Μπορεί ένα παραμύθι να δράσει προληπτικά απέναντι στην παιδική κακοποίηση;

Πρόκειται για εύλογη απορία στο μυαλό πολλών: Έχουν αυξηθεί εκθετικά τα περιστατικά (και σεξουαλικής) κακοποίησης παιδιών ή πλέον βγαίνουν πιο εύκολα στο φως με τη βοήθεια των social media; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, ωστόσο το κακό είναι σαφές ότι υπάρχει για χρόνια – το ζητούμενο είναι να εντοπιστεί η ρίζα του. Το τελευταίο διάστημα η επικαιρότητα έχει πλήθος δυσάρεστων ειδήσεων που αφορούν σε σεξουαλική κακοποίηση – το #metoo άνοιξε το κουτί της Πανδώρας κι από μέσα ξεπήδησαν ποικίλοι εφιάλτες.

Η πρόθεση εδώ δεν είναι να ανακαλύψουμε τον τροχό, αλλά το πώς μπορεί να θωρακιστεί ένα παιδί προκειμένου –κυρίως– να αντιδράσει μπροστά στον κίνδυνο ή –έστω– να μπορέσει να μιλήσει ώστε να μπει φρένο στη συνέχεια. Μπορεί ένα παραμύθι να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση; Σύμφωνα με τη συγγραφέα του «Η Ρίνα αποφασίζει να μιλήσει», Ελένη Δασκαλάκη, ναι, μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για συζήτηση και (ίσως και περισσότερο) να βοηθήσει τους γονείς να δώσουν τις δύσκολες απαντήσεις στα παιδιά τους.

Το εν λόγω παραμύθι στοχεύει στην εκπαίδευση παιδιών για την πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης. Το ζητούμενο είναι να μάθουν να «ακούν» το σώμα και το ένστικτό τους. Η μικρή αστερίνα της ιστορίας, η Ρίνα, το «άκουσε» όταν ένιωσε δυσάρεστα με το άγγιγμα του κυρίου Αχινού. Όταν μίλησε στη μητέρα της λυτρώθηκε, ένιωσε «σαν να φεύγει ένας θαλάσσιος ελέφαντας από το στήθος της».

Το βιβλίο δεν είναι απλώς ένα παραμύθι, πιο πολύ μοιάζει με οδικό χάρτη πρόληψης. Ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας, Θάνος Ασκητής, ο οποίος υπογράφει τον πρόλογο, σημειώνει: «Ο γονιός πρέπει να ανοίξει έναν δίαυλο επικοινωνίας με το παιδί του και να του λύνει τις όποιες απορίες και συνεχείς ανάγκες παράγονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης του».

Η ιδέα και η δημιουργία της Ρίνας

«Έγραφα σε περιοδικά για γονείς. Κάποιος μου είχε πει ότι “δεν γράφουμε για τη σεξουαλική παρενόχληση στα παιδιά”, και απάντησα: “Όχι, γράφουμε”. Έχοντας δύο παιδιά, είχα ιδιαίτερη ευαισθητοποίηση για το θέμα. Όταν ξεκίνησε η Ρίνα αισθανόμουν ότι έπρεπε να ακουστεί, ότι δεν πρέπει να διστάσουμε να μιλάμε στα παιδιά μας για το οτιδήποτε. Απλά χρειάζονται τα σωστά λόγια» λέει στην Athens Voice η Ελένη Δασκαλάκη και προσθέτει: «Κάπως έτσι κατέληξα στο παραμύθι της Ρίνας. Υπήρχε, εκτιμώ, ένας δισταγμός να κυκλοφορήσει ένα παραμύθι που περιγράφει αυτά τα συναισθήματα. Εξ αρχής ήθελα να υπάρχει και η άποψη ειδικών. Έτσι, μαζεύτηκε μία ομάδα κι έγινε η Ρίνα».

Γιατί χρειάζεται να μιλάμε στα παιδιά μας για θέματα όπως η σεξουαλική παρενόχληση; «Κάποιες εμπειρίες που ζει ένα παιδί του δημιουργούν συναισθήματα που δεν ξέρει να τα ονομάσει. Επίσης το παιδί μπορεί να νιώθει άσχημα για κάποια πράγματα και να θεωρεί ότι το ίδιο φταίει σε κάτι. Είναι δύο βαθιά ζητήματα της ψυχολογίας του παιδιού, που είναι οι ευαίσθητοι κρίκοι σε αυτή την ιστορία. Πρέπει να μιλάμε στα παιδιά μας, να τους δίνουμε τα εναύσματα για να μπορούν να αναγνωρίσουν κάποιες εμπειρίες και τα λόγια για να μπορούν να τις ονοματίσουν».

Το βιβλίο απευθύνεται σε παιδιά από 4 έως 8-9 ετών, ωστόσο, όπως λέει η κ. Δασκαλάκη, έχει λάβει μηνύματα από ψυχολόγους ότι το παραμύθι αξιοποιείται και σε ομάδες ενηλίκων.

Η ίδια επισημαίνει ότι αν ένας γονιός νιώθει ότι το παιδί του έχει εκτεθεί σε μία τέτοια συμπεριφορά, αν στο σχολείο και στον κοινωνικό του κύκλο έχει συμβεί ένα επεισόδιο και έχει δημιουργηθεί μια συζήτηση, είναι χρήσιμο να υπάρχει διαθέσιμο ένα τέτοιο βιβλίο μέσα στο σπίτι, ώστε το παιδί να μπορεί να το διαβάσει. «Ένα παραμύθι σαν αυτό θα το άφηνα σε κάποιο σημείο του σπιτιού και θα λειτουργούσε ως ξεκίνημα για συζήτηση – σαν ένα εργαλείο για να μπορέσουμε να δώσουμε απαντήσεις σε ερωτήσεις που δεν κάνουν τα παιδιά», συμπληρώνει και σημειώνει με θλίψη ότι «από την ώρα που κυκλοφόρησε, δυστυχώς δεν έχει πάψει να είναι επίκαιρο».

Πώς μπορούμε να προφυλάξουμε το παιδί μας από τη σεξουαλική παρενόχληση; «Μαθαίνοντας εμείς οι ίδιοι κάποια πράγματα – το ένστικτο του γονιού είναι ισχυρό. Και πώς μαθαίνουμε; Πηγαίνοντας σε ομάδες ψυχολόγων στο σχολείο, σε ομάδες γονιών, σε ψυχολόγο. Αλλά είναι σημαντικό να μάθουμε, επίσης, στα παιδιά μας ότι υπάρχουν αυτά τα κακά πράγματα, να τους εξηγούμε ότι πρέπει να έχουν εμπιστοσύνη στο ένστικτό τους. Χρειάζεται από μικρή ηλικία να μιλάμε στα παιδιά μας για όλα τα δύσκολα θέματα».

Η κ. Δασκαλάκη εκτιμά ότι «πρέπει να μπει η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία σοβαρά, όχι στις ευέλικτες ζώνες». Θεωρεί ότι είναι σαν τα μαθηματικά. Αν μπει στο σχολείο θα απενοχοποιηθεί, και μάλιστα από το νηπιαγωγείο, από τον παιδικό σταθμό. «Όπως και με τη γραφή – στο νηπιαγωγείο μαθαίνουν τα παιδιά να κάνουν γραμμούλες, όταν τελειώσουν το λύκειο έχουν μάθει να γράφουν δοκίμια. Έτσι πρέπει να ξεκινά και η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, δεν θα μιλήσεις στο παιδί κατευθείαν για την ερωτική πράξη και πώς θα προφυλάξει τη σεξουαλική του υγεία».

Πρέπει να δίνουμε στα παιδιά μας εναύσματα για να μπορούν να αναγνωρίσουν κάποιες εμπειρίες και λόγια για να μπορούν να τις ονοματίσουν

Η δεξιότητα υπεράσπισης του εαυτού

Η δρ Αγωγής Υγείας, Νάντια Κουρμούση (ΕΔΙΠ Παιδαγωγικού Τμήματος ΑΣΠΑΙΤΕ με αντικείμενο Προαγωγή Ψυχοκοινωνικής Υγείας στην Εκπαίδευση), συμμετέχει στο εγχείρημα, έχοντας γράψει το παράρτημα που αφορά στους εκπαιδευτικούς. «Η πρόληψη μπορεί να επιτευχθεί με κατάλληλα σχεδιασμένες παρεμβάσεις, με τις οποίες τα παιδιά θα ενημερώνονται για το ασφαλές άγγιγμα και παράλληλα θα μαθαίνουν δεξιότητες υπεράσπισης εαυτού», σημειώνει στην Athens Voice, δίνοντας εξ αρχής την εικόνα μιας σκληρής πραγματικότητας. «Αυτό που ξέρουμε είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου, τα ποσοστά των παιδιών που δηλώνουν ότι έχουν κακοποιηθεί είναι πολύ χαμηλότερα από το πραγματικό νούμερο. Ένα στα τέσσερα παιδιά δήλωσε ότι είχε δεχθεί κάποιου είδους κακοποίηση. Η κακοποίηση δεν είναι απαραίτητο να εμπεριέχει σεξουαλική πράξη, στο φως βγαίνει περίπου το ένα δέκατο».

Σε τι αφορά το παραμύθι; «Είναι μια παιδική ιστορία που μιλάει με απλό τρόπο και βοηθάει τα παιδιά να καταλάβουν ότι μερικές φορές ένα άγγιγμα ή ένα βλέμμα μπορεί να μας κάνει να αισθανθούμε άσχημα, ότι ο άλλος εισβάλλει στον προσωπικό μας χώρο, ότι μας κοιτάζει όχι με καλοπροαίρετο τρόπο. Αυτή η ιστορία δεν περιγράφει μια κακοποίηση, όπως την αντιλαμβάνεται ευρύτερα ο κόσμος, για αυτό είναι σημαντική η συνεισφορά. Περιγράφει ότι το παιδί δεν αισθάνθηκε καλά διότι το δεν το κοίταζε καλοπροαίρετα ο κακοποιητής – κι έτσι βοηθάει τα παιδιά να καταλάβουν ότι κάτι πρέπει να κάνουν για αυτό και βοηθά και εμάς τους ενήλικες να καταλάβουμε επίσης ότι κάτι πρέπει να κάνουμε».

Είναι διαχρονικό το θέμα, αλλά δεν το αγγίζαμε ιδιαιτέρως; «Το έχει αναδείξει η ΕΛΙΖΑ, ο οργανισμός για την κακοποίηση των παιδιών. Τα τελευταία χρόνια, πάνω από δέκα, γίνονται δράσεις και στα σχολεία – οι γονείς το έχουν ζητήσει, καθώς πολλές φορές δεν ξέρουν πώς να το προσεγγίσουν. Χρειάζεται εκπαίδευση και οι γονείς να ασχοληθούν, κι αν δεν αισθάνονται επαρκείς να απευθυνθούν σε ειδικούς. Επίσης, οι εκπαιδευτικοί να υλοποιούν προγράμματα παρέμβασης τέτοια που να αναπτύσσουν τις δεξιότητες υπεράσπισης εαυτού για τα παιδιά».

Πώς γίνεται αυτό; Τι δράσεις χρειάζονται; «Γίνονται κάποιες δράσεις ενημερωτικού χαρακτήρα στα σχολεία, αλλά υπάρχουν και προγράμματα παρέμβασης, όπως είναι το “Βήματα για τη Ζωή”, ένα δικό μου πρόγραμμα που εφαρμόζεται ευρέως σε νηπιαγωγεία και δημοτικά σχολεία και διδάσκει στα παιδιά δεξιότητες. Για παράδειγμα, αυτό που χρειάζεται σαν πρόληψη παιδικής κακοποίησης, αλλά και πρόληψη μπούλινγκ, είναι η δεξιότητα υπεράσπισης του εαυτού. Πρέπει να μάθουν τα παιδιά να λένε “όχι” και να εκπαιδευτούν σε αυτό».

Πρέπει να μπει η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία σοβαρά, όχι στις ευέλικτες ζώνες

Όταν το σώμα λέει όχι, πρέπει και το στόμα...

Πώς καλλιεργείται η δεξιότητα να λες «όχι»; «Νομίζω ότι μπορούμε να το ξεκινήσουμε από το νηπιαγωγείο – το έχουμε δει ερευνητικά: την αποφυγή θυματοποίησης και την υπεράσπιση εαυτού σε 900 παιδιά νηπιαγωγείου και 3.000 μαθητές δημοτικού. Είδαμε δηλαδή ότι μπορούν να εκπαιδευτούν. Πώς; Χρησιμοποιώντας σενάρια και παιχνίδια ρόλων, μαθαίνουμε στα παιδιά να λένε “όχι” και να υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Είναι μια δεξιότητα που δεν την έχουμε ούτε εμείς οι μεγάλοι, γιατί και εμείς δεν βάζουμε όρια, είναι κάτι που δεν το έχουμε διδαχτεί. Είναι σημαντικό λοιπόν να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά από μικρά, όπως στο παράρτημα της ιστορίας. Στη “Ρίνα” περιγράφεται πώς μπορούν τα παιδιά να εκπαιδευτούν στο σχολείο, πώς με τα παιχνίδια ρόλων εξασκούνται σε μία στρατηγική που τη μαθαίνουν και την ανακαλούν όταν τη χρειαστούν. Μαθαίνουν να ακούν το σώμα τους – το σώμα μας, το ένστικτό μας, μας ειδοποιεί όταν κάτι δεν είναι καλό για εμάς. Όταν το σώμα μας λέει όχι πρέπει και το στόμα μας να πει όχι, αλλά για να γίνει αυτό πρέπει να το πει σωστά. Και τα παιδιά εκπαιδεύονται. Με απευθείας βλεμματική επαφή και κοιτώντας τον άλλο στα μάτια δίνουν το μήνυμα ότι είναι αποφασισμένα. Με χαλαρή στάση σώματος δίνουν το μήνυμα ότι δεν είναι φοβισμένα. Και με σταθερή, αποφασιστική φωνή δίνουν το μήνυμα ότι το εννοούν. Τους δίνουμε λοιπόν σενάρια και μέσα από την ασφάλεια του ρόλου του ηθοποιού το παιδί περνάει από τον ρόλο του θύματος, υπερασπίζεται τον εαυτό του και μαθαίνει μια στρατηγική που θα την ανακαλέσει τη στιγμή που θα τη χρειαστεί. Όχι απαραίτητα μόνο όταν κάποιος ενήλικας αποπειραθεί να το κακοποιήσει, αλλά κι όταν ένα άλλο παιδί το πειράξει στο σχολείο. Αυτή είναι μια σωστή πρακτική εκπαίδευσης στην υπεράσπιση του εαυτού ως πρόληψη παιδικής κακοποίησης και μπούλιγνκ, θέσπισης ορίων κλπ. Η υπεράσπιση του εαυτού είναι από τα πιο σημαντικά εφόδια που μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά». 

Η στατιστική απεικόνιση

• Το 47,4% των παιδιών είχε τουλάχιστον μια εμπειρία έκθεσης σε σωματική βία.
• Το 6-6,5% των παιδιών είχε εμπειρίες έκθεσης σε 9 ή περισσότερους διαφορετικούς τύπους σωματικής βίας.
• Το 4,5% είχε εμπειρίες έκθεσης σε σεξουαλική βία.
• Καταμετρήθηκε, για τις ίδιες ηλικίες και για το ίδιο χρονικό διάστημα (2010), πόσα περιστατικά ήρθαν σε γνώση υπηρεσιών υγείας, πρόνοιας, δικαιοσύνης, δημόσιας τάξης και εκπαίδευσης του κυβερνητικού και μη κυβερνητικού τομέα. Όλοι οι φορείς μαζί «έμαθαν» για περιστατικά σωματικής κακοποίησης παιδιών που αντιστοιχούσαν μόλις σε 0,18% (έναντι του 6,5% που δήλωσε εμπειρία τουλάχιστον 9 περιστατικών) του παιδικού πληθυσμού των αντίστοιχων ηλικιών.
• Αναφορικά με τη σεξουαλική παραβίαση των παιδιών, η επίγνωση όλου του συστήματος παιδικής προστασίας, κυβερνητικού και μη, έφτασε μόλις το 0,07% (έναντι του 4,5% που δήλωσε εμπειρία σχετικών περιστατικών) του αντίστοιχου παιδικού πληθυσμού.

* Έρευνα BECAN, 2010. Διεξήχθη σε 9 βαλκανικές χώρες. Το δείγμα των παιδιών στην Ελλάδα ήταν 15.000, ηλικίας από 11-16. 

Το παραμύθι «Η Ρίνα αποφασίζει να μιλήσει» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σοκόλη.