Πάθος για αριστεία: το αυτοβιογραφικό ταξίδι του καθηγητή Χαράλαμπου Μουτσόπουλου

Απετέλεσε εξαιρετική τύχη και ευεργεσία για εμένα η μελέτη του αυτοβιογραφικού πονήματος του καθηγητή ιατρικής και ακαδημαϊκού κ. Χαράλαμπου Μουτσόπουλου που εκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα με τίτλο «Passion for Excellence: my lifelong journey into medicine and public service» από τον δημοφιλή εκδοτικό οίκο Springer στα πλαίσια της σειράς Springer Biographies. Στην σειρά αυτή παρουσιάζονται διαδρομές ζωής προσωπικοτήτων οι οποίες με το πρωτοποριακό τους έργο επέδρασαν καταλυτικά στην σύγχρονη επιστημονική σκέψη. Μια από αυτές τις μορφές της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης είναι και ο καθηγητής Χαρ. Μουτσόπουλος, με τεράστια κλινική και ερευνητική συνεισφορά στον τομέα της κατανόησης των παθογενετικών μηχανισμών και της θεραπευτικής αντιμετώπισης των αυτοάνοσων νοσημάτων με έμφαση στο σύνδρομο Sjogren.

Ο τίτλος του έργου, οι τρείς αυτές λέξεις (Passion for Excellence) συνιστούν ένα λεκτικό σύμπλεγμα που στα ελληνικά μπορεί να το μεταφράσει κάποιος ως «Το πάθος για την αριστεία». Αυτό το πάθος διατρέχει από άκρη σε άκρη όλο το αυτοβιογραφικό πόνημα του Μουτσόπουλου ο οποίος αφηγείται τη ζωή του και τις ανηφοριές-κατηφοριές της επιστημονικής και ανθρώπινης διαδρομής του από τα Γιάννενα της «καρδιάς του» και της παιδικής του ηλικίας, στην περίοδο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας που ήταν το αρχικό εργαστήριο της επώασης του ως γιατρού, στη συνέχεια την (κορυφαία και πλέον ουσιαστική) συνεισφορά της εκπαίδευσης του στις ΗΠΑ όσον αφορά το πλάσιμο της ώριμης κλινικής-ερευνητικής του επιστημονικής ταυτότητας και τέλος το κλείσιμο του πρώτου κύκλου με την επιστροφή του στην γενέτειρα πόλη και στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Ο δεύτερος κύκλος της επιστημονικής ζωής του Μουτσόπουλου αρχίζει με τον επαναπατρισμό του ως καθηγητή ιατρικής σε ηλικία 36 ετών (ήδη σπάνιο γεγονός για την ελληνική ιατρική κοινότητα μια τόσο νεαρή ηλικία καθηγητή) στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Εκεί προσπαθεί να εμφυσήσει το αμερικάνικο πνεύμα προκειμένου να διδάξει, να εμπνεύσει, να βάλει μπρος τον μηχανισμό του πάθους για αριστεία σε φοιτητές, ειδικευόμενους, γιατρούς και νεότερους καθηγητές. Όπως γράφει ο ίδιος επιθυμία του ήταν οι μαθητές του και οι συνεργάτες του να «εκτιμήσουν την ομορφιά του ιατρικού επαγγέλματος και να παρέχουν φροντίδα με ενσυναίσθηση στον πάσχοντα». Αφοσιωμένος στα διδακτικά, ερευνητικά αλλά αποδίδοντας και έμφαση στα διοικητικά του καθήκοντα ως επικεφαλής σε ρόλο «μέντορα» ο Μουτσόπουλος αναπτύσσει το τμήμα της Εσωτερικής Παθολογίας στα Γιάννενα έτσι ώστε αφενός συνεισφέρει στην τοπική κοινωνία αφετέρου γίνεται γνωστό στο πανελλήνιο ενώ ταυτόχρονα καταθέτει το αξιοσημείωτο ίχνος του στην διεθνή επιστημονική κοινότητα.

Μετά από 14 χρόνια στα Γιάννενα ο καθ. Μουτσόπουλος μετακινείται στη συνέχεια στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όντας γνώστης των δυσκολιών που θα έχει να αντιμετωπίσει ευρισκόμενος μέσα στην καρδιά πλέον του πανεπιστημιακού «κατεστημένου». Στην Αθήνα αναδιοργανώνει εκ βάθρων το Τμήμα Παθοφυσιολογίας και διατυπώνει στους συνεργάτες του τις αρχές με τις οποίες σκοπεύει να διοικήσει οι οποίες ήταν οι ακόλουθες: αξιοκρατία, μηδενική ανοχή σε πρακτικές όπως το περίφημο «φακελάκι», απόλυτη προσήλωση στην διδασκαλία φοιτητών και στην εκπαίδευση των ειδικευομένων γιατρών, παραγωγή νέας γνώσης με συνεχή έρευνα.

Σταθερές ήταν πάντα οι θέσεις του απέναντι στην διάβρωση των θεσμών από τον νεποτισμό, την ευνοιοκρατία και την πελατειακού τύπου συναλλαγή όταν ανυποχώρητα και με συνέπεια τοποθετείται υπέρ της απόλυτης αξιοκρατίας. Σε όλες τις φάσεις της επιστημονικής του διαδρομής δεν φοβάται «να βγάζει τα άπλυτα του στη φόρα» και δεν διστάζει να «σπάσει αυγά» όταν υποστηρίζει τις αρχές του με συνέπεια. Αποκαλυπτικά περιγράφεται στο βιβλίο η εμπειρία της θητείας του στην προεδρία του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) όταν κάτω από την ηγεσία του δεκάδες επιστήμονες έκαναν σοβαρή προσπάθεια για τον έλεγχο της βιο-ισοδυναμίας πρωτοτύπων και γενόσημων φαρμάκων, την φαρμακοεπιτήρηση, την εκπαίδευση των γιατρών, την ανάδειξη του φαινομένου καταστρατήγησης του ανταγωνισμού από την φαρμακοβιομηχανία.

Επί της θητείας του ο ΕΟΦ έγινε προφανώς ενοχλητικός για τα συμφέροντα της φαρμακοβιομηχανίας έτσι ώστε εκπρόσωπος της προσφεύγει σε απειλές εναντίον του ΕΟΦ οι οποίες τελικά κατάφεραν να διακόψουν την θητεία Μουτσόπουλου. Σε πολλά σημεία του βιβλίου ο συγγραφέας αναδεικνύει τα διαχρονικά προβλήματα και τις παθογένειες του ελληνικού κράτους ενώ αποδεικνύει ότι η αναξιοκρατία σκοτώνει και αποτρέπει την όποια θετική εξέλιξη στην επιστήμη, στην υγεία, στη δημόσια ζωή. Παντού στην δημόσια νεοελληνική ζωή αναδύεται διάχυτα το φαινόμενο «σταθμάρχη», παντού υπάρχει τριγύρω μας ένας ακατάλληλος για την θέση του «σταθμάρχης» ο οποίος-ανά πάσα στιγμή-μπορεί να προκαλέσει μια τραγωδία κόντρα στην κοινή λογική (βλ. την πρόσφατη σιδηροδρομική τραγωδία στα Τέμπη). 

Ο καθηγητής Μουτσόπουλος αποτελεί κορυφαίο δάσκαλο της κλινικής ιατρικής, ανήκει θεωρώ στο σπάνιο είδος (προς εξαφάνιση σήμερα) του «Μέντορα», αφού ουσιαστικά και ο ίδιος είναι μαθητής της σχολής των μεγάλων κλινικών γιατρών της ιστορίας (Osler, Sydenham). Δηλώνει πάντα με ακεραιότητα και ευθύτητα της σκέψεις του, με αποκλειστικό κριτήριο τη λύση του επιστημονικού/κλινικού προβλήματος και την προβολή της αντικειμενικής αλήθειας. Στο όνομα του «φωτός της αλήθειας» ο καθ. Χαρ. Μουτσόπουλος δεν διστάζει να δίνει διαφανείς μάχες σε κάθε επίπεδο. Τον ενδιαφέρει η αποτελεσματική επικοινωνία με τον ασθενή αλλά και η παράλληλη επικοινωνία του με την υπόλοιπη κοινωνία και την ιατρική κοινότητα. Ανήκει στο (σπανιότατο για την ελληνική πραγματικότητα) είδος επιστημόνων οι οποίοι ενδιαφέρονται, με ανιδιοτέλεια, να γνωρίσουν και να προβάλλουν την πρωτοπορία και την αριστεία μέσα όμως από την αξιοκρατία. Ως χαρακτήρας ανθρώπου ανήκει πιστεύω στην κατηγορία των ανθρώπων της δράσης που με στοχοπροσήλωση ακολουθούν το μοντέλο «σε όποιον αρέσουμε, για τους άλλους δεν θα μπορέσουμε...». Η διαδρομή του καθ. Χαρ. Μουτσόπουλου χαρακτηρίζεται από λίγα λόγια αλλά πολλά έργα και ατελείωτη δράση.

Το βιβλίο είναι γραμμένο σε κατανοητή αγγλική γλώσσα με σαφήνεια και απλότητα έτσι ώστε μπορεί να μελετηθεί άνετα και από τον μη-ειδικό αγγλόφωνο αναγνώστη ακόμη και εκτός του πεδίου των επιστημών υγείας. Στο πρώτο μέρος μάλιστα όπου ο συγγραφέας αφηγείται, με τρυφερό συναίσθημα, γεγονότα της παιδικής και νεανικής του ηλικίας αποκαλύπτεται μια ιδιαίτερη λογοτεχνική δεξιότητα του Μουτσόπουλου η οποία παραπέμπει σε κλασικούς διηγηματογράφους της νεοελληνικής ηθογραφίας. Το ύφος της γραφής είναι εναρμονισμένο με το «πάθος» και την αγωνία του συγγραφέα για την αριστεία, την εκπλήρωση των πόθων και των στόχων του. Ο Μουτσόπουλος όσον αφορά την σκέψη και τη δράση του, όπως αναδύεται μέσα από τη γραφή του, προσομοιάζει κατά την άποψη μου με μια «χύτρα ταχύτητας», η εικόνα της χύτρας ταχύτητας συμφωνεί απόλυτα και με το σχόλιο του καθ. Χαρίδημου Τσούκα κατά την παρουσίαση του βιβλίου στην Ακαδημία Αθηνών στις 22 Νοεμβρίου 2022: «αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει το ύφος του Μουτσόπουλου είναι μια νιτσεϊκή υπερχείλιση, η υπερχείλιση της γενναιοδωρίας, η υπερχείλιση της αλήθειας, η υπερχείλιση του πάθους».

Όλες τις σημαντικές δημοσιεύσεις και την πληθώρα των αναφορών στο επιστημονικό έργο του Μουτσόπουλου μπορεί εύκολα να τις βρει ένας γιατρός ή άλλος επιστήμονας υγείας σε δημοφιλείς βάσεις δεδομένων (π.χ. pubmed) αλλά μόνον διαβάζοντας την αυτοβιογραφία του μπορεί να κατανοήσει κάποιος «το ήθος» και «το ύφος» μιας ζωής η οποία οδηγεί τελικά σε ένα τόσο αξιόλογο επιστημονικό έργο. Θεωρώ ότι η μελέτη της αυτοβιογραφίας του Μουτσόπουλου θα αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη σε φοιτητές ιατρικής και νέους γιατρούς οι οποίοι εναγώνια αναζητούν σήμερα «μέντορες» και πρότυπα εμπνευσμένων δασκάλων που συνδυάζουν κλινικό έργο, ερευνητικό έργο, ήθος, συμπόνοια και ενσυναίσθηση για τον πάσχοντα, συνέπεια μεταξύ έργων και λόγων. Ο κλινικός γιατρός που εξετάζει, ακούει το αφήγημα του ιστορικού των ασθενών του, επικοινωνεί με τον πάσχοντα και τους συγγενείς ενώ παράλληλα προσπαθεί να «μπει στα παπούτσια του ασθενή του» αποτελεί κατά γενική ομολογία είδος προς εξαφάνιση. Πολλές αλήθειες που αναδύονται μέσα από την αυτοβιογραφία του Μουτσόπουλου τις έχω συναντήσει σε ένα πολύ παλαιότερο προφητικό πόνημα (1996) του επίσης «μέντορα» της ιατρικής, κορυφαίου αμερικανού κλινικού καρδιολόγου-ερευνητή Dr. Bernard Lown (ήταν ο εφευρέτης του απινιδωτή) με αντικείμενο την απώλεια της ιδιότητας του γιατρού ως κλινικού θεραπευτή σήμερα (The Lost Art of Healing: practicing compassion in medicine).  Η κλινική σκέψη και η ιδιότητα του κλινικού γιατρού έχουν σήμερα δώσει τη θέση τους στην υπερ-συνταγογράφηση ακριβών (συχνά άχρηστων) διαγνωστικών εξετάσεων και στην υπερ-συνταγογράφηση φαρμάκων στα πλαίσια ενός σύγχρονου αμυντικού τύπου άσκησης της ιατρικής. Παραμένει αμφίβολο κατά πόσον η ιατρική σήμερα διατηρεί ακόμη τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα όπως ακριβώς τον είχε αντιληφθεί και τον εξέφρασε πλήρως με τη ζωή και το έργο του ο καθηγητής Μουτσόπουλος.