Βιβλιο

Πρέπει η λογοτεχνία να είναι πολιτικά ορθή;

Επιπλέον, ποιος δύναται να αποφασίζει με τρόπο απόλυτο τι είναι πολιτικά ορθό και τι όχι;

Σοφία Καλαμαντή
ΤΕΥΧΟΣ 867
4’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ
UPD

Η λογοκρισία στη λογοτεχνία και οι αναθεωρημένες επανεκδόσεις κλασικών βιβλίων – Οι περιπτώσεις του Ian Fleming και της Agatha Christie

Τα κλασικά έργα των συγγραφέων Agatha Christie και Ian Fleming φαίνεται πως δεν θα επανεκδοθούν στην πρότερη αυθεντική μορφή τους. Και ακόμη κι αν γίνει κάτι τέτοιο, στην περίπτωση επανέκδοσης του πρωτότυπου κειμένου, αυτή θα γίνεται συνοδεία εισαγωγικών προειδοποιήσεων και αποποίησης ευθυνών από τους εκδοτικούς οίκους για τυχόν προσβλητική γλώσσα και αναπαραγωγή φυλετικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων. Όπως ανακοίνωσαν πρόσφατα οι εκδοτικοί οίκοι των εν λόγω έργων, οι αλλαγές θα γίνουν με στόχο να μπορούν όλοι οι αναγνώστες σήμερα να απολαμβάνουν την ανάγνωση των αγαπημένων τους ιστοριών, χωρίς να νιώσουν προσβεβλημένοι ή να έρθουν αντιμέτωποι με «άβολη», «προβληματική» γλώσσα.

Στην περίπτωση του Ian Fleming, η έμφαση θα δοθεί στην αφαίρεση προβληματικών φυλετικών αναφορών από τις ιστορίες του James Bond με την Ian Fleming Publications Ltd, την εταιρεία που κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα των έργων, να αναθέτει σε συμβουλευτική εταιρεία και τους λεγόμενους «αναγνώστες ευαισθησίας» («sensitivity readers») την αναθεώρηση των κειμένων. Έχει ήδη γνωστοποιηθεί πως στις νέες εκδόσεις των ιστοριών του πράκτορα 007 θα υπάρχει εισαγωγική δήλωση αποποίησης ευθυνών. Στη δήλωση θα τονίζεται πως «ορισμένοι όροι και συμπεριφορές του έργου, οι οποίοι ήταν κοινοί και αποδεκτοί στην εποχή τους, ενδέχεται να θεωρηθούν προσβλητικοί από τους σύγχρονους αναγνώστες και για αυτό έχουν γίνει τροποποιήσεις στην παρούσα έκδοση, η οποία διατηρεί το ύφος όσο το δυνατόν πιο κοντά στο αρχικό κείμενο και στην περίοδο στην οποία αναφέρεται». Πιο πρόσφατη στο αναθεωρητικό απόσπασμα, η Agatha Christie και τα αστυνομικά της μυθιστορήματα. Εάν η αλλαγή τίτλου στο βιβλίο «10 Μικροί Νέγροι», που πλέον τιτλοφορείται «Και δεν έμεινε κανένας», εθεωρείτο επαρκής τροποποίηση πριν μερικά χρόνια –ώστε να μη φιγουράρει ένας προσβλητικός όρος στο εξώφυλλο της ιστορίας μυστηρίου με τις περισσότερες πωλήσεις στον κόσμο–, σήμερα κρίνεται ως μία μάλλον πρωτόλεια παρεμβατική διόρθωση. Ο εκδοτικός οίκος Harper Collins σκοπεύει να τροποποιήσει συνολικά το περιεχόμενο των περιπετειών του Ηρακλή Πουαρό και της Μις Μαρπλ, αφαιρώντας και αλλάζοντας φράσεις ή και ολόκληρα αποσπάσματα, τα οποία κρίθηκαν ως «ακατάλληλα» για τους αναγνώστες του σήμερα.

Είναι τα παραπάνω περιστατικά μεμονωμένα ξεσπάσματα ενός πολιτικο-ορθού καλλωπισμού, ώστε οι επιφανείς εκδοτικοί οίκοι να δείξουν πως συμβαδίζουν με τα σημεία των καιρών; Ή μήπως είμαστε στην αρχή ενός αναθεωρητικού κύματος, το οποίο σκοπεύει να επικαιροποιήσει με τρόπο αυθαίρετο λογοτεχνικά έργα-σταθμούς, προσγειώνοντάς τα διά της βίας στο παρόν; Όλες οι «συμβουλευτικές εταιρείες» που λειτουργούν ως αυτόκλητοι ιεροεξεταστές λογοκρίνοντας φράσεις και θεματικές, φαίνεται να λαμβάνουν υπόψη τα κριτήρια νεοαριστερών δικαιωματιστικών καταβολών ηθικολογικής ορθότητας που ισχύουν εν έτη 2023. Σε όλες τις εξαγγελίες των επανεκδόσεων τονίζεται πως σκοπός είναι η προστασία του «σύγχρονου» αναγνώστη, ώστε αυτός να ψυχαγωγηθεί ανέμελα, απερίσπαστος από λεκτικές ή θεματικές κακοτοπιές. Αυτή η τόσο απλουστευτική προσέγγιση, όμως, στην πραγματικότητα υποτιμά και αδικεί τον ρόλο και τις λειτουργίες της λογοτεχνίας, υποβαθμίζοντάς την απλώς σε ένα μέσο ψυχαγωγίας για να περάσει κανείς την ώρα του.

Η λογοτεχνία, όπως και όλα τα έργα τέχνης, εσωκλείει στον πυρήνα της ένα σαφώς προσδιορισμένο χωροχρονικό στιγμιότυπο, φέρει μέσα της το αποτύπωμα της εποχής της: στα ήθη, στην αισθητική, στις αντιλήψεις για τον κόσμο, στην ηθική σκέψη. Η κοντόφθαλμη εμμονή του να φέρει κανείς παλαιότερα έργα στο σήμερα δεν πετυχαίνει τίποτε άλλο από μία κονιορτοποίηση του χρόνου, των ηθών και των ιστορικών τομών που είναι εκούσια ή ακούσια ενσωματωμένα στις περιγραφές, στους ήρωες και στην καθαυτή εξέλιξη μιας ιστορίας. Στην πραγματικότητα, η αναθεώρηση αυτή αποτελεί μία διεργασία βαθύτατα αυτάρεσκη και επιφανειακή. Μοιάζει οι υποστηρικτές των τροποποιήσεων να θεωρούν υποσυνείδητα πως το παρόν τους θα κρατήσει για πάντα. Έχουν την πλήρη βεβαιότητα πως όσες θέσεις έχουν κερδίσει σήμερα τον χαρακτηρισμό του «πολιτικά ορθού», αυτονόητα θα παραμείνουν ίδιες σε 50 η 100 χρόνια, διατηρώντας κάποιου είδους αλάθητο.

Επιπλέον, ποιος δύναται να αποφασίζει με τρόπο απόλυτο τι είναι πολιτικά ορθό και τι όχι; Είναι χαρακτηριστικό πως ταμπέλες όπως «προβληματικός» αποτελούν εξαιρετικά βολική φραστική επιλογή για να στιγματιστεί ένας συγγραφέας και το έργο του. Η λέξη ενέχει μία εγγενή υποκειμενικότητα, οτιδήποτε μπορεί να είναι «προβληματικό», εφόσον τα κριτήρια κάθε φορά εναλλάσσονται και παραμένουν στρατηγικά ασαφή σε όλες τις σχετικές εξαγγελίες. Το «πρόβλημα» μπορεί ως έννοια να ειδωθεί ως κάτι περισσότερο υποκειμενικό από τον «κίνδυνο» ή την «καταστροφή», αφήνοντας έτσι περιθώριο για περαιτέρω προσθήκες θεματικών και φράσεων κάτω από την «προβληματική» ομπρέλα, ανάλογα με το τι προσβάλλει και θίγει τον κάθε αναγνώστη. Βεβαίως, όλη αυτή η επίθεση στα κλασικά έργα γίνεται ως επί το πλείστον από τους νεαρότερους αναγνώστες του TikTok και του Instagram. Αναγνώστες που θεωρούν πως εάν δεν καθαρίσει ο κόσμος από το περιεχόμενο που δεν συμβαδίζει με το σαφώς προσδιορισμένο, παροντικό αξιακό τους, τότε οπωσδήποτε βιώνουμε έναν σκοτεινό, δυσβάσταχτο «Μεσαίωνα» (λέξη που επίσης φοριέται πολύ από άτομα που συνήθως ιδέα δεν έχουν τι εστί Μεσαίωνας). Και φυσικά, όλα τα παραπάνω αφορούν αποκλειστικά έργα δυτικών λευκών συγγραφέων. Πουθενά αλλού δεν αναζητούνται αντίστοιχα «προβληματικά» μοτίβα με σεξιστικά, ρατσιστικά ή άλλους είδους στερεότυπα.

Τι έχει σειρά μετά από αυτές τις αλλαγές; Μήπως η προσπάθεια κατάργησης της έμφυλης γλώσσας; Μπορεί σύντομα το αρσενικό και το θηλυκό να θεωρηθούν από κάποια «προοδευτικά» μυαλά ως αναπαραγωγές ενός δυαδικού εξουσιαστικού προτύπου, που δεν είναι με τη σειρά του επαρκώς συμπεριληπτικό και το μόνο που πετυχαίνει είναι η διαιώνιση ενός πατριαρχικού μοντέλου θέασης του κόσμου. Μπορεί να πρέπει οι λογοτεχνικοί ήρωες να είναι άφυλοι, με το χαρακτηριστικό @ στην κατάληξη των προσδιορισμών τους. Όλα τα παραπάνω, το μόνο που καταφέρνουν είναι να ευτελίζουν τα λογοτεχνικά έργα. Εάν δεν μπει ένα στοπ σε αυτές τις διεργασίες, η λογοτεχνία θα καταλήξει να μην αποτυπώνει ούτε τον κόσμο ούτε τις παθογένειές του. Κάθε παλιό ή νέο λογοτεχνικό προϊόν θα κινδυνεύει να μετεξελιχθεί σε λάφυρο της εκάστοτε μικροπολιτικής διαμάχης για τη συμβολική υπεροχή στο πεδίο του ιδεολογικού ανταγωνισμού. Για να μη φτάσουμε εκεί, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως με το να ξαναγράφουμε ολόκληρα κεφάλαια της λογοτεχνίας μας, λησμονούμε την Ιστορία μας και την πολιτισμική μας κληρονομιά εν γένει. Η λογοτεχνία δεν είναι απλώς ένας ακόμη περισπασμός που υποτάσσεται στα μικροπρεπή «θέλω» και τις ανησυχίες μας. Είναι η πιο σύνθετη καλλιτεχνική έκφραση, που ίσως τελικά έχει την υποχρέωση να μην είναι πολιτικά ορθή για να μας υπενθυμίζει πως ο κόσμος δεν είναι ούτε όπως τον φανταζόμαστε, ούτε όπως τον θέλουμε. Για να προκαλεί, να προβληματίζει και να κινητοποιεί.