«Ιστορία φαντασμάτων»: Το απόλυτο βιβλίο τρόμου

Όσοι ασχολούμαστε με το είδος έχουμε από πάντα την «Ιστορία φαντασμάτων» τού πρόωρα χαμένου —μόλις τον περασμένο Σεπτέμβριο— Στράουμπ στην κατηγορία Αριστουργήματα, πράγμα που δεν αλλάζει όσο περνά ο καιρός: ίσα-ίσα, το βιβλίο ωριμάζει σαν ακριβό κρασί χρόνο με τον χρόνο, κι ας έχουν περάσει πάνω από τέσσερις δεκαετίες αφότου γράφτηκε.

Το πρόβλημα είναι ότι πολλοί δεν έχουμε πια την «Ιστορία φαντασμάτων» στη βιβλιοθήκη μας. Οι μετακομίσεις, οι αλλαγές στη ζωή μας, η συγκυρία, είναι χοάνες όπου μέσα τους πέφτουν συχνά τα βιβλία μας και χάνονται για πάντα, και το μελαγχολικό μυθιστόρημα αυτού του σπουδαίου πεζογράφου έλειπε έτσι κι αλλιώς από την αγορά για πολλά χρόνια. Στην Αμερική πρωτοκυκλοφόρησε το 1979, και στη γλώσσα μας εκδόθηκε το 2001, πάντα από τον Κέδρο. Διαβάστηκε άπληστα, έγινε σχολή από μόνο του, αποτέλεσε αντικείμενο διατριβών και βιβλίων, και βέβαια έκανε μεγάλη επιτυχία και εδώ. Πριν από δύο μήνες επανεκδόθηκε, και ήρθε επιτέλους η ώρα να το μάθουν και οι νεότερες γενιές αναγνωστών. Είναι σπουδαίο βιβλίο.

Αν αγαπάτε το είδος, το έχετε ήδη διαβάσει κατά πάσα πιθανότητα (ή θα έπρεπε), αλλά, εάν όπως και εμείς δεν το βρίσκετε πια στα ράφια της βιβλιοθήκης σας, πάρτε το, και κάποια στιγμή ξαναδιαβάστε το: θα διαπιστώσετε πως αυτή η φορά ήταν πιο μεστή από την πρώτη, και οι τρόμοι του Στράουμπ πιο —με μία έννοια— «χειροπιαστοί». Αν, από την άλλη, αγαπάτε μεν το είδος αλλά προτιμάτε τα σπλάτερ και τις σελίδες που ξεχειλίζουν αίμα (που και εμείς τα λατρεύουμε), ίσως θα μπορούσατε να αναθεωρήσετε, ή έστω να κάνετε μία παραχώρηση για μια φορά: τούτο εδώ δεν είναι gore, αλλά είναι αναθεματισμένα τρομακτικό. Αν, πάλι, διαβάζετε λογοτεχνική πεζογραφία και θέλετε να μάθετε τι τέλος πάντων είναι αυτός ο Τρόμος, η «Ιστορία φαντασμάτων» θα σας αποζημιώσει και με το παραπάνω — είναι απολύτως literary horror fiction. Σε όλους, πάντως, θα αφήσει μια επίγευση που θα αργήσει να χαθεί. Στο τέλος θα μείνει μόνο το φάντασμά της, αλλά και πάλι…

Λοιπόν, όλοι όσοι έχουν διαβάσει το βιβλίο και θέλουν να το συστήσουν σε τρίτους συμφωνούν πως είναι καλό να μπαίνεις για πρώτη φορά στον κόσμο της «Ιστορίας φαντασμάτων» χωρίς να ξέρεις τίποτε γι’ αυτήν. Μόνο ίσως πως τα πρώτα κεφάλαια θα σου φανούν κάπως «άσχετα», κάπως «ξεκρέμαστα», ή ακόμη-ακόμη και «βαρετά». Αυτά λέμε όλοι μεταξύ μας, συμπληρώνοντας: «Λοιπόν, ΔΕΝ είναι. Καμία σχέση: το νου σου». Γι’ αυτό κι εμείς δεν θα πούμε τίποτε. Άλλωστε, η περίληψη (ή περίπου περίληψη) του βιβλίου δίνεται ήδη στο οπισθόφυλλο:

Στην ήσυχη πόλη Μίλμπερν, τέσσερις ηλικιωμένοι φίλοι συναντιούνται και αφηγούνται ιστορίες — άλλες πραγματικές, άλλες φανταστικές, όλες όμως τρομακτικές. Ένας τρόπος να διασκεδάζουν την ανία τους. Ώσπου μια ιστορία έρχεται και στοιχειώνει και αυτούς και τη μικρή τους πόλη. Αφορά κάτι που έκαναν πολλά χρόνια πριν. Ένα καταραμένο λάθος. Ένα τρομακτικό ατύχημα. Έχει έρθει η ώρα να μάθουν ότι κανένας δεν μπορεί να θάψει το παρελθόν για πάντα…

Αυτά είναι πράγματι όσα χρειάζεται να ξέρεις. Τίποτε παραπάνω. Όλα τα υπόλοιπα θα έρθουν στον γοητευμένο αναγνώστη σιγά-σιγά, ή καλύτερα: γουλιά-γουλιά. Το βιβλίο είναι μεγαλειωδώς έξυπνο, έχει αριστουργηματική δομή (είναι τρομερά δύσκολο να φτιαχτεί, εξ ου και είναι πρότυπο που διδάσκεται) και γράφτηκε ακριβώς για να μείνει στη λογοτεχνική ιστορία. Είναι φιλόδοξο, και δεν το κρύβει. Και βέβαια ο Στράουμπ κέρδισε το παιχνίδι και το στοίχημα που είχε βάλει με τον εαυτό του.

Μακριά από το να «τρομάζει» τον αναγνώστη του με jump scares (για να δανειστούμε τον κινηματογραφικό όρο), ο Στράουμπ προσφέρει πολύ συγκεκριμένες δόσεις ανατριχίλας, αίσθησης αναπόφευκτου, «πνιγμού» και καθαρού τρόμου, εκεί που πρέπει και όταν κρίνει ότι πρέπει. Μάστορας στο χτίσιμο μιας ατμόσφαιρας που νιώθεις ότι ξεφεύγει από τις σελίδες και, αργοκυλώντας, σέρνεται στα πόδια σου έτσι όπως κάθεσαι και διαβάζεις απορροφημένος (γι’ αυτό καλό είναι να έχεις μία φλις κουβερτούλα κοντά, και να τη σκεπαστείς), φτιάχνει μια ιστορία που είναι φτιαγμένη με τη σειρά της από πολλές άλλες, με έναν τρόπο που θα κάνει να ζηλέψει οποιονδήποτε συγγραφέα το διαβάσει: από 20 χρονών μέχρι 100, είτε βγάλει ένα βιβλίο είτε σαράντα — όλους, εύκολα. Και βέβαια, κανείς ποτέ δεν χρειάζεται να σπαταλήσει τον χρόνο του άδικα προσπαθώντας να φανταστεί τι έχει συμβεί και να προδικάσει τι θα γίνει στο τέλος. Δεν χρειάζεται, ειλικρινά. Όχι επειδή δεν θα βρει τον «δολοφόνο». Αλλά επειδή, ξαναλέμε, δεν χρειάζεται. Σε κάποια βιβλία, είναι απλώς πιο σωστό να παραδίνεσαι άνευ όρων. Στο τέλος θα σου τα ψιθυρίσουν όλα στο αυτί — ανατριχιάζοντάς σε.

Όσο, πάλι, για τους Πιστούς Αναγνώστες του Κινγκ —όταν μιλάμε για Τρόμο, ο Βασιλιάς είναι και θα είναι πάντα παρών—, αυτοί θα βρεθούν σε κάτι παραπάνω από οικείους τόπους εδώ: η «Ιστορία φαντασμάτων» θα τους θυμίσει φυσικά το «Σάλεμς Λοτ», και θα τους θυμίσει το «Αυτό». Το Μίλμπερν θα τους θυμίσει το Ντέρι. Οι ιστορίες των κατοίκων αυτής της μικρής πόλης με τα θαμμένα μυστικά, και οι ιστορίες του ίδιου τού Μίλμπερν, θα φτιάξουν έναν μεγάλο ιστό στον οποίο θέλεις να μείνεις κολλημένος. Γιατί έτσι πάνε αυτά.

Ωραία, γενναιόδωρη πρόζα, χαρακτήρες πλασμένοι με μαεστρία και αγάπη, δηλαδή με τέχνη, μία σφιχτοδεμένη, πυκνή πλοκή, και, ναι: ο ορισμός τού slow-burn. Το «φάντασμα» δεν θα αρχίσει τα «μπου» το βράδυ για να μας κάνει να πεταχτούμε από την καρέκλα μας. Αντίθετα, θα φωλιάσει μέσα μας με έναν τρόπο που δεν θα τον καταλάβουμε καλά-καλά. Και θα μας χαρίσει μερικούς εξαίσιους εφιάλτες. Στοιχειώνοντάς μας.

Ενοχές, τρέλα, έγκλημα, πίκρα, θυμός, εκδίκηση, σκοτάδι, λέξεις, κι άλλες λέξεις, όνειρα, δυστυχήματα, λάθη, λαγνεία, αποφάσεις, μυστικά, και ακόμη περισσότερες ενοχές: τα υλικά των εφιαλτών, και των φαντασμάτων, δεν μας είναι διόλου άγνωστα…

* * *

Πάμε όμως πάλι στον Κινγκ. Στον «Μακάβριο χορό» του, που ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ έχουμε και στα ελληνικά εδώ και επίσης δύο μήνες από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος σε μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου —απαραίτητο βιβλίο για τους φαν, και βέβαια το #1 εγχειρίδιο για τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο του Τρόμου από το 1950 μέχρι το 1980—, ο Βασιλιάς απονέμει στην «Ιστορία φαντασμάτων» τον τίτλο ενός από τα καλύτερα βιβλία του είδους. Το κάνει, δε, απολύτως συνειδητά — και το τεκμηριώνει. Γράφει εκεί ανάμεσα σε πολλά άλλα αφιερωμένα στον Στράουμπ:

* * *

Ίσως η «Ιστορία φαντασμάτων» του Πίτερ Στράουμπ να είναι το καλύτερο από τα μυθιστορήματα του υπερφυσικού που εκδόθηκαν στον απόηχο των τριών βιβλίων που γέννησαν ένα νέο «κύμα» τρόμου τη δεκαετία του 1970 — και φυσικά αυτά τα τρία είναι το «Μωρό της Ρόζμαρι», ο «Εξορκιστής» και το «The Other» («Ο άλλος») του Τόμας Τράιον. […] Ό,τι ξεχωρίζει την «Ιστορία φαντασμάτων» και την κάνει τόσο επιτυχημένη είναι ότι με τούτο το βιβλίο ο Στράουμπ δείχνει πως κατάλαβε ακριβώς —συνειδητά— τι πράγμα είναι το γοτθικό μυθιστόρημα και πώς σχετίζεται με την υπόλοιπη λογοτεχνία. Για να το πούμε αλλιώς, ανακάλυψε τι κάνει αυτό το «εξάρτημα», και η «Ιστορία φαντασμάτων» είναι ένα εξαιρετικά ψυχαγωγικό εγχειρίδιο λειτουργίας. «[Η “Ιστορία φαντασμάτων”] ξεκίνησε από το ότι είχα μόλις διαβάσει ό,τι αμερικανική λογοτεχνία του υπερφυσικού μπορούσα να βρω», λέει ο Στράουμπ. «Ξαναδιάβασα τον Χόθορν και τον Τζέιμς, και πήρα όλα τα βιβλία του Λάβκραφτ και του “κύκλου” του —το έκανα αυτό, επειδή ήθελα να ανακαλύψω ποια ήταν η παράδοσή μου, μιας και τότε πλέον είχε εδραιωθεί η θέση μου σ’ αυτόν τον χώρο—, κι επίσης διάβασα Μπιρς, τις ιστορίες φαντασμάτων της Ίντιθ Γουόρτον, και πολλούς Ευρωπαίους…» […] Η «Ιστορία φαντασμάτων» είναι με μια πρώτη ματιά ένα υπερβολικό συνονθύλευμα από κάθε λογής σύμβαση του γοτθικού και του τρόμου που επινοήθηκε ποτέ σε όλες εκείνες τις β΄ διαλογής ταινίες για τις οποίες μόλις πάψαμε να μιλάμε. Υπάρχουν ακρωτηριασμοί ζώων. Υπάρχει δαιμονοληψία (ο Γκρέγκορι Μπέιτ, ένας δευτεραγωνιστής κακός, στοιχειώνει τη μικρότερη αδερφή του, που καταφέρνει να ξεφύγει, και τον μικρότερο αδερφό του… που δεν τα καταφέρνει). Υπάρχει βαμπιρισμός, νεκροφαγία στην κυριολεξία (ο Γκρέγκορι τρώει τα θύματά του αφότου έχουν πεθάνει) και λυκανθρωπισμός ενός μοναδικού και τρομακτικού είδους. Ωστόσο όλοι αυτοί οι τρομακτικοί θρύλοι είναι μονάχα το εξωτερικό κέλυφος της αληθινής καρδιάς του μυθιστορήματος. […] Κι εδώ μοιάζει να είναι πιο δυνατός ο παλμός της καρδιάς αυτού του εξαιρετικού βιβλίου. Τι είναι εντέλει το φάντασμα, παρά το δικό μας πρόσωπο, για να μας τρομάζει τόσο; Όταν το παρατηρούμε, γινόμαστε σαν τον Νάρκισσο, που τόσο εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά του ίδιου του του ειδώλου, ώστε έχασε τη ζωή του. Φοβόμαστε το Φάντασμα περίπου για τον ίδιο λόγο που φοβόμαστε τον Λυκάνθρωπο: είναι το βαθύ κομμάτι μας που δεν δεσμεύεται από ανόητους απολλώνιους περιορισμούς. Μπορεί να περνά μέσα από τοίχους, να χάνεται, να μιλά με τη φωνή ξένων. Είναι το διονυσιακό μας κομμάτι… αλλά δεν παύει να είναι εμείς. […] Όπως για όλες τις καλές γοτθικές ιστορίες, μια σύνοψη της πλοκής θα ήταν άδικη — όχι επειδή ο παλαίμαχος αναγνώστης αυτού του υλικού θα βρει στην πλοκή πολλά πράγματα που θα του φανούν καινούργια (θα ήταν έκπληξη αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δεδομένης της πρόθεσης του Στράουμπ να ενσωματώσει όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία της κλασικής γοτθικής ιστορίας), αλλά επειδή μια απλή σύνοψη οποιουδήποτε γοτθικού μυθιστορήματος το καθιστά παράλογα περίπλοκο και βεβιασμένο. Τα περισσότερα γοτθικά μυθιστορήματα έχουν υπερβολική πλοκή και η επιτυχία ή η αποτυχία τους εξαρτάται από την ικανότητα του συγγραφέα να σας κάνει να πιστέψετε στους χαρακτήρες και να νιώσετε την ατμόσφαιρα. Ο Στράουμπ το πετυχαίνει, και ο μηχανισμός του μυθιστορήματος λειτουργεί καλά (αν και είναι εξαιρετικά θορυβώδης· όπως έχει ήδη επισημανθεί, τούτο είναι ένα από τα μεγάλα θέλγητρα της γοτθικής ιστορίας — είναι ΘΟΡΥΒΩΔΗΣ!). […] Συνήθως είναι εύκολο να χωρίσεις τα μυθιστορήματα τρόμου σε αυτά που έχουν να κάνουν με το «εσωτερικό κακό» (όπως το «Δόκτωρ Τζέκιλ και Κύριος Χάιντ») και αυτά που έχουν να κάνουν με το «εξωτερικό» ή προκαθορισμένο κακό (όπως ο «Δράκουλας»). Όμως περιστασιακά βγαίνει ένα βιβλίο όπου είναι αδύνατον να ανακαλύψεις πού ακριβώς είναι αυτό το όριο. Οι «Δαίμονες του Χιλ Χάουζ» είναι ένα τέτοιο· η «Ιστορία φαντασμάτων» είναι τέτοιο επίσης. […] «Ήθελα να επεκτείνω τα πράγματα πολύ περισσότερο απ’ όσο το είχα κάνει ποτέ προηγουμένως», λέει ο Στράουμπ. «Ήθελα να δουλέψω σε μεγάλο καμβά. Το “Σάλεμς Λοτ” μού έδειξε πώς να το κάνω χωρίς να χαθώ μέσα σ’ ένα πλήθος από ελάσσονες χαρακτήρες. Εκτός από τον μεγάλο καμβά, ήθελα επίσης να είναι μεγάλο το αποτέλεσμα, η επίδραση… Είχα διαποτιστεί με την ιδέα ότι οι ιστορίες τρόμου είναι καλύτερες όταν είναι αμφίσημες, χαμηλών τόνων, συγκρατημένες. Διαβάζοντάς το “Σάλεμς Λοτ”, συνειδητοποίησα ότι αυτή η ιδέα ήταν αυτοκαταστροφική. Οι ιστορίες τρόμου ήταν καλύτερες όταν ήταν μεγάλες και φανταχτερές, όταν το φυσικό οπερατικό τους γνώρισμα αφηνόταν ελεύθερο. Έτσι, ένα μέρος της “επέκτασης” ήταν επέκταση του αποτελέσματος, της επίδρασης — ήθελα να πλάσω μεγάλες κορυφώσεις, να δημιουργήσω μεγαλύτερη ένταση από οποτεδήποτε άλλοτε, να γεννήσω τρόμο που να είναι μεγάλος… κι ακόμα μεγαλύτερος».

* * *

Ο Πίτερ Στράουμπ (1943-2022) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους Αμερικανούς συγγραφείς βιβλίων τρόμου και φαντασίας. Έγραψε δεκαεφτά μυθιστορήματα που γνώρισαν τεράστια επιτυχία και μεταφράστηκαν σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες. Μεταξύ αυτών η «Ιστορία φαντασμάτων», που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο. Έγραψε επίσης δύο μυθιστορήματα σε συνεργασία με τον Στίβεν Κινγκ, διηγήματα, νουβέλες και δύο ποιητικές συλλογές. Τιμήθηκε επανειλημμένα με τα βραβεία British Fantasy Award, Bram Stoker Award, International Horror Guild Award, World Fantasy Awards κ.ά. Το Publishers Weekly έγραψε για τον Πίτερ Στράουμπ: «Ένας καταξιωμένος συγγραφέας και δημιουργός εξαιρετικά πειστικών χαρακτήρων... συσσωρεύει τόση φρίκη, που ικανοποιεί και τον πιο φανατικό λάτρη ιστοριών τρόμου».