Ζέφη Κόλια: «Υπάρχουν ρούχα που στέκουν αντάξια δίπλα στα έργα τέχνης»

Η ιστορία της μόδας είναι ένα εναλλακτικός τρόπος να αφηγηθεί κανείς την παγκόσμια ιστορία: να την περιγράψει μέσα από ένα χρωματιστό ζευγάρι γυαλιά, να την πλέξει με πολύχρωμα νήματα, να την κάνει εύληπτη και κατανοητή, ζωντανή και ρέουσα. Κάτι τέτοιο προσπάθησε να κάνει η Ζέφη Κόλια μέσα απ’ τις σελίδες του βιβλίου «Βελονιές της πρωτοπορίας» (εκδ. Μεταίχμιο). Μιλήσαμε μαζί της για τις Πρωτοπορίες, τους μόδιστρους, τις υποκουλτούρες, τα κινήματα και τις μόδες του δρόμου που διαμόρφωσαν την ενδυματολογική αισθητική του 20ού αιώνα και για το πώς η ίδια φωτίζει έναν ολόκληρο αιώνα, αποκαλύπτοντας την υφασμάτινη φόδρα του.

Το βιβλίο σου διατρέχει την ιστορία της μόδας του 20ού αιώνα παράλληλα με διάφορα καλλιτεχνικά κινήματα. Σε ποιο από αυτά νιώθεις πιο κοντά, ποιο σε εκφράζει περισσότερο; Και γιατί;
Τα καλλιτεχνικά κινήματα του μεσοπολέμου όπως και αυτά της δεκαετίας του 1950, είχαν ουσιαστικά έναν κοινό παρονομαστή: ξεπετάχτηκαν μέσα από τις στάχτες που είχαν αφήσει πίσω τους οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και συνδέθηκαν με τη λαχτάρα της νεολαίας να αφήσει πίσω της τη φρίκη και τα σκοτάδια και να ακολουθήσει τα φώτα της γιορτής: το «σύνδρομο της Σταχτοπούτας» συνδέθηκε και στις δύο περιπτώσεις με νέες έξαλλες μουσικές και αντίστοιχα ντυσίματα. Στον μεσοπόλεμο, η jazz age (όπως την όρισε ο Φ. Σκοτ Φιντζέραλντ) έφερε τον πυρετό της τζαζ μουσικής, τους δίσκους γραμμοφώνου, τα πάρτι σε ολόφωτα νάιτ κλαμπ και τον χορό μέχρι λιποθυμίας. Ήταν η πρώτη φορά που η μουσική βγήκε στους δρόμους χέρι-χέρι με τη μόδα: φορέματα χυτά κι αέρινα, με παγιέτες, διαφάνειες ή κρόσσια, σε μήκος που για πρώτη φορά έφτανε πάνω από το γόνατο· ρούχα κομμένα και ραμμένα πάνω στις νότες του πιάνου, στους ήχους του σαξοφώνου και στις φιγούρες του τσάρλεστον και στους ρυθμούς της τζαζ μουσικής. Αντίστοιχα, στη δεκαετία του ’50 η ανθρωπότητα έχει βγει μέσα απ’ τα συντρίμμια του μεγαλύτερου πολέμου που την έπληξε, ενώ η αγορά ρούχων με το σύστημα των κουπονιών εξακολούθησε να ισχύει σχεδόν μια πενταετία μετά την λήξη του. Τότε ακριβώς ανθίζει η εφηβική κουλτούρα που σημαδεύτηκε από το ροκ’εν’ρολ, τα τζουκ μποξ, τις νεανικές τεχνικολόρ ταινίες, τα μπλουτζίν ως ενδυματολογική καταδήλωση και την ατίθαση συμπεριφορά της μεταπολεμικής νεολαίας: τα κορίτσια με τις ροκ εν ρολ φούστες που άνοιγαν σαν ομπρέλες όταν χόρευαν, τους teddy boys στη Βρετανία, αλλά και τους πιο «παρακμιακούς» beatniks που άκουγαν φανατικά τζαζ και διαμαρτύρονταν για τους πυρηνικούς εξοπλισμούς (στην Αγγλία τουλάχιστον) γράφοντας στίχους. Ήταν εποχή των Παριζιάνων υπαρξιστών που φορούσαν μαύρα… Σε αυτές τις τάσεις νιώθω πιο κοντά, ίσως επειδή η σημερινή εποχή μου δίνει την αίσθηση ότι βγαίνουμε πάλι από μια ζοφερή περίοδο και ενδόμυχα περιμένω ένα νέο κίνημα, μια φρέσκια ιδέα, μια χαρούμενη νότα που θα ακουστεί μέσα από το τούνελ και θα μας βγάλει πάλι έξω στο φως. Πόσο ρομαντική, ε;

Πιστεύεις ότι η σημερινή μόδα έχει βρεθεί σε αδιέξοδο; Ότι είναι σκοτεινή;
Πιστεύω ότι ναι, είναι σκοτεινή –αν κρίνω από πασαρέλες που πήρε το μάτι μου όπως των Rick Owens, Balmain, Balenciaga– αντανακλώντας το μοτίβο της εποχής: Σκοτεινοί καιροί με αρρώστιες, πολέμους, σεισμούς, δυστυχήματα – σκοτεινή μόδα. Όμως, αν και όλα σχεδόν έχουν ειπωθεί και αποτυπωθεί στον σχεδιασμό της, πιστεύω ότι έχει άλλα στοιχήματα να κερδίσει, ακολουθώντας ξανά τις απαιτήσεις των καιρών: τη χρήση νέων υλικών που θα προκύπτουν από ανακύκλωση, τη μεταποίηση και επαναχρησιμοποίηση προς όφελος της οικολογικής βιωσιμότητας και τον non binary σχεδιασμό, για ρούχα που θα απευθύνονται χωρίς διακρίσεις σε όλο το φάσμα των σωματότυπων, των φυλών και των φύλων.

Η μόδα έχει εδώ και μερικές δεκαετίες μπει στα μουσεία ως μια τέχνη ισότιμη με τη ζωγραφική ή τη γλυπτική. Ποιοι σχεδιαστές πιστεύεις ότι έχουν θέση στα μουσεία;
Μερικοί σχεδιαστές θεωρούσαν ότι δεν φτιάχνουν ρούχα, αλλά δημιουργούσαν «φορέσιμη τέχνη». Και όχι άδικα. Υπάρχουν ρούχα που στέκουν αντάξια δίπλα στα έργα τέχνης και μερικές φορές το μήνυμά τους έχει μεγαλύτερη δύναμη, γιατί κάποια στιγμή περπάτησε στους δρόμους, εκτέθηκε δηλαδή στο φως και δεν γεννήθηκε αποκλειστικά για να γίνει μουσειακό έκθεμα. Θεωρώ ότι οι περισσότεροι σχεδιαστές θα μπορούσαν να εκτεθούν στα μουσεία, άλλοι για τη γλυπτική των ρούχων τους, άλλοι για τα υπέροχα μοτίβα τους, άλλοι επειδή με την καινοτομία τους εγκαινίασαν νέες εποχές και έφεραν ακόμα και κοινωνικές αλλαγές: όπως ήταν η κατάργηση του κορσέ ή τα παντελόνια για γυναίκες. Σχεδιαστές που τα έργα τους θα έπρεπε να τα κοσμούν μόνιμα μουσειακές συλλογές θεωρώ ότι είναι ο Μαριάνο Φορτούνι με το πτυχωτό «delphos dress» και τα συγκλονιστικά του υφάσματα, η Έλσα Σκιαπαρέλι και τα ρούχα που ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας της με τους σουρεαλιστές ζωγράφους, η ζωγράφος και σχεδιάστρια Σόνια Ντελονέ με τα υψηλής τέχνης μοτίβα της, αλλά και η Μαντλέν Βιονέ, ο Κριστιάν Ντιορ και ο Κριστομπάλ Μπαλενσιάγκα που με τα θαυματουργά τους ψαλίδια αναβάθμισαν την αρχιτεκτονική του ρούχου. Άλλες ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι οι γλυπτές δημιουργίες του Αζεντίν Αλαϊά –που ήταν κι ο ίδιος γλύπτης– του Τιερί Μιγκλέρ που υπήρξε η επιτομή του φουτουριστικού high tech στιλ των 80s, αλλά και του (αόρατου) Μαρτέν Μαρτζελά με την άχρονη αισθητική του που ταιριάζει στο street style κάθε εποχής με έναν τρόπο που μοιάζει διαρκώς καινούργιος.

Φαίνεται ότι δείχνεις κάποια αδυναμία στις μόδες και τις υποκουλτούρες της δεκαετίας του 1960… Πιστεύεις ότι ήταν το αποκορύφωμα του γούστου; Υπάρχει κάποια περίοδος που θεωρείς κακόγουστη;
Τα sixties δεν ήταν απλώς μια δεκαετία· ήταν τρόπος ζωής και state of mind. Ήταν εκείνη η εκπληκτική εποχή όπου οι νέοι διαχωρίστηκαν οριστικά από τον κόσμο των ενηλίκων και απέκτησαν αποκλειστικά τη δική τους μουσική, τέχνη και μόδα. Ήταν η χρονική περίοδος όπου συνέβησαν εξαιρετικής σημασίας γεγονότα που διαμόρφωσαν τις παγκόσμιες εξελίξεις, αλλά πάνω απ’ όλα ήταν ένα πάρτι: με την καλύτερη μουσική και τα πιο τρελά ρούχα. Δεν ξέρω αν ήταν το αποκορύφωμα του γούστου, αλλά σίγουρα ήταν το αποκορύφωμα της χαράς στα ψώνια: οι μπουτίκ του Λονδίνου –και αργότερα κι άλλων μεγάλων πόλεων– είχαν δυνατή μουσική, ποπ ή ψυχεδελικές βιτρίνες, δωρεάν ποτά και ελεύθερο ωράριο που δημιουργούσε ένα κυλιόμενο shopping party. Εννοείται ότι θα ήθελα να ήμουν μέρος αυτού του ηλεκτροφόρου swing των sixties που γέννησε μόδες και μουσικές τις οποίες ακόμα λατρεύουμε. Η πλέον κακόγουστη εποχή για την μόδα θεωρείται η δεκαετία του ’70, όπου συνυπήρχαν δεκάδες στιλ –από το hippy style μέχρι το disco,το glam και το punk – δημιουργώντας ένα στιλιστικό κομφούζιο. Αλλά και όποιος έζησε εκείνη την εποχή, μπορεί να ξεχάσει τα ψηλοκάβαλα καμπάνα παντελόνια, τα χωριάτικά φουστάνια, τα ταγάρια και τις τσιγγάνικες φούστες, αλλά και τους άνδρες με το μαλλί-πιστολάκι, τα πουκάμισα με τους τεράστιους γιακάδες, τα τακούνια και τα τσαντάκια; Και μιλάμε για καθημερινούς, συντηρητικούς κυρίους που κατά τα λοιπά ήταν σκληροί υπερασπιστές του ανδρισμού τους. Αυτό είναι κάτι που έχει τη μοναδική δύναμη να κάνει η μόδα: επιβάλλει ακόμα και αλλόκοτες κοινωνικές συμπεριφορές.

Έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον του κοινού για τη μόδα;
Νομίζω ότι οι άνθρωποι –παλιότερα κυρίως οι γυναίκες– ανέκαθεν ενδιαφέρονταν για τη μόδα. Σήμερα έχει αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο διαδίδεται μέσα από την αστραπιαία εξάπλωση του μηνύματος στα social media. Όμως η ίδια η μόδα δεν έχει πολλά νέα μηνύματα να δώσει, αφού ουσιαστικά ανακυκλώνονται οι παλαιότερες τάσεις μέσα από την high tech οπτική του διαδικτύου. Επίσης η fast fashion έβαλε λουκέτο στις μοδίστρες και τα ραφτάδικα και η προσωπική αισθητική εξαφανίστηκε κάτω από τόνους όμοιων ρούχων κατασκευασμένων σε εργοστάσια της Ασίας, συχνά από παιδικά χέρια. Το νέο στοίχημα της μόδας, όπως φώναζε ως την ύστατη στιγμή της η Βίβιεν Γουέστγουντ, είναι: Reduce-Reuse-Recycle, δηλαδή ποιοτική αναβάθμιση των ρούχων ώστε να αντέχουν στον χρόνο, επαναχρησιμοποίηση ή και μεταποίηση και, τέλος, ανακύκλωση. Μην ξεχνάμε ότι η βιομηχανία της μόδας είναι η δεύτερη –μετά το πετρέλαιο– πιο ρυπογόνα βιομηχανία του πλανήτη. Η Στέλλα ΜακΚάρτνεϊ στη Διάσκεψη COP26 για την Κλιματική Αλλαγή στη Γλασκόβη το 2021, δήλωσε «Η μόδα είναι εκτός μόδας» παραφράζοντας τη ρήση της Κοκό Σανέλ: «Η μόδα φτιάχτηκε για να γίνει εκτός μόδας».

Κι όμως εξακολουθούμε να είμαστε fashion victims. Αν παρακολουθήσει κανείς τις διασημότητες στα κόκκινα χαλιά μπορεί να φρικάρει… πινακοθήκη τεράτων!
Ειδικά σήμερα με τις fashion bloggers το πράγμα έχει ξεφύγει, έχει γίνει μια συλλογική μιμητική μανία χωρίς ουσιαστική αισθητική και γνώση, με ευτράπελα αποτελέσματα όπως κορίτσια που υποτίθεται ότι θέλουν να ασχοληθούν επαγγελματικά με τη μόδα και δεν γνωρίζουν καν τις ιστορικές τάσεις τις οποίες ακολουθούν ή τους μεγάλους δημιουργούς-σχεδιαστές· νομίζουν, ας πούμε, ότι ο οίκος Balenciaga είναι οι σημερινές του κολεξιόν, τις οποίες για κάποιον εφήμερο λόγο κάνουν #cancel δίχως να κάνουν τον κόπο να ανατρέξουν στην ιστορία του τεράστιου ιδρυτή του οίκου, Cristobal Balenciaga. Όσο για τα κόκκινα χαλιά, οι άνθρωποι παρουσιάζονται με ό,τι σαχλαμάρα βάλει ο νους θεωρώντας ότι μοστράρουν κάποιου είδους πρωτοπορία – ενώ τις πραγματικές πρωτοπορίες τις έχουν φέρει θεές του στιλ όπως παλιότερα η Γκρέτα Γκάρμπο και η Όντρεϊ Χέπμπορν ή αργότερα η Σερ, η Μαντόνα, η Τίλντα Σουίντον, η Μπιορκ. Προσωπικά, αν με ρωτάς, πρωτοπόρους θεωρώ πλέον όσους εμφανίζονται στο κόκκινο χαλί με τα υπέροχα ενδύματα υψηλής ραπτικής που όμως έχουν ξαναφορεθεί, διαδίδοντας έτσι το πιο επίκαιρο μήνυμα των καιρών: την επαναχρησιμοποίηση.

Η Μαντόνα είχε φτιάξει ένα δικό της στιλ και χρησιμοποίησε έξυπνα τον Γκοτιέ… Αλλά τώρα φαίνεται πως τρελάθηκε εντελώς. Υπάρχουν σήμερα θεές του στιλ; Ή θεοί; Ή μας έχει απομείνει μόνο η προκλητικότητα, το να φοράει π.χ. η Lady Gaga μια συρραφή από μπριζόλες;
Στη Μαντόνα έχω αφιερώσει ολόκληρο κεφάλαιο στο βιβλίο, γιατί δεν έφτιαξε απλά ένα δικό της στιλ, αλλά συνεχώς άλλαζε το στιλ της με τρόπο που οι θαυμάστριές της δεν προλάβαιναν να το ακολουθήσουν· ήδη είχε περάσει στο επόμενο. Ίσως η σημερινή της persona, αυτή της τρελαμένης τύπισσας με τις αισθητικές επεμβάσεις και το φίλτρα του tik tok που κάνουν αγνώριστο το πρόσωπό της, να είναι μια γυναικεία εικόνα που έρχεται από το μέλλον. Είναι κάτι που συνήθιζε να το κάνει, σοκάροντας τους πάντες: ο Πάπας την είχε αφορίσει ήδη από τα 90s. Δεν είμαι καθόλου σίγουρη ότι έχει τρελαθεί, δηλαδή περισσότερο από όσο τρελή ήταν πάντα. Πιστεύω ότι σήμερα οι θεές και τα είδωλα του στιλ δεν είναι πια αυτά που ήταν. Η αισθητική έχει αλλάξει –σε μερικές περιπτώσεις έχει σχεδόν καταργηθεί– και τα κριτήρια έχουν να κάνουν πλέον με τη δημοτικότητα και τα κλικ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ως τη σημειολογία της εποχής που αφορά τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα όπως το #ΜeΤoo, το LGBTQ, ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός. Για τον λόγο αυτό, σημερινά fashion icons θεωρούνται τόσο η βασίλισσα του reality Κιμ Καρντάσιαν (και όλο της το σόι), όσο η Καναδή μουσικός και πρώην σύζυγος του Έλον Μασκ ξωτικό-Grimes, η Lady Gaga με τη συρραφή από μπριζόλες, αλλά και η transgender Αμερικανίδα ηθοποιός και μοντέλο Indya Moore: η μόδα πάντα ακολουθεί τα χνάρια της εποχής της και ανοίγει τον στιλιστικό δρόμο στις όποιες πρωτοπορίες της.

Ποιοι από τους ζώντες σχεδιαστές πιστεύεις ότι αφορούν τον απλό άνθρωπο; Ότι φτιάχνουν ρούχα για όλους εμάς;
Το «ζώντες» είναι σχετικό, αφού μόλις μέσα σε ένα χρόνο έχουν φύγει τρεις από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές: ο Ισέι Μιγιάκε, ο Τιερί Μιγκλέρ και η Βίβιεν Γουέστγουντ. Βέβαια κανείς από αυτούς δεν δημιουργούσε αυτό που λέμε «καθημερινά» ρούχα για όλους εμάς, παρότι μερικοί από εμάς θα δίναμε και το νεφρό μας για μια δημιουργία τους (αστειεύομαι). Νομίζω ότι οι Αμερικανοί και οι Ιταλοί σχεδιαστές δημιουργούσαν ανέκαθεν ρούχα πιο ευκολοφόρετα, με πιο απλές γραμμές, ενώ διέθεταν και πιο οικονομικές ή νεανικές κολεξιόν, διαθέσιμες για κάθε τσέπη. Διαχρονικά ρούχα για όλους τους τύπους των γυναικών υπήρξαν το LBD (little black dress) που λανσάρισε η Κοκό Σανέλ αλλά κυκλοφόρησε σε πολλές εκδοχές και φοριέται πάντοτε, όπως και το wrap dress (κρουαζέ φόρεμα) της Ντιάν φον Φίρστενμπεργκ, που αν και κυκλοφόρησε το 1972 εξακολουθεί να αποτελεί διαχρονικό κομμάτι της γυναικείας γκαρνταρόμπας. Άλλωστε, το κυρίαρχο στολίδι σε μια προσωπικότητα δεν είναι η μόδα που ακολουθεί, αλλά το προσωπικό στιλ που διαθέτει. Κι αυτό δεν αγοράζεται, καλλιεργείται. Όπως δήλωνε και η τρομερή αρχισυντάκτρια της αμερικανικής Vogue, Diana Vreeland: «Δεν έχει σημασία το ρούχο που φοράς, αλλά η ζωή που ζεις φορώντας το».

Ζέφη Κόλια - «Βελονιές της πρωτοπορίας»: Παρουσίαση του βιβλίου

Την Πέμπτη 23 Μαρτίου η συγγραφέας Ζέφη Κόλια θα βρεθεί στον Ιανό της Αθήνας για την παρουσίαση του βιβλίου, όπου θα συνομιλήσει με τη συγγραφέα και ιστορικό Λένα Διβάνη. Δείτε περισσότερες πληροφορίες στο City Guide της Athens Voice.