Βιβλιο

Ο Τέοντορ Αντόρνο και οι «Όψεις της νέας ακροδεξιάς»

Μια μελέτη του Γερμανού φιλοσόφου για τη φύση και τις μορφές της ακροδεξιάς από τις Εκδόσεις Νήσος

Στάθης Νικολακόπουλος
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ
UPD

«Όψεις της νέας ακροδεξιάς» του Τέοντορ Αντόρνο: Παρουσίαση του βιβλίου που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Νήσος.

Η συζήτηση για το τι είναι ακροδεξιά, τι την διαπνέει και την αφυπνίζει κάθε φορά που βλέπουμε το γκροτέσκο πρόσωπό της –το οποίο περπατάει χέρι-χέρι με την ακροαριστερά, τα εξωκοινοβουλευτικά καιροσκοπικά γκρουπούσκουλα που αυτοβαφτίζονται αυτόκλητοι τιμωροί, και την ψευδαίσθηση του ιδεολογικού μεγαλείου με απαστράπτοντα σφυροδρέπανα και μαύρες σημαίες ανένταχτης μερέντας με σήμα το χάος— είναι μια παλιά ιστορία. Στην Ελλάδα έχει πάρει διαστάσεις απείρου κάλλους. Διανθισμένη με τον ναζιστικό οχετό, τις γιαγιαδίστικες ιστορίες για το ΕΑΜ και το κοινωνικό φαντασιακό τής εκάστοτε χώρας η οποία, laid low by troubles, αναδύεται στον αφρό πανέτοιμη για περισσότερους αγώνες, παραληρεί, φανατίζει και δείχνει το δάχτυλο στον εχθρό, ο οποίος όμως αφορά περισσότερο αυτοδιαχειριζόμενες προβολές και εύληπτα παραδείγματα για το φιλεθεάμον ανερμάτιστο κοινό, το οποίο nolens volens, διψάει για ιστορίες, σεξ και δράκους από τον καναπέ. Οι ουσιαστικές λύσεις με όχημα τον Νόμο, τις θεμελιώδεις αρχές του Δικαίου και την ικανότητα των θεμελίων της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, η οποία εξελίσσεται, διορθώνει και ανταλλάσσει παράδοση, ερμηνείες και πολιτικές ελευθερίες με γνώση, διαφορετικές κουλτούρες και μεταφυσική τίγκα στην αισθητικότητα, στην κριτική φιλοσοφία και στην εποπτεία του Ωραίου, αφορά όπως πάντα πολύ λίγους, οι οποίοι σκέφτονται παρά συγκινούνται. Μεγάλη συζήτηση, το κρύο ακόμα να υποχωρήσει ενώ οι εκλογές είναι προ των πυλών, μοιράζοντας υποσχέσεις με το ολόγραμμα του χρήματος σε κάθε νοικοκυριό.

Ο Τέοντορ Αντόρνο, μεγάλη μορφή της Σχολής της Φρανκφούρτης και με τον βραχνά να μην επαναληφθεί η άβυσσος του Ολοκαυτώματος, παρέα με τους Χορκχάιμερ, Μαρκούζε, Φρομμ και υπό την σκιά του Μαξ Βέμπερ, ανοίγουν την βεντάλια της κριτικής θεωρίας με κοινωνιολογικές παραστάσεις και εξονυχιστικό συναίσθημα την δεκαετία του 1930. Ίνδαλμα ήδη των σοσιαλιστών φοιτητών πριν τον Μάη του 1968, ο οποίος Μάης, παρεμπιπτόντως, γέννησε περισσότερα κακά παρά ωφέλησε το κοινωνικό ανθολόγιο, (σημείωση: θυμάμαι την Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ να λέει ότι ο Μάης του ‘68 έγινε από τα πλουσιόπαιδα, τα οποία είχαν τα πάντα εκτός από την ευτυχία), καλείται να μιλήσει στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, για αυτό που μαρτυρεί ο τίτλος, τις «Όψεις της νέας ακροδεξιάς».

Ακολουθεί επίμετρο της γερμανικής έκδοσης, καθώς και της ελληνικής, με την υπογραφή του Καθηγητή Επιστημολογίας και Κοινωνιολογίας της Γνώσης, Γεράσιμου Κουζέλη.

Ο Αντόρνο, με προσηνές ύφος και απαράμιλλη ψυχραιμία, (ιδιότητες άγνωστες στο μπαρουτοκαπνισμένο ελληνικό κοινό), και με αφορμή μια ομιλία του το 1959, στην οποία αναπτύσσει την θέση ότι η δυναμική της άκρας δεξιάς, εξηγείται από το γεγονός, ότι οι κοινωνικές προϋποθέσεις του φασισμού εξακολουθούν να υπάρχουν, ξεκινάει να αναλύει, να τονίζει και να επισημαίνει τα κακώς κείμενα: φασιστικά κινήματα, ο εθνικισμός ως αντιπρόσωπος κοινωνικών ομάδων, ομαδοποίηση, μαζική κουλτούρα, μικροαστοί κι αγρότες, ταξική συνείδηση. Λέξεις κλειδιά, οι οποίες περιγράφουν τον 20ο αιώνα, (όχι όμως τον 21ο), με την ικανότητα του Τέοντορ να εξηγεί διεξοδικώς τις αντιφάσεις, αναλύοντας οτιδήποτε ακροδεξιό πρόσημο προτάσσεται ως εγγυητής του μέλλοντος, αλλά όχι με την στείρα γλώσσα των βαλκάνιων μαρξιστών ποπολάρων.

Ωστόσο, η αναφορά στα ευφάνταστα κόλπα της ακροδεξιάς, ακουμπά και τις μεθόδους της ακροαριστεράς στον 21ο αιώνα. Αυτό όμως ο Αντόρνο δεν το ξέρει. Η ανοικτή εχθρότητα στην Δημοκρατία, καθώς η αριστερά κατέχει την αλήθεια της δικής της δημοκρατίας, (αντιδημοκρατικοί είναι πάντα οι άλλοι) που δεν συμπεριλαμβάνει φιλελευθέρους ή ισλαμοφοβικούς, οι υπαρξιακές αντιθέσεις (δεν ψηφίζεις ΣΥΡΙΖΑ άρα δεν υπάρχεις), ο υπαινιγμός του χάους και της κατάλυσης του Δικαίου σε εφημερίδες και μπλογκς, η εσωκομματική πειθαρχία ως προϋπόθεση (ο βηματισμός των Κνιτών στις πορείες είναι αξιοθαύμαστος), η ιδεολογική αντιπαλότητα (όχι μαύροι και κομμουνιστές αυτή τη φορά αλλά Εβραίοι ή/και πλούσιοι αποτελούν το κόκκινο πανί), οι ασκήσεις στρατιωτικού τύπου για αστικό αντάρτικο και η ιδιωτική σφαίρα, η οποία οφείλει να υπακούει σε εσώτερους κανόνες μεταξύ συλλογικοτήτων, αποτελούν θέσφατα για την αριστερά. Οι 21 όροι, στο δεύτερο συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς, ζουν και βασιλεύουν.

Οι πέντε θέσεις του Γεράσιμου Κουζέλη στο επίμετρο είναι εναργείς και ξεκάθαρες, συμπληρώνοντας υπέροχα τις θέσεις του Αντόρνο με ακαδημαϊκό ρεαλισμό και ενσυναίσθηση, ειδικά όταν αναφέρεται στη «δημοκρατική επιχειρηματολογία» του αντιδημοκρατικού λόγου και στην επίκαιρη μορφή της αντιστροφής της αντιφασιστικής επιχειρηματολογίας σε κοινό τόπο. Ο φασισμός όμως είναι πίσω μας και τα χρυσαυγίτικα κνώδαλα οδεύουν στην φυλακή. Ο Νόμος πρέπει να τηρείται και η αριστερά οφείλει να συμβαδίσει με τον Διαφωτισμό, την διαφάνεια και την τήρηση των ορίων. Η ψυχολογία του ξέφραγου αμπελιού στο όνομα ενός ανθρωπισμού χωρίς προϋποθέσεις και όρια, παραπέμπει στο ημεδαπό θυμικό της υστερίας και του κοπαδιού, επειδή έτσι νομίζουμε ότι γινόμαστε σημαντικότεροι· ενώ δεν είμαστε κάτι πιο σύνθετο από αυτό που είμαστε: απλοί πολίτες με ιδανικά και όραμα.

Ο Αρκάντυ Ντολγκορούκι, ο πρωταγωνιστής στον «Έφηβο» του Ντοστογιέφσκυ, λέει: «Μια ανώτερη σκέψη καταβρόχθιζε όλες τις ασήμαντες λεπτομέρειες και ένα παντοδύναμο συναίσθημα με αποζημίωνε για όλα». Προσωπικά, κρατάω αυτό. Δεν με ενδιαφέρουν ιδεολογίες και κατεβατά υπαρξιακής ανωτερότητας. Η απουσία ενότητας μεταξύ μας, εξάλλου, κατισχύει. Μίλησε για αυτό ο Ρουσσώ αλλά η αριστερά το θεωρεί προσόν για τον παράδεισο. Εν πάση περιπτώσει. Κύριε Αντόρνο, συμπάσχω με την αγωνία σας για το αύριο, αλλά ο κόσμος, εξακολουθεί να γράφει και να διαβάζει ποιήματα. Ακόμα και μετά το Άουσβιτς.