;

Ίσως και να υπάρχει κάποια κλίση προς τη θεωρητική σκέψη… Δεν έχω βρει την απάντηση. Χωρίς να είναι κατ’ ανάγκη κακό και το να μην έχει κανείς κλίση. Δεν χρειάζεται όλοι να αγαπούν τα ίδια πράγματα, να έχουν τις ίδιες τάσεις, τα ίδια χαρακτηριστικά.

-Είναι η φιλοσοφία πολυτέλεια;

Όχι… Η ζωή μας είναι και πολύπλοκη και σύντομη. Ο κόσμος που μας περιβάλλει κρύβει πάρα πολλά μυστικά και κάποια στιγμή πρέπει κάποιος ή κάποιοι να δημιουργήσουν μια παράδοση που να επιτρέψει μια ευκολότερη διανοητική επεξεργασία των προϋποθέσεων για να γνωρίσει κανείς αυτά τα πράγματα. Εννοώ τη φύση, την ανθρώπινη πράξη, τις κοινωνικές και προσωπικές μας σχέσεις αλλά και τη ζωή την ίδια, την αξία της ζωής. Υπάρχουν θεμελιώδη ζητήματα για τα οποία πρέπει να σκεφτεί κανείς.

-Η γνωριμία σας με τον Ντουόρκιν ακούγεται θρυλική. Πώς τη θυμάστε;

Τον ήξερα κυρίως από τα γραπτά του αλλά έτυχε να έχω έναν πάρα πολύ καλό φοιτητή, τον Νίκο Σταυρόπουλο, ο οποίος πήγε για μεταπτυχιακές σπουδές στην Αγγλία. Εκεί τον ανέλαβε για διδακτορικό ο Τζόζεφ Ραζ, εξαιρετικός καθηγητής. Όμως κάτι του έτυχε, έπρεπε να πάει στην Αμερική και του λέει «για να δούμε ποιος μπορεί να σε αναλάβει τώρα που θα λείπω εγώ». Και έτσι, συμπωματικά, πήγε στον Ντουόρκιν. Στον κορυφαίο! (γέλια) Έγραψε μια καταπληκτική διδακτορική διατριβή και μέσω του Νίκου γνώρισα και εγώ τον Ντουόρκιν. Μέσω του αξέχαστου φίλου Σταύρου Τσακυράκη γνώρισα έναν άλλο σπουδαίο φιλόσοφο, καθηγητή στο Χάρβαρντ, τον Τόμας Σκάνλον. Από τους μεγαλύτερους της εποχής μας…

-Τι ήταν αυτό που κρατήσατε από τον Ντουόρκιν;

Αυτό που κυρίως με εντυπωσίασε πέραν των ομιλιών του και των βιβλίων του, τα οποία είναι εκπληκτικά, ήταν ότι επρόκειτο για έναν πάρα πολύ ζωντανό και ευφυή άνθρωπο που του άρεσε το καλό κρασί, το καλό φαγητό και κυρίως είχε απίστευτο χιούμορ.

-Παρατηρώ ότι δίνετε μεγάλη σημασία στο χιούμορ…

Βέβαια δίνω μεγάλη σημασία. Ξέρετε, ο Ντουόρκιν όταν έδινε μια δύσκολη διάλεξη παρενέβαλλε και κανένα αστείο, κανένα ανέκδοτο για να χαλαρώσει την ατμόσφαιρα. Υπάρχει ένα που το έχω ακούσει αρκετές φορές. Έλεγε: «Τον καλύτερο ορισμό της φιλοσοφίας τον άκουσα μια μέρα στο μετρό της Νέας Υόρκης. Ήμουν μέσα στο βαγόνι, δίπλα μου ήταν δυο γυναίκες και άθελά μου άκουγα τι συζητούσαν. Η μια εξιστορούσε στην άλλη πόσο άθλιος είναι ο σύζυγός της μαζί της, πόσο την ταπεινώνει και την πληγώνει. Και η άλλη της απάντησε: «Mην στενοχωριέσαι… Πάρτο φιλοσοφικά· μην το σκέφτεσαι!» (γέλια)

-Αν τον συναντούσατε τώρα τι θα του λέγατε;

Θα ήθελα να του δείξω την ευγνωμοσύνη μου και όσα του οφείλω…

-Με ποιον άνθρωπο που σας επηρέασε αποφασιστικά θα θέλατε να δειπνήσετε; Θα συζητούσατε επιστημονικά ή άλλα ζητήματα; Ποια προτιμάτε για να καταλάβετε πώς σκέφτεται ο άλλος;

Έχει τύχει να συμφάγω και με τον Ντουόρκιν και με τον Σκάνλον και με τον Χάμπερμας. Δεν πολυμιλήσαμε για φιλοσοφία… Με επηρέασε περισσότερο η προσωπικότητά τους. Τις απόψεις τους τις ήξερα, δεν ήθελα να συζητήσω τα ίδια. Με ενδιέφεραν περισσότερο θέματα που επηρεάζουν τον τρόπο που βλέπεις τη ζωή. Περνούσες μερικές ώρες με αυτούς τους ανθρώπους και σου άφηναν μια μαγεία, η οποία διαρκούσε μέρες…

-Για τον Χάμπερμας δεν μου είπατε…

Να σας πω… Τέτοια καλοσύνη δεν έχω ξανασυναντήσει! Ο κολοσσός στη φιλοσοφία, που έχει ασχοληθεί με τα πάντα, σε έκανε να νιώθεις ισότιμος συνομιλητής του. Με τρομερή ευγένεια σε ρώταγε για να μάθει την άποψή σου. Με πραγματικό ενδιαφέρον, όχι για να κάνει τον καλό. Και κάτι αντίστοιχο φαίνεται ότι έκανε ο Ρωλς. Τον Σταύρο Τσακυράκη όταν για πρώτη φορά παρακολούθησε το σεμινάριο του Ρωλς, τον ρώτησε: «Πώς σας φάνηκε το μάθημα; Θέλω την κρίση σας». Και μου έλεγε «ο μεγάλος Ρωλς ζητούσε από εμένα να του πω πώς είναι το μάθημά του;» Ήταν εντυπωσιακό.

-Πιστεύετε ότι η φιλοσοφία μάς κάνει καλύτερους ανθρώπους;

Από την Ηθική Φιλοσοφία έχουμε τη δυνατότητα να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Να γίνουμε πιο ευαίσθητοι, πιο σκεπτόμενοι, να λαμβάνουμε υπόψη μας καλύτερα τους άλλους, να γινόμαστε πιο συγκρατημένοι, πιο ήπιοι. Μαθαίνουμε να ξεχωρίζουμε τι έχει περισσότερο αξία στη ζωή και τι λιγότερη. Για ποια πράγματα αξίζει να παλεύουμε και ποια είναι ψευτοσκοποί, που δεν αξίζει τόσο να στρατευτούμε γι’ αυτούς.

-Θα λέγαμε ότι οι άνθρωποι που έχουν ανεπεξέργαστες απόψεις οδηγούνται πιο εύκολα σε μερικές συμπεριφορές. Είναι λογικό να περιμένουμε το αντίθετο απ’ όσους σκέπτονται;

Νομίζω πως η φιλοσοφία στο μαθαίνει αυτό. Όχι με την έννοια της ύλης!(γέλια) Δεν είναι φυσική ή βιολογία. Είναι πιο πολύ το παράδειγμα που σε διδάσκει ή, αν έχεις ήδη κάπως αναρωτηθεί μέσα σου για κάποια πράγματα, γίνεσαι πιο ευαίσθητος δέκτης στη φιλοσοφία όταν διαβάζεις. Δέχεσαι την επιρροή των κειμένων που διαβάζεις. Θέλει όμως ένα ταλέντο, ας το πούμε, μια ικανότητα στη φιλοσοφία. Να ξεχωρίσεις ποιο είναι το βαθύ από το λιγότερο βαθύ. Αυτό που θίγει τα θέματα από την αρχή… Αυτό δεν ξέρω αν μαθαίνεται. Σίγουρα πρέπει να μάθεις να ξεκλειδώνεις τα κλασικά κείμενα. Ο Τζων Ρωλς, αυτός ο κορυφαίος πολιτικός και ηθικός φιλόσοφος του 20ου αιώνα, στα μαθήματά του διάβαζε τους κλασικούς. Μέσα στο μάθημα γραμμή προς γραμμή τα κείμενα, μετά σχολιασμός και συζήτηση. Έδινε δε μια σοφή συμβουλή· ότι από τους μεγάλους φιλοσόφους του παρελθόντος έχουμε να μάθουμε πολλά και αρκεί να εξασκηθούμε στο πώς να μαθαίνουμε ακόμα και από τους φιλοσόφους που έχουμε την αίσθηση ότι διαφωνούμε ριζικά. Αν είναι σπουδαίος, ακόμα και από τη διαφωνία μπορεί να μάθεις περισσότερα από αυτόν με τον οποίον συμφωνείς.

-Σας ρωτώ για το αν μας κάνει καλύτερους ανθρώπους η φιλοσοφία διότι αφορά και τους ανθρώπους που υπηρετούν θεσμούς.

Είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Οι θεσμοί προϋποθέτουν ανθρώπους οι οποίοι θα τους κατανοήσουν και θα τους εφαρμόσουν. Και αυτό προϋποθέτει θεωρία, απαιτεί εντρύφηση· να έχεις σκεφτεί τα πράγματα λίγο περισσότερο. Το να υπηρετείς με αρχές έναν θεσμό και όχι να το κάνεις τυχαία ή βάσει συμφερόντων, δηλαδή «σήμερα είναι έτσι και αύριο αλλιώς». Για να καταλάβεις τη θεωρία πάντως πρέπει να «τριφτείς» και σε κάποιους θεσμούς. Λειτουργεί και αντίστροφα λοιπόν.

-Έχουν περάσει 25 χρόνια απ’ όταν διατελέσατε πρόεδρος του ΕΣΡ. Πόσα έχουν αλλάξει στο ραδιοτηλεοπτικό τοπίο;

Δεν ξέρω… Δύσκολη ερώτηση. Έφυγα με μια στενοχώρια για την κατάσταση των θεσμών και με μια αίσθηση αδυναμίας για το ότι μερικά πράγματα δεν μπορείς να τα αλλάξεις όσο και να προσπαθείς. Ή τουλάχιστον πρέπει να έχεις καιρό και τεράστιες αντοχές.Τότε ήταν και μια εποχή που είχαμε τη φιλοδοξία ή την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να αλλάξουμε κάτι. Τώρα έχω την αίσθηση ότι αυτό έχει χαθεί και επομένως, νομίζω ότι απλώς γίνεται διαχείριση και όχι προσπάθειες για προώθηση κάποιων αρχών.

-Είναι τα ΜΜΕ η 4η εξουσία; Πιστεύετε ότι υπάρχει κάτι που να μπορεί να τα ελέγξει;

Φοβάμαι ότι υπάρχει και χειρότερο. Υπάρχει η 5η εξουσία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος, όχι πλέον τόσο τα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας. Τα social media είναι τελείως ανεξέλεγκτα, κυριαρχεί η παραδοξολογία, τα άδηλα συμφέροντα από πίσω, τα fake news… Και αυτό συμβαδίζει και με την αφέλεια των ανθρώπων που τα διαβάζουν και τα πιστεύουν. Και όσο αυτοί που τα χειραγωγούν βλέπουν ότι επηρεάζουν, τόσο πιο ασύδοτοι γίνονται…

-Ο κόσμος έχει ευθύνη που τα πιστεύει όμως;

Δεν είναι όλοι αθώοι… Υπάρχουν άνθρωποι που παρασύρονται, οι οποίοι δεν έχουν τη δύναμη να αντισταθούν. Όσοι όμως έχουν τη δύναμη να αντισταθούν και δεν το κάνουν, έχουν ευθύνη.

-Μια κοινωνική αλλαγή λοιπόν πώς συντελείται;

Ένας τρόπος υπάρχει –αν υπάρχει– και αυτός είναι η παιδεία. Σίγουρα δεν είναι οι ποινικοί νόμοι… Η παιδεία θα δημιουργήσει παραδείγματα. Όσο και αν είναι παλιά αυτή η ιστορία, ο Αριστοτέλης είχε δίκιο· να παρατηρούμε κάποιους ανθρώπους που αξίζουν τον θαυμασμό μας και με τη μίμηση αυτών να καταλάβουμε ποια πράγματα αξίζουν στη ζωή και ποια όχι. Είναι μεγάλες, βέβαια, κουβέντες αυτές. Αλλά υπάρχουν, νομίζω, άνθρωποι που ξεχωρίζουν σε κάποιους τομείς. Η κοινωνία μας δυστυχώς δεν τους αναδεικνύει.

-Εντάσσετε σ’ αυτούς τους ανθρώπους και τους πανεπιστημιακούς;

Όχι όλους! (γέλια)

-Πιστεύετε ότι ο ακαδημαϊκός πρέπει να παίρνει δημοσίως θέση για τα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία;

Εξαρτάται. Ότι έχει κάποιο καθήκον απέναντι στην κοινωνία έχει… Δεν εκπληρώνεται, όμως, με το να παίρνει παντού θέση. Μερικές φορές η σιωπή είναι καλύτερη…

-Πού είναι τα όρια ανάμεσα στην κομματική επιστήμη, την πολιτικοποίηση του δημοσίου διαλόγου, τον συνδικαλισμό με τον μανδύα του θεωρητικού και την πραγματική επιστήμη;

Κοιτάξτε, άμα είναι πολύ κομματική δεν είναι επιστήμη. Ό,τι είναι επιστημονικό δεν είναι κομματικό ή είναι έστω λιγότερο κομματικό. Διότι η επιστήμη έχει στόχο να υπηρετήσει κάπως την αλήθεια, παρότι είναι μεγάλη κουβέντα και αυτή. Πρέπει να νοιάζεται λιγότερο για το ποιος το λέει. Από εκεί και πέρα όλοι είμαστε άνθρωποι, επηρεαζόμαστε…

-Πόσο δύσκολο είναι να μείνει ένας θεωρητικός έξω από τα παιχνίδια της εξουσίας όταν στο βάθος τους τα ζητήματα είναι κατεξοχήν πολιτικά; Ο επιστήμονας δεν μπορεί να είναι κλεισμένος σ’ ένα γραφείο…

Έχετε δίκιο, δεν μπορεί να είναι κλεισμένος σ’ ένα γραφείο αλλά όχι να είναι και στους προθαλάμους των Υπουργείων! (γέλια) Θεωρώ ότι είναι δύσκολο να τηρούνται ισορροπίες. Είναι αρκετά και θέμα χαρακτήρα και επιδιώξεων, φιλοδοξιών. Οποιαδήποτε φιλοδοξία έχει κόστος. Απλώς αυτού του τύπου οι φιλοδοξίες δεν πάνε μαζί με την επιστήμη. Θες να υπηρετήσεις πιο πολύ την επιστήμη ή θέλεις να είσαι πολιτικά ενεργός και να βοηθήσεις όπως πιστεύεις την κοινωνία; Υπάρχουν άνθρωποι που δεν αντέχουν να είναι λιγότερο στο επίκεντρο της επικαιρότητας και άλλοι που δεν τους ενδιαφέρει καθόλου. Η όποια απόφαση έχει κόστος.

-Ο διανοούμενος έχει καθήκον απέναντι στην κοινωνία; Καμιά φορά αναρωτιέμαι ποιος τον τοποθετεί σ’ αυτή τη θέση. Ποιος θα κρίνει το ποιος θα είναι σκεπτόμενος;

Αυτό είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο ερώτημα. Ποιος «ανεβάζει» και «κατεβάζει» τους διανοούμενους; Σίγουρα τα social media τοποθετούν κάποιους. Ωστόσο κάποιες απόψεις διανοουμένων θεωρούνται ανορθόδοξες και είναι μη αρεστές. Μετά λέμε «οι διανοούμενοι σιωπούν». Και είναι ανθρώπινο να σιωπούν –διότι συχνά έχουν την αίσθηση ότι το να μιλήσουν είναι μάταιο–, ενώ καμιά φορά μπορεί και «να φάνε και ξύλο».

-Σε ποιους αφιερώνετε τη δουλειά σας;

Όταν γράφω προσπαθώ να έχω υπόψη μου τον μέσο αναγνώστη. Δεν ξέρω αν είναι ο μέσος όρος πάντως είναι ένας τύπος αναγνώστη, ο επιθυμητός αναγνώστης. Προσπαθώ να γίνομαι κατανοητός και σαφής σ’ αυτό το είδος αναγνώστη. Μ’ αρέσει πολύ το γράψιμο και το παιδεύω πολύ. Τη διατριβή μου την υπέβαλα όπως μου βγήκε, χωρίς να τη δω πολλές φορές. Τώρα πλέον θέλω τον χρόνο μου, να τα αφήνω, να τα ξαναδιαβάζω για να βλέπω τι έγραψα εδώ, πώς το εννοούσα εκεί. Και να το ξανασκέφτομαι και να το ξαναγράφω…

-Τα διαβάζατε τα βιβλία σας;

Τα παλιά τα αποφεύγω! (γέλια) Πάντα στα βιβλία σου βλέπεις κάτι που σου ξέφυγε, ή μια σκοπιά που δεν έλαβες υπόψη σου ή κάτι που θα το διατύπωνες σήμερα αλλιώς. Είναι αναπότρεπτο όμως. Άλλοτε σε τρομάζει άλλοτε το βλέπεις ψύχραιμα.

-Ποια βιβλία κατεβάζετε από τα ράφια σας και τα διαβάζετε ξανά;

Είναι κάποια βιβλία που το κάνω αυτό. Σίγουρα «Η θεωρία της Δικαιοσύνης» του Ρωλς. Δεν σταματάς να το κοιτάς και να το ξανακοιτάς. Θα έλεγα και του Νέιγκελ, το «Η θέα από το πουθενά». Μετά ανάλογα με το θέμα, είναι πολλά βιβλία που ξαναδιαβάζω.

-Επιστρέφετε σ’ αυτά επειδή κάτι που διαβάζετε κάθε φορά σας ανοίγει μια νέα πόρτα;

Μπορεί να είναι έτσι, ναι… Θέλω να φρεσκάρω την αρχική εντύπωση που μου προκάλεσαν, η οποία αρχικώς με ενέπνευσε. Θέλω να ζήσω ξανά, να δω αν εξακολουθεί να με εμπνέει και με ποιον τρόπο ή αν με εμπνέει για παραπέρα βήματα τα οποία δεν έκανα στην αρχική ανάγνωση.

-Άλλα βιβλία διαβάζετε;

Ναι… Μ’ αρέσει πολύ η ιστορία, ιδίως η σύγχρονη. Μεγαλώνοντας κανείς έχει κάποιες παιδικές μνήμες και τώρα θέλει να τις δει τεκμηριωμένες. «Τι είναι αυτό που τότε το είδα έτσι και τώρα μπορώ να διαβάσω πόσο πολύπλοκο ήταν». Αυτό με ερεθίζει πολύ. Διαβάζω όμως και λογοτεχνία και ποίηση. Μ’ αρέσει να γυρνάω στα ίδια και στα ίδια… Ο Καβάφης που όσο και να τον διαβάσεις θα βρεις κάτι καινούργιο. Το ίδιο και ο Σεφέρης. Επίσης ο Μίλτος Σαχτούρης που ήταν ένας ποιητής πολύ πιο μεγάλος από τη φήμη που απέκτησε.

-Είναι φτιαγμένη η φιλοσοφία για να ανατρέπεται; Πόσα κοινά έχει με την επιστήμη που χτίζουμε γκρεμίζοντας;

Η φιλοσοφία δεν είναι ακριβώς έτσι. Διότι τα ερωτήματα είναι παμπάλαια. Δεν έχει νόημα να γκρεμίσεις κάτι από το οποίο έμαθες. Ο Βίτγκενσταϊν είχε πει ότι η φιλοσοφία είναι σαν μια σκάλα που χρησιμοποιούμε για να ανέβουμε και όταν φτάσουμε εκεί που θέλουμε την πετάμε. Εγώ διαφωνώ μ’ αυτό.

-Εσείς πώς φαντάζεστε αυτή τη σκάλα;

Παίρνω τη σκάλα και τη βάζω για να ανέβω πιο ψηλά…

-Στο τέλος της ημέρας δεν μας ικανοποιούν τα ομολογουμένως «απλά» πράγματα; Και εάν ναι, γιατί να παιδεύεται τόσο πολύ κάποιος να βρει βαθύτερες απαντήσεις;

Γιατί αυτός ο αγώνας είναι η ίδια η ζωή. Άμα είσαι ζωντανός το ψάχνεις…

-Η μαγεία μήπως κρύβεται στην απλότητα;

Ναι, το πιστεύω. Απλώς αυτό δεν ανακαλύπτεται αμέσως. Γιατί τα απλά πράγματα είναι σύνθετα στο βάθος τους. Απλά πράγματα είναι μια καλή ανθρώπινη σχέση, ένα ωραίο τοπίο ας πούμε… Το πόσο ωραίο είναι ένα τοπίο και πόσο σε αγγίζει, δεν είναι τόσο απλό, είναι σύνθετο. Σ’ αυτό εξασκείσαι, το μαθαίνεις, προκύπτει ως αποτέλεσμα.

-Πίσω από τα ερωτήματα κρύβεται η αναζήτηση της ευτυχίας;

Η ευδαιμονία νομίζω είναι… Πώς την ορίζει όμως ο καθένας; Θα χρησιμοποιούσα άλλον όρο, όχι ευδαιμονία, αλλά θα εννοούσα μάλλον το ίδιο. Νομίζω ότι περισσότερο αξίζει να είσαι σε ισορροπία με τον εαυτό σου. Να μην αφήσεις ποτέ να τραυματιστεί η ηθική αυτοεκτίμησή σου. Να μην κάνεις πράγματα που θα σε κάνουν να παραιτηθείς από την προσπάθειά σου. Η εσωτερική ισορροπία λοιπόν…

-Μακριά από το πανεπιστήμιο και τη διδασκαλία πώς περνάτε τις ημέρες σας;

Ένα μεγάλο μέρος ανήκει στο διάβασμα και το γράψιμο. Από εκεί και πέρα είναι όσα μας απασχολούν στην καθημερινή ζωή. Τα «πρακτικά» δυστυχώς γίνονται όλο και πιο πολύπλοκα. Νομικές διαδικασίες, φορολογικές υποχρεώσεις, υποτίθεται έχουν γίνει πιο απλές λόγω της τεχνολογίας αλλά ταυτόχρονα έχουν γίνει και πιο σύνθετες. Ομολογώ ότι αυτά με κουράζουν στην καθημερινότητά μου. Με διαταράσσουν απ’ αυτά που θα ήθελα να ασχολούμαι και να κάνω περισσότερο. Όπως να κάνω ένα ωραίο ταξίδι, να παρατηρήσω ένα ωραίο έργο τέχνης, να πάω σε μια έκθεση ζωγραφικής ή να συζητάω με τα παιδιά μου, που μου είναι τελείως απαραίτητο.

-Στο άκουσμα της εκλογής σας στην Ακαδημία Αθηνών πώς αισθανθήκατε;

Σίγουρα αιφνιδιάστηκα διότι εκλέχτηκα με την πρώτη ψηφοφορία οριακά. Ήρθε λίγο νωρίς και έτσι, όταν μου τηλεφώνησαν, ήταν ξαφνικό. Έθεσα υποψηφιότητα, άρα προφανώς και ήθελα να εκλεγώ. Χάρηκα πολύ, δεν υπάρχει αμφιβολία. Είναι και μια νέα πρόκληση το τι μπορώ να κάνω στην Ακαδημία στην έδρα της Βιοηθικής και Ηθικής των Επιστημών. Γιατί το αντικείμενο της θέσης, είναι ακριβώς αυτά τα θέματα με τα οποία ασχολούμαι αυτή την περίοδο. Είχα πάντοτε ένα ερώτημα τι θα μπορούσα να κάνω εάν έμπαινα ποτέ στην Ακαδημία. Πίστευα πως ό,τι κάνω, θα ήταν καλύτερο εάν γινόταν εντός ενός θεσμού. Αυτός ήταν και ο λόγος που υπέβαλα και την υποψηφιότητα. Τι μπορεί να χτίσει κανείς σ’ αυτό το νέο αντικείμενο;

-Αποδίδετε μεγάλη σημασία σ’ αυτούς τους τίτλους;

Είναι μια μεγάλη τιμή, οπωσδήποτε… Σε τιμούν γι’ αυτό που έκανες όλα αυτά τα χρόνια. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν κάνει πάρα πολλά πράγματα και δεν τους έχει αποδοθεί αυτή η τιμή. Σπουδαίοι καλλιτέχνες και επιστήμονες δεν διάβηκαν την πόρτα της Ακαδημίας.

-Ο μίτος της φιλοσοφίας σάς οδήγησε κάπου ή σάς εγκλώβισε περισσότερο τελικώς μέσα στον λαβύρινθο των άπειρων ερωτήσεων και της καμίας, ενδεχομένως, απάντησης;

Άμα ήταν έτσι θα είχα σταματήσει! (γέλια) Μπορεί όμως να είναι και ψευδαίσθηση ότι βλέπεις φως… Δεν ξέρω… Δεν απαντιέται αυτό το ερώτημα.

-Ποια είναι η φιλοσοφία σας για τη ζωή;

Αξίζει πιο πολύ η προσπάθεια και η πορεία παρά το τέρμα, το που θα καταλήξεις. Ο δρόμος αξίζει περισσότερο…

-Καβαφικό…

Ασφαλώς. Η πορεία είναι για να αποκτήσεις περισσότερη ισορροπία, αυτογνωσία· αυτό έχει αξία. Δεν είμαι πια τόσο αισιόδοξος –όπως ήμουν παλιά– ότι μπορείς να αλλάξεις πολλά στον κόσμο. Μπροστά στο σύμπαν είμαστε κάτι εντελώς αμελητέο και ασήμαντο. Το ότι δε η ζωή είναι μικρή είναι κάτι που το καταλαβαίνει κανείς μεγαλώνοντας. Από την άλλη μεριά, όμως, έχουμε μια μόνο ζωή και αυτή τη ζωή αξίζει όσο μπορούμε να την κάνουμε καλύτερη. Το χρησιμοποιούσα μερικές φορές και στα μαθήματα για να το πω στα παιδιά· ζει κανείς μονάχα μια φορά με εξαίρεση τον Τζέιμς Μποντ! (γέλια).

-Κύριε Σούρλα σας ευχαριστώ πολύ για αυτή τη συζήτηση.

Εγώ ευχαριστώ πάρα πολύ...

Ο Παύλος Σούρλας περιγράφει τη φιλοσοφία σαν μια σκάλα που χρησιμοποιούμε για να ανέβουμε όλο και ψηλότερα. Τι θα δει άραγε εκείνος που θα ανέβει ψηλά; Πώς είναι σίγουρος ότι βρίσκεται πράγματι ψηλά; Πάντοτε δεν υπάρχει ένα ακόμη σκαλί; «Η πραγματική φιλοσοφία είναι μια δύσκολη πρόκληση», παραδέχεται κλείνοντας την συζήτηση. Την 9η Μαΐου 2023, μερικές ημέρες μετά την συζήτησή μας, έλαβε χώρα η τελετή υποδοχής του στην Ακαδημία Αθηνών. Ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, κ. Μιχάλης Σταθόπουλος, αφού καλωσόρισε και επίσημα το νέο μέλος, παραχώρησε το βήμα, προκειμένου το τιμώμενο πρόσωπο να εκφωνήσει, ως είθισται, ομιλία. Με κεντρικό θέμα την αυτονομία της ηθικής, ο Σούρλας εκκίνησε εκφράζοντας την βαθιά ευγνωμοσύνη του για τους γονείς, τους Δασκάλους και την οικογένειά του, για να καταλήξει υπογραμμίζοντας ότι η σχέση Ηθικής και Επιστήμης δεν (πρέπει να) είναι μια σχέση ανταγωνισμού. Άλλωστε, κατά την σωκρατική διδασκαλία, «η φιλοσοφία δεν μας υποδεικνύει τι να κάνουμε και τι όχι αλλά προσφέρει ηθική αυτοσυνειδησία κατά την αντιμετώπιση των προβλημάτων του βίου». Μέσα στην επιβλητική αίθουσα τελετών της Ακαδημίας, σε ένα κλίμα συγκίνησης μεταξύ συναδέλφων Ακαδημαϊκών, Πανεπιστημιακών, παλαιών μαθητών και φίλων ξεκίνησε μια νέα πνευματική πρόκληση για τον Παύλο Σούρλα…