Ένας περίπατος στη ζωή της αρχαίας Αθήνας

Αθήνα. Μια πόλη γεμάτη ζωντάνια, ήχους κινητικότητα. Μια παλέτα εικόνων, χρωμάτων, επιλογών, που μοιάζει συχνά με μια χρονοκάψουλα που μέσα της φιλοξενεί εποχές, ανθρώπους, γεγονότα, παραμένοντας ωστόσο η ίδια ένας καμβάς αναλλοίωτος. Πώς ήταν όμως η ζωή σε αυτή την πόλη, πολλούς αιώνες πριν; Ποια ήταν η καθημερινότητα στην αρχαία Αθήνα; Ποιες ήταν οι τάσεις της μόδας; Ποιες ήταν οι συνήθειες των Αθηναίων, πώς ντύνονταν, τι έτρωγαν, πού και πώς διασκέδαζαν; Απαντήσεις δίνει ένας «περίπατος» με πράγματα που θα βλέπαμε και θα συναντούσαμε στην αρχαία πόλη της Αθήνας, αν βρισκόμασταν εκεί κατά το δεύτερο μισό της κλασικής περιόδου με τη βοήθεια του Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Νίκου Κυριαζή.

Τι ίσχυε τότε όσον αφορά στην ένδυση, ποιες ήταν οι γαστρονομικές τους προτιμήσεις, ποιες ήταν οι επιλογές σε χτενίσματα και υποδήματα για τους κατοίκους αυτής της πόλης; Ειδικότερα όσον αφορά στην ένδυση των αρχαίων Αθηναίων ο καθηγητής και συγγραφέας κ. Νίκος Κυριαζής μιλώντας στην ATHENS VOICE εξηγεί: «Έχουμε πολύ καλή εικόνα και πληροφόρηση για την ένδυση των Αθηναίων χάρη στα αγγεία και τα αγάλματα που έχουν σωθεί. Τα ρούχα ήταν συχνά βαμμένα με έντονα χρώματα και ήταν περίτεχνα διακοσμημένα. Ο πέπλος ήταν από μαλλί και το φορούσαν οι γυναίκες. Εφάρμοζε στο σώμα με τη βοήθεια πόρπης, συχνά ασημένιας ή χρυσής. Κάτω από το πέπλο φορούσαν το στροφίον μια μαλακή λωρίδα υφάσματος που φαινόταν κάτω από το στήθος. Ο χιτώνας, λινός ήταν ένδυμα που φορούσαν άνδρες και γυναίκες, οι γυναίκες συχνά χιτώνα μέχρι το πέλμα, τον ποδήρη. Η χλαμύδα ήταν κοντός μανδύας που φορούσαν οι άνδρες, κυρίως στρατιώτες και ταξιδιώτες. Το ιμάτιον ήταν μακρύ ύφασμα που το τύλιγαν γύρω από την πλάτη, κάτι σαν παλτό. Οι γυναίκες φορούσαν και το επίβλημα, είδος σαλιού. Υπήρχαν όμως και πολύ ακριβά μεταξωτά ενδύματα εισαγωγής». Όσον αφορά στο αν υπήρχε κάποια συγκεκριμένη τάση όσων στα υποδήματα των αρχαίων κατοίκων της Αθήνας ο κ. Κυριαζής σημειώνει: «Το τυπικό υπόδημα, ανδρών και γυναικών, ήταν τα σανδάλια, που δένονταν με διάφορους τρόπους και ήταν διαφορετικής ποιότητας και τιμής. Ήταν από δέρμα. Ωστόσο οι άντρες φορούσαν και μπότες, ιδίως οι γεωργοί και οι στρατιώτες. Δεν φαίνεται να υπήρχε συγκεκριμένη τάση αλλά προφανώς τα ξεχώριζε η ποιότητα».

Τι ρόλο όμως έπαιζε η ομορφιά και ο καλλωπισμός εκείνη την εποχή; Έδιναν σημασία στην εμφάνιση; Ποια ήταν η μόδα γύρω από την κόμμωση και τα χτενίσματα  σε γυναίκες και άνδρες;

«Η ομορφιά και ο καλλωπισμός ήταν καθημερινή πρακτική των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας», επισημαίνει ο κ. Κυριαζής και προσθέτει: «Στις Θερμοπύλες ο Ξέρξης απόρησε βλέποντας τους Σπαρτιάτες να περιποιούνται τα μαλλιά τους πριν την μάχη. Η κόμμωση άλλαζε ανά εποχή και κάποιες φορές ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Στους άνδρες συναντάμε μερικές φορές μακριά κόμη με βοστρύχους που έφταναν ως την μέση. Οι γυναίκες έπλεκαν τα μαλλιά τους σε μορφή στεφανιού ή ακόμα και γύρω από τη μέση τους, αν ήταν πολύ μακριά. Οι δούλες χτενίζονταν διαφορετικά από τις ελεύθερες και οι ευκατάστατες έφτιαχναν μπούκλες και περίτεχνα χτενίσματα, κοτσίδες κ.λ.π. που στερεώνουν τα δίχτυα ή χτένες κλπ από ασήμι, χρυσό και ελεφαντόδοντο. Μερικές φορές κατσάρωναν τα μαλλιά. Τα περίτεχνα χτενίσματα δήλωναν καλλιέργεια και υψηλή κοινωνική θέση. Τα μαλλιά λούζονταν συχνά, είτε στην οικία είτε σε πηγές και ποτάμια για τους λιγότερο ευκατάστατους».

Εκτός όμως από τα θέματα εμφάνισης, υπήρχε και η γαστρονομία σαν ένα κομμάτι της ζωής στην αρχαία πόλη της Αθήνας. Τι περιλάμβανε όμως το καθημερινό μενού στην αρχαία Αθήνα και τι σερβίρονταν στα επίσημα τραπέζια;

«Τα γεύματα των πιο απλών ανθρώπων περιελάμβαναν ψωμί, ελιές, λάδι, λαχανικά, τυρί, αυγά, γάλα, ψάρι και πιο σπάνια κρέας, συχνά μετά από θυσίες, καθώς και φρούτα ανάλογα με την εποχή. Πάντως οι Αθηναίοι και οι άλλοι Έλληνες τρέφονταν γενικά καλά και υγιεινά σε αντίθεση π.χ. με τους φτωχούς τον Μεσαίωνα. Από τον 5ο αιώνα οι ευκατάστατοι Έλληνες άρχισαν να ενδιαφέρονται για την «υψηλή» μαγειρική της ανατολής κυρίως από την περσική αυλή. Έτσι, στα συμπόσια των πλουσίων η κουζίνα ήταν πλούσια και εκλεπτυσμένη. Άλλωστε οι πρώτοι οδηγοί μαγειρικής είναι ελληνικοί. Γράφτηκαν στη Σικελία και αποσπάσματα σώζονται στους «Δειπνοσοφιστές» του Έλληνα της Αιγύπτου Αθήναιου περίπου το 200 π.Χ. Εκεί π.χ. ο φημισμένος σεφ Αρχέκρατος της Γέλας (του 4ου αιώνα, αλλά σώθηκε στους «Δειπνοσοφιστές», 285β) δίνει μια συνταγή για μαγειρική σαρδέλας. Λιχουδιά για τους πλούσιους Αθηναίους ήταν τα χέλια της Κωπαΐδας αλλά και διάφορα κυνήγια, από ορτύκια και πέρδικες μέχρι ελάφια και αγριόχοιρους. Μαγείρευαν φαγητά, βραστά, συχνά με λαχανικά, λάχανα, σπαράγγια, καρότα, ραπανάκια, αγγούρια, κολοκύθια, ραδίκια, σέλινο, αγκινάρες, κρεμμύδια, σκόρδα, ελιές και άγρια χόρτα, καθώς και διάφορα όσπρια. Έφτιαχναν σάλτσες κυρίως με λάδι. Αν και το βούτυρο ήταν γνωστό, θα πρέπει η κατανάλωση να ήταν μικρή γιατί το θεωρούσαν τρόφιμο των βαρβαρικών-νομαδικών φυλών. Ως προς τα μπαχαρικά, χρησιμοποιούσαν θυμάρι, φασκόμηλο, διάφορα βότανα, άνηθο, βασιλικός, δυόσμο, κάρδαμο, κόλλιανδρο, κάπαρη και κουκουνάρι. Δεν είναι σαφές αν γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν, προφανώς λόγω υψηλής τιμής μόνο οι πλούσιοι, πιπέρι, κανέλα και γαρύφαλλο. Το πιπέρι είναι πιθανό, λόγω των σχέσεων με την Ινδία, μέσω περσικής αυτοκρατορίας και μετά, με την εκστρατεία του Αλεξάνδρου. Ωστόσο έτρωγαν και ξηρούς καρπούς όπως καρύδια, κάστανα και αμύγδαλα, μήλα, σύκα, αχλάδια, εσπεριδοειδή αλλά και εισαγόμενα όπως χουρμάδες. Τα οινοπνευματώδη ποτά ήταν το κρασί με πολλές ποικιλίες από διάφορες περιοχές που πληρωνόταν συνήθως νερωμένο.  Ως γλυκαντικό χρησιμοποιούσαν το μέλι γιατί η ζάχαρη ήταν ακόμα άγνωστη,  φτιάχνοντας π.χ. διάφορες πίτες με περιεχόμενο ξηρούς καρπούς και φρούτα», τονίζει ο κ. Κυριαζής.                                                  

Σε κάθε περίπτωση η πλούσια κουλτούρα της αθηναϊκής πόλης εκείνης της περιόδου εκτεινόταν όπως είναι λογικό και στην κοινωνική ζωή των πολιτών. Μάλιστα όπως εξηγεί ο κ. Κυριαζής ο οποίος μέσα από το βιβλίο «Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αθήνα» που έχει γράψει μαζί με τον διδάκτορα του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Εμμανουήλ Μάριο Οικονόμου, έχοντας ζωντανέψει πολλές εκφάνσεις της καθημερινότητας αυτής της πόλης κατά το δεύτερο μισό της κλασικής περιόδου, σημειώνει ότι «η κοινωνική ζωή στην αρχαία Αθήνα ήταν οι συναναστροφές στα συμπόσια, στο Θέατρο, στις θρησκευτικές τελετές όπως τα Παναθήναια αλλά και στις αγορές όπου οι Αθηναίοι και Αθηναίες (αλλά και στις άλλες ελληνικές πόλεις) δεν έκαναν μόνο τις αγορές τους αλλά συζητούσαν αντάλλασσαν σκέψεις και πληροφορίες. Η αγορά της Αθήνας δεν ήταν μόνο αγορά προϊόντων και υπηρεσιών π.χ. κουρεία, αλλά και αγορά ιδεών πολύ σημαντική για τη λειτουργία της δημοκρατίας». Όσον αφορά δε για το πώς προτιμούσαν να διασκεδάζουν οι κάτοικοι αυτής της πόλης εκείνη την εποχή, ο καθηγητής εξηγεί πως «η διασκέδαση ήταν συνυφασμένη με την κοινωνική ζωή. Θέατρο, συμπόσια, αγορά, θρησκευτικές τελετές, που εκτός από το καθαρά θρησκευτικό μέρος, ήταν γιορτές, όπως τα Παναθήναια ενώ συνολικά, υπήρχαν στην Αθήνα 60 ημέρες εορτών».