Νίκος Κουφάκης: Ο Νίκος Σκαλκώτας στο φως των νεανικών επιστολών του

Ο Νίκος Σκαλκώτας είναι μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής κλασικής μουσικής. Καθώς υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για τη ζωή και τη σκέψη του, κάθε κείμενο που ρίχνει φως σε όψεις της τέχνης και της καθημερινότητάς του, είναι πολύτιμο. Πόσο μάλλον αν πρόκειται για δικά του λόγια. Οι Εκδόσεις Loggia φέρνουν σήμερα στο φως μερικές από τις νεανικές επιστολές του προς τη φίλη του, Νέλλη Ασκητοπούλου. Η συζήτησή μας με τον άνθρωπο που διευθύνει τις εκδόσεις Loggia, τον Νίκο Κουφάκη, δεν περιορίστηκε στο βιβλίο με τις επιστολές του Σκαλκώτα. Αντίθετα, επεκτάθηκε στο συνολικό έργο των εκδόσεων…

Πώς προέκυψε η έκδοση του βιβλίου με τις Νεανικές Επιστολές του Νίκου Σκαλκώτα;
Είχα γνωριμία με τον Νίκο Σκαλκώτα υιό, σπουδαίο σκακιστή, άνθρωπο βαθιάς παιδείας. Μια μέρα, μάλλον τυχαία, άκουσα για την αλληλογραφία Σκαλκώτα-Ασκητοπούλου και τον ρώτησα αν έχει εκδοθεί. Έκπληκτος, συνειδητοποίησα πως ο Νίκος Σκαλκώτας δεν έχει εμφανιστεί στα ελληνικά γράμματα, πέρα από κείμενα μουσικοκριτικής που έστελνε στα περιοδικά του μεσοπολέμου. Τα συζήτησα όλα αυτά με τον φίλο και συνθέτη Χάρη Βρόντο, αλλά και με τον μαέστρο Νίκο Χριστοδούλου – πρόσωπα με εξαιρετικά σαφή εικόνα για το μέγεθος του Σκαλκώτα στη μουσική του 20ού αιώνα. Βοήθησαν πολύ. Στο μεταξύ ο Σκαλκώτας υιός πέθανε. Το βάρος του όλου εγχειρήματος έπεσε στον μουσικολόγο Κωστή Δεμερτζή, ο οποίος έχει ερευνήσει συστηματικά τη ζωή και το έργο του συνθέτη. Είχε ήδη μεταγράψει τις εν λόγω επιστολές, ενώ τα συνοδευτικά κείμενά του στο βιβλίο φωτίζουν μοναδικά τα πρόσωπα, την εποχή, το έργο και την προσωπικότητα του Σκαλκώτα.

Ποια είναι τα βασικά στοιχεία της αλληλογραφίας του Νίκου Σκαλκώτα με τη Νέλλη Ασκητοπούλου;
Ο Σκαλκώτας το 1921, στα δεκαεπτά του, φεύγει στο Βερολίνο με υποτροφία, για σπουδές στο βιολί. Έπειτα καταπιάνεται με τη σύνθεση. Η Νέλλη είναι φίλη και συμμαθήτριά του στο βιολί, στο Ωδείο Αθηνών. Η αλληλογραφία τους εκτείνεται από το 1921 (συστηματικά από το 1925) μέχρι το 1928. Ο Σκαλκώτας θα μαθητεύσει δίπλα σε μεγάλα ονόματα της εποχής (Κουρτ Βάιλ, Φίλιπ Γιάρναχ, Άρνολντ Σένμπεργκ) και θα ανακαλύψει την κλίση του στη σύνθεση. Μέσα από τις 32 σωζόμενες επιστολές του προς τη Νέλλη, μαθαίνουμε για τα νέα μουσικά ρεύματα και την πρωτοπορία, τον βιοπορισμό του ως μουσικού στις αίθουσες προβολής (του βωβού) κινηματογράφου, την ατμόσφαιρα του κοσμοπολίτικου Βερολίνου σε αντιδιαστολή με την Αθήνα του μεσοπολέμου, τα άγχη και τις αγωνίες του ταλαντούχου νεαρού που ζυγίζει τις δυνάμεις του και θέλει να ανοίξει τα φτερά του.  

Ποια είναι η σχέση τους έτσι όπως προκύπτει από τα γράμματα;
Αρχικά το ερωτικό στοιχείο φαίνεται να κρατά βασικό ρόλο στη σχέση των δύο νέων. Ο Νίκος είναι απέναντί της εξομολογητικός, τρυφερός, της ανοίγεται, της αφιερώνει και τη (σπουδαία) Σονάτα για σόλο βιολί. Με τον καιρό, η σχέση τους μετατρέπεται σε μια βαθιά, ανθεκτική φιλία. Η Νέλλη τρέφει αισθήματα εκτίμησης και σεβασμού για τον Σκαλκώτα. Τον στηρίζει έμπρακτα. Συμμετέχει σε εκτελέσεις έργων του, παίζοντας βιολί, τον βοηθά ποικιλοτρόπως. Ο Σκαλκώτας συνδέεται φιλικά και καλλιτεχνικά και με τον σύζυγο της Νέλλης, Χρυσό Ευελπίδη και την οικογένειά του, όταν ο συνθέτης έχει επιστρέψει στην Αθήνα. Μετά τον θάνατό του, η Νέλλη θα βρεθεί στον στενό πυρήνα των ανθρώπων που θα πρωτοστατήσουν στη διάδοση του έργου του. 

Ποιος φαίνεται να είναι ο χαρακτήρας του Νίκου Σκαλκώτα, έτσι όπως προκύπτει από τα γράμματά του;
Ο Σκαλκώτας κατάγεται από φτωχή οικογένεια, γεννιέται στη Χαλκίδα, μαθαίνει βιολί και βιοπορίζεται πλάι στον αδελφό του πατέρα του, λαϊκό μουσικό, σπουδάζει στο Ωδείο Αθηνών, όμως γρήγορα βρίσκεται στο Βερολίνο με υποτροφία, καθώς το σπάνιο μουσικό του ταλέντο ξεχωρίζει. Εκεί έρχεται σε επαφή με τη διεθνή μουσική πρωτοπορία, γίνεται μέρος της. Ψυχικά, η απόσταση που πρέπει να καλύψει μέσα του μετριέται σε έτη φωτός. Η αδελφή του τον πιέζει να επιστρέψει, να αναλογιστεί τις ευθύνες που έχει για την αποκατάστασή της κι εκείνος αντιλαμβάνεται την επιστροφή του ως θανάτωση της μουσικής του εξέλιξης. Από την άλλη, η φτώχια του είναι καταραμένη. Οι διαμετρικές αντιθέσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος είναι αβυσσαλέες και αποτυπώνονται ανάγλυφα στη μελαγχολία και στις διακυμάνσεις της διάθεσής του παντού μέσα στις επιστολές του προς την Νέλλη.

Για ποιους λόγους αποκαλείτε αυτό το βιβλίο «επιστολικό μυθιστόρημα»;
Ο Κωστής Δεμερτζής είναι η ψυχή αυτού του βιβλίου, ίσως η πνοή που δίνει ζωή στα λόγια του Σκαλκώτα, έναν αιώνα πριν, χάρη στα σχόλια και τα πολυσέλιδα συνοδευτικά κείμενα. Ο χαρακτηρισμός «επιστολικό μυθιστόρημα» προέρχεται από τον Δεμερτζή. Θεωρεί πως οι επιστολές συγκροτούν ένα επιστολικό μυθιστόρημα σε τέσσερα κεφάλαια, όσα και τα μέρη στα οποία ο ίδιος χωρίζει τις επιστολές του τόμου. Η αναπόφευκτη ελλειπτικότητα και αποσπασματικότητα στη δράση και στους χαρακτήρες αναπληρώνονται από την εκτεταμένη εργασία του Δεμερτζή που φωτίζει και ζωντανεύει τα πρόσωπα και την εποχή μέσα στην οποία ζουν και κινούνται. Από τη σκοπιά αυτή τα κείμενα του Δεμερτζή, «προσαρτημένα» στα όσα αφηγούνται οι επιστολές Σκαλκώτα, δίνουν στο βιβλίο χαρακτήρα μεταμυθοπλασίας. 

Πόσο συμπτωματική ήταν η σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση του βιβλίου του Βασίλη Τσιμπούκη «Συγκάτοικος-32 κομμάτια» στη σειρά «Διήγημα-Νουβέλα», το οποίο μιλάει επίσης για τον Σκαλκώτα;
Βρισκόμασταν ήδη σε φάση επεξεργασίας του βιβλίου του Νίκου Σκαλκώτα, Νεανικές επιστολές, όταν έφτασε στη Loggia η εκδοτική πρόταση του Συγκάτοικου: ένας μονήρης άνδρας, κλεισμένος στο διαμέρισμά του στην Αθήνα και  φανατικός ακροατής του Νίκου Σκαλκώτα, αφηγείται τη «συγκατοίκησή» του με τον συνθέτη, εν έτει 2018. Στη διήγηση παρεμβάλλονταν και αποσπάσματα των επιστολών Σκαλκώτα προς τη Νέλλη. Έκπληκτος, τηλεφώνησα αμέσως στον συγγραφέα κι εκείνος με διαβεβαίωσε πως αγνοούσε παντελώς την επικείμενη έκδοση αυτών των επιστολών από τον εκδοτικό μας οίκο. Είναι μια από εκείνες τις ευτυχείς συγκυρίες που σε κάνουν να αναρωτιέσαι για τον ρόλο του τυχαίου στην (εκδοτική) ζωή μας. 

Το προηγούμενο βιβλίο που είχατε εκδώσει στη σειρά «Μαρτυρίες», το βιβλίο της Εύας Μπέη «Με τον Νίκο Καρούζο – Ημερολόγιο»  συζητήθηκε αρκετά και θα έλεγε κανείς ότι δημιούργησε και κάποιες αντιπαραθέσεις, έτσι δεν είναι;
Υπήρξαν παρεξηγήσεις από ανθρώπους που δεν είχαν διαβάσει, αρχικώς, το βιβλίο και από όσους επέμειναν στην παρεξήγηση, μολονότι το διάβασαν. Ευτυχώς, το βιβλίο αγαπήθηκε και συζητήθηκε για άλλους λόγους. Με τρόπο θαρραλέο, διεισδυτικό και αφηγηματικά απολαυστικό, η ζωγράφος Εύα Μπέη μας δίνει, μεταξύ άλλων, μια σημαντική, μοναδική θα έλεγα, μαρτυρία για την ταραγμένη τελευταία δεκαετία της ζωής του ποιητή Νίκου Καρούζου. Το βλέμμα της, στοχαστικό και κατασταλαγμένο διαχέεται στα πρόσωπα και στα γεγονότα της εποχής, στην τέχνη, στην αρρώστια, στον θάνατο, στον χαρακτήρα του ποιητή, αλλά και της ίδιας, μακριά από την αισθητική της κλειδαρότρυπας, αλλά χωρίς σεμνοτυφία, σπαρακτικό, αλλά με χιούμορ. 

Γιατί επιλέξατε να παρουσιάζετε μέσα από τις εκδόσεις σας αποκλειστικά πρωτοεμφανιζόμενους -ή πρωτοεκδιδόμενους στα ελληνικά- συγγραφείς και ποιητές;
Η βασική ιδέα είναι να συστήσουμε συγγραφείς που θα ταυτίσουν την πορεία τους με τη Loggia. Θα εμφανιστούν στα ελληνικά γράμματα μέσα από τις εκδόσεις μας και θα συνεχίσουν μαζί μας.

Ποια είναι τα (υπόλοιπα) κριτήρια της επιλογής των βιβλίων που θέτετε υπό έκδοση;
Σε συνδυασμό με τους συγγραφείς που επιλέγουμε να πορευτούμε, προσπαθούμε να προτείνουμε το «καινούργιο», αλλά όχι ως αυτοσκοπό. Ένα παράδειγμα: στο έργο του Τζον Κίιν, Αντιαφηγήσεις, κάτω από την οπτική της Queer λογοτεχνίας και της μεταποικιοκρατικής αφήγησης νιώθεις το στέρεο έδαφος της πλούσιας αμερικάνικης λογοτεχνικής παράδοσης. Επίσης, πέρα από το δεδομένο ενδιαφέρον μας για τις νέες φωνές στην ελληνική λογοτεχνία και ποίηση, μας ενδιαφέρουν βιβλία σημαντικά ή βιβλία από «μικρές» γλώσσες, που δεν έχουν βρει το δρόμο τους στα ελληνικά.

Κάθε μία από τις σειρές που εκδίδετε φέρει και διαφορετικό χρώμα στο εξώφυλλό της. Πράσινο για το μυθιστόρημα, μωβ για την ποίηση, κόκκινο για τη μαρτυρία, κίτρινο για το διήγημα. Πώς καταλήξατε σ’ αυτήν την επιλογή και γιατί διαλέξατε τα συγκεκριμένα χρώματα;
Υπήρχε από την αρχή η πρόθεση να αποκρυσταλλώσουμε μια αισθητική ταυτότητα που θα πορεύεται ήσυχα, αλλά σταθερά, πλάι στις εκδοτικές μας επιλογές. Η μονοχρωμία, η όψη του βιβλίου που προκύπτει από τον συνδυασμό χρώματος και τυπογραφικών στοιχείων, δηλαδή οι βασικές αρχές της παραδοσιακής τυπογραφίας, ήταν μία από τις εμμονές μου. Την τελική διαμόρφωση της αισθητικής, του σχεδιασμού, και των συγκεκριμένων χρωμάτων στα βιβλία της Loggia την οφείλουμε στον Γιάννη Κουρούδη του k2 design.

Πόσο βοήθησε στον τομέα των πωλήσεων η επιλογή να μην υπάρχει φωτογραφία στο εξώφυλλο των βιβλίων σας και πόσο σας δυσκόλεψε;
Υπήρχαν αντιδράσεις από φίλους, σκέφτονταν ότι αυτή η επιλογή ταιριάζει στο δοκίμιο, ίσως, αλλά όχι στη λογοτεχνία. Η απουσία φωτογραφιών, εικόνων, σχεδίων κλπ, ο προσανατολισμός του βλέμματος αποκλειστικά στο μήνυμα του τίτλου και του συγγραφέα, φαίνεται να δημιουργούν τις προϋποθέσεις μια ισχυρής οπτικής ταυτότητας στα βιβλία μας. Πολλοί μου έχουν επισημάνει με ενθουσιασμό πως τα βιβλία μας ξεχωρίζουν αμέσως επάνω στους πάγκους και στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Άλλοι εκφράζουν επιφυλάξεις: αν βγάλεις εκατό βιβλία στην πράσινη σειρά, δεν θα βρίσκεις ποτέ αυτό που αναζητάς στη βιβλιοθήκη σου, ψάχνοντας στις ράχες.

Ποια είναι η κατάσταση του βιβλίου όπως τη συναντήσατε ξεκινώντας πριν από δυόμισι-τρία χρόνια τον εκδοτικό σας οίκο;
Τα πρώτα μας βιβλία κυκλοφόρησαν τον Ιούνιο του 2020, μέσα στην πανδημία,  με προϋποθέσεις όχι ακριβώς ιδανικές. Η γενική κατάσταση του εκδοτικού χώρου ήταν σχετικά καλή, αν και επώδυνη, έκλειναν οι λογαριασμοί με τη φούσκα του κοντινού παρελθόντος. Ωστόσο ο πληθωρισμός σε τίτλους, παραμένει. Μιλάω για τους δυνητικούς αναγνώστες βιβλίων που εκδίδονται στα ελληνικά, σε σχέση με τα βιβλία που βγαίνουν σε μια γλώσσα «μεγάλη», τα ισπανικά, τα αγγλικά κλπ. Μικρή γλώσσα, μικρά τιράζ. Η μόνη διέξοδος, είναι το άνοιγμα προς τα έξω, οι μεταφράσεις, αλλά αυτό σηκώνει πολύ συζήτηση. Για να μείνω στα δικά μας, ένας εκδοτικός όπως η Loggia χρειάζεται στοχευμένες επιλογές που παγιώνουν την ταυτότητά του στο αναγνωστικό κοινό. 

Ποιο ήταν το πιο επιτυχημένο εμπορικά βιβλίο που έχετε ως τώρα εκδώσει;
Το βιβλίο της Εύας Μπέη, «Με τον Νίκο Καρούζο – Ημερολόγιο».

Και για ποιο βιβλίο είστε πιο υπερήφανος, ακόμη κι αν δεν πήγε τόσο καλά;
Στην πρώτη τριάδα των βιβλίων μας συμπεριλάβαμε τα «Περιστατικά στο εγγύς εξωπραγματικό», του Ρουμάνου Μαξ Μπλέχερ, σε μετάφραση Βίκτωρα Ιβάνοβιτς, συγγραφέα του μεσοπολέμου που πέθανε στα 29 του από φυματίωση των οστών. Είναι μια σπάνια περίπτωση, νομίζεις ότι υπήρχε πάντοτε στη βιβλιοθήκη σου, δίπλα στους μοντέρνους κλασικούς, απλώς δεν έτυχε να τον διαβάσεις. Η απόφαση για την έκδοσή του υπαγορεύτηκε αποκλειστικά από το κριτήριο της ποιότητας. Εμπορικά δεν πήγε και τόσο καλά. Ωστόσο, προχωρήσαμε στην έκδοση και του δεύτερου μέρους της άτυπης τριλογίας του Μπλέχερ, η οποία, μετά τα Περιστατικά, συνεχίζεται με τις Επουλωμένες καρδιές. Η επιμονή έφερε καρπούς, οι αναγνώστες, μέσω των Επουλωμένων καρδιών, αναζητούν και τα Περιστατικά - θεωρείται το κορυφαίο του από την κριτική. Τώρα ετοιμαζόμαστε και για το Φωτεινό άντρο, τρίτο μέρος της τριλογίας.  

Τι εκδόσεις ετοιμάζετε στο επόμενο διάστημα;
Κυκλοφορεί ήδη, από τις αρχές Δεκεμβρίου, η νουβέλα της πρωτοεμφανιζόμενης Άρτεμης Ψιλοπούλου, «Τι δεν έχει πεθάνει». Το σκηνικό του βιβλίου, σε μια αφήγηση που συντίθεται σαν παζλ, στήνεται στην παραλία ενός νησιού με κεντρικό πρόσωπο την Άννα, που έχει χάσει το παιδί της, και τον Πέτρο, που έχει μόλις βγει από μια φθαρμένη σχέση. Κάτω από ιδιόμορφες συνθήκες, θα έρθουν κοντά ο ένας στον άλλο και θα αναμετρηθούν με το παρελθόν για να προχωρήσουν μπροστά. Τέλος, έχουμε το «Άσμα του σφαγιασμένου εβραϊκού λαού», του Γιτσχάκ Κατσνέλσον, (μετάφραση Κώστα Βραχνού, επίμετρο Σταύρου Ζουμπουλάκη). Θεωρείται το σημαντικότερο επικό ποίημα που γράφτηκε στην περίοδο του Ολοκαυτώματος. Το σπαρακτικό στον Κατσνέλσον είναι πως δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944, χωρίς να προλάβει να μάθει την οριστική ήττα και την κατάρρευση του ναζισμού στην Ευρώπη. Η ποίησή του, το Άσμα του, θυμίζει περισσότερο μια απελπισμένη κραυγή.