Ενσταλάζοντας στα παιδιά την αγάπη για το βιβλίο

Είχα μία περίεργη εμπειρία χθες. Μία φίλη μού είπε πως επιτέλους μεγάλωσε το βαφτιστήρι της και μπορούσε να του πάρει ένα παιχνίδι για δώρο αντί για ρούχα, που ζητούσαν οι γονείς του μέχρι τώρα. Όταν της είπα να του πάρει και κανένα βιβλίο, μου απάντησε πως όχι βέβαια, γιατί «πού να βρουν χρόνο οι γονείς του για να του τα διαβάσουν».

Εξεπλάγην, γιατί δεν περίμενα πως θα άκουγα ποτέ κάτι τέτοιο. Βέβαια οι γονείς του παιδιού δεν ζουν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, και δεν δουλεύουν στα χωράφια ΕΠΙΣΗΣ του προηγούμενου αιώνα (γιατί έκτοτε και οι γεωργικές εργασίες έχουν αυτοματοποιηθεί και δεν απαιτούν παρά ένα μικρό ποσοστό του χρόνου που απαιτούσαν κάποτε). Ίσα-ίσα, οι γονείς αυτού του παιδιού, όπως και σχεδόν όλων των άλλων στην πόλη, έχουν πολύ, μα πάρα πολύ, ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή τους — ο χρόνος που σπαταλά ο μέσος άνθρωπος απλώς και μόνο στα social media και στην τηλεόραση (για να μην αναφέρουμε το τηλέφωνο) είναι στενάχωρα πολύς. Και ασφαλώς ολόκληρες τάξεις μεγέθους περισσότερος από όσος χρειάζεται για να διαβάσουν ένα βιβλίο με το παιδί τους το βράδυ στο κρεβάτι, αν μη τι άλλο — πες, είκοσι λεπτά με μισή ώρα, μέχρι το παιδί να κλείσει τα μάτια του ευχαριστημένο.

Από αυτές τις σελίδες δεν χάνουμε ποτέ την ευκαιρία να τονίζουμε τα οφέλη της ανάγνωσης από πολύ μικρή ηλικία για ΟΛΑ τα παιδιά. (Γιατί είναι αδύνατον να υπάρξουν εξαιρέσεις εδώ). Και, καλώς ή κακώς, το θεωρούμε δεδομένο πως πλέον αυτά τα οφέλη ΕΙΝΑΙ γνωστά σε όλους τους γονείς. Καθώς πάντως είμαστε ήδη στα μέσα του Δεκεμβρίου, και μιας που οι διακοπές των Χριστουγέννων είναι προ των πυλών —μια περίοδος κατά την οποία όλοι έχουμε εκ των πραγμάτων πολύ περισσότερο χρόνο για να είμαστε κοντά στους δικούς μας—, θα το πούμε για μία ακόμη φορά: εκμεταλλευτείτε τες, όσοι έχετε μικρά παιδιά, για να αγοράσετε βιβλία, να τα ξεφυλλίσετε παρέα, και να τα διαβάσετε μαζί, μεγαλόφωνα, ξανά και ξανά και ξανά. Αυτό το θαύμα που δημιουργείται εκείνα τα μαγικά λεπτά της ώρας είναι ένα από τα σημαντικότερα που θα βιώσει το παιδί σας σε όλη του τη ζωή.

Κατ’ αυτά, χαρήκαμε πολύ που κυκλοφόρησε και στα ελληνικά, από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος, το βιβλίο του διάσημου κλινικού νευροψυχολόγου Άλβαρο Μπιλμπάο, με τίτλο «Πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος των παιδιών: Ένας οδηγός για γονείς» (πρόλογος Γεώργιος Χρούσος, μετάφραση Γιάννης Μπελέγρης). Καταρχάς, το βιβλίο έχει κάνει ήδη περισσότερες από τριάντα εκδόσεις στην Ισπανία από το 2015 και μετά, τη χρονιά που πρωτοεκδόθηκε, ενώ έχει μεταφραστεί σε πάνω από είκοσι γλώσσες. Ο λόγος αυτής της επιτυχίας είναι απλός: ο Δρ Μπιλμπάο εξηγεί με εύληπτο τρόπο, απολύτως απλά και κατανοητά όλα όσα μπορούν να κάνουν οι γονείς για να ενισχύσουν τη νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού τους, προσφέροντας άφθονες συμβουλές ώστε τα παιδιά να αποκτήσουν χρήσιμες δεξιότητες για την υπόλοιπη ζωή τους: να ανοιχτούν στον κόσμο, να μάθουν να σχετίζονται με τους άλλους και να έχουν αυτοπεποίθηση — αλλά και να αγαπούν τη γνώση και το διάβασμα: το διάβασμα (εξωσχολικών) βιβλίων. Πρόκειται για ένα μοναδικό στο είδος του ανάγνωσμα που συστήνουμε σε όλους τους γονείς μικρών παιδιών, καθώς βέβαια και σε αυτούς που πρόκειται σύντομα να γίνουν. Θα τους βοηθήσει πάρα πολύ και θα το συμβουλεύονται καθημερινά.

Δεν θα πούμε περισσότερα εμείς για να μην κουράσουμε. Αντιθέτως, ας διαβάσουμε αν θέλετε μαζί ένα μικρό πλην χαρακτηριστικό απόσπασμα από το Κεφάλαιο 22, που έχει τίτλο: «Γλώσσα». Μιλά ακριβώς για όλα αυτά που συζητάμε συχνά-πυκνά και εμείς από αυτή τη στήλη. Πάμε:

* * *

Αν υπάρχει μια ικανότητα που ο εγκέφαλος του παιδιού αποκτά με τρόπο παρόμοιο με εκείνον που ένα σφουγγάρι απορροφά το νερό, αυτή είναι η ικανότητα να κατανοεί και να εκφράζει ιδέες και έννοιες μέσω των λέξεων. Ανεπαίσθητα, το παιδί περνά τους πρώτους μήνες της ζωής του μαθαίνοντας να διακρίνει τους διαφορετικούς ήχους της φωνής, προσπαθώντας να καταλάβει πού τελειώνει η μία λέξη και πού αρχίζει η επόμενη και ταυτίζοντας αυτούς τους ήχους με διαφορετικά αντικείμενα, στιγμές, καταστάσεις, ακόμα και συναισθήματα. Αν και ο εγκέφαλός του έχει περάσει σχεδόν έναν χρόνο να συνδέει ήχους και ιδέες, στα μάτια του ενήλικα το παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει ως διά μαγείας. Από τη μαγική στιγμή κατά την οποία το παιδί είναι σε θέση να κοιτάξει τη μητέρα του όταν ακούει τη λέξη «μαμά», ο εγκέφαλός του αρχίζει να καταλαβαίνει ότι, με κάποιο τρόπο, είναι επίσης σε θέση να παράγει ήχους, και στην πραγματικότητα, κάθε φορά που σας βλέπει να λέτε μια λέξη, ο εγκέφαλος του παιδιού φαντάζεται πώς θα πρέπει να κουνήσει το στόμα του για να αναπαραγάγει τον ίδιο ήχο. Σταδιακά, το παιδί αρχίζει να ελέγχει τη θέση των χειλιών του και τη δύναμη που τους ασκεί προκειμένου να μπορέσει να προφέρει τη λέξη «μπαμπάς» ή «μαμά». Από εκείνη τη στιγμή, στον εγκέφαλο του παιδιού ξεκινά μια έκρηξη ήχων, θορύβων, λέξεων και σημασιών. Μέχρι τα δεκαέξι, το παιδί θα γνωρίζει περισσότερες από εξήντα χιλιάδες λέξεις, πράγμα που σημαίνει ότι θα έχει μάθει αυτό το λεξιλόγιο με ρυθμό δέκα λέξεων την ημέρα. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, γνωρίζουμε ότι, από τα δύο μέχρι τα πέντε, το παιδί μαθαίνει λεξιλόγιο με ρυθμό πενήντα λέξεων την ημέρα. Μας είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς μπορεί να μαθαίνει τόσα πολλά σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά ο εγκέφαλος του παιδιού αφομοιώνει κάθε λέξη που ακούει σε κάθε είδους συζήτηση και πλαίσιο. […]

Η γλώσσα έχει τεράστια σημασία για την ανάπτυξη της νοημοσύνης του παιδιού σας. Χάρη στη γλώσσα, το παιδί θα είναι σε θέση να αποκτήσει γνώσεις και να τις μεταδώσει σε άλλους. Είναι το πιο σημαντικό εργαλείο που έχετε για να μαθαίνετε, να σχετίζεστε με τους άλλους και να παίρνετε αυτό που θέλετε στη ζωή σας. Όταν τα παιδιά γράφουν γράμμα στον Άγιο Βασίλη, όταν γράφουν ένα διαγώνισμα ή όταν έρθει η μέρα να εκδηλώσουν τον έρωτά τους σε κάποιον/α, η γλώσσα θα είναι το εργαλείο που θα τους επιτρέψει να κατακτήσουν τα όνειρά τους. Αυτή η ευελιξία της γλώσσας, η οποία μας βοηθά να αποκτούμε γνώσεις και να μεταδίδουμε ιδέες, την καθιστά μία από τις σημαντικότερες δεξιότητες για την ανάπτυξη της νοημοσύνης. Στην πραγματικότητα, ο πλούτος του λεξιλογίου είναι η μεταβλητή που επηρεάζει περισσότερο τον δείκτη νοημοσύνης. […]

Υπάρχει μια ρήση που λέει ότι, αν μπορείτε να διαβάσετε αυτή τη φράση, θα πρέπει να ευχαριστείτε κάποιο δάσκαλο. Ναι, στο σχολείο μαθαίνουμε να διαβάζουμε, αλλά η αγάπη για την ανάγνωση είναι, χωρίς αμφιβολία, ένας σπόρος που σπέρνεται και καλλιεργείται από τους γονείς. Υπάρχουν πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα που υπόσχονται να διδάξουν ανάγνωση στην ηλικία των τριών ή τεσσάρων ετών. Δεν υπάρχει καμία μελέτη που να δείχνει ότι η εκμάθηση της ανάγνωσης σε τόσο νεαρή ηλικία ωφελεί με οποιονδήποτε τρόπο το παιδί. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι τα παιδιά που απολαμβάνουν την ανάγνωση, και εκείνα που μεγαλώνουν αγαπώντας τα βιβλία, διαθέτουν πλουσιότερο λεξιλόγιο, είναι πιο ικανά να κατανοήσουν αυτό που διαβάζουν, γράφουν καλύτερα και κάνουν λιγότερα ορθογραφικά λάθη.

Στον επιμελητή μου αρέσει να αναφέρει μια άλλη πληροφορία που σίγουρα θα σας ενδιαφέρει. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που συλλέγονται στην έκθεση PISA –μια διεθνή ανάλυση των επιδόσεων των μαθητών–, τα παιδιά που ζουν σε σπίτια όπου υπάρχουν πάνω από διακόσια βιβλία έχουν 25% υψηλότερες επιδόσεις στο σχολείο από εκείνα που ζουν σε σπίτια με δέκα ή και λιγότερα βιβλία. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το 2015 το Παγκόσμιο Βραβείο Δασκάλου (το αντίστοιχο Βραβείο Νόμπελ για δάσκαλους και καθηγητές) απονεμήθηκε στη Νάνσι Άτγουελ, μια δασκάλα της οποίας το κύριο επίτευγμα είναι ότι εμπνέει την αγάπη της ανάγνωσης στους μαθητές της ώστε να διαβάζουν κατά μέσο όρο σαράντα βιβλία ετησίως, σε σύγκριση με έναν μέσο όρο οκτώ βιβλίων που επικρατεί σε άλλα σχολεία. Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές της διαβάζουν διαφορετικό βιβλίο κάθε εβδομάδα. Λίγες μέρες πριν της απονεμηθεί το βραβείο, αυτή η δασκάλα από το Μέιν των Ηνωμένων Πολιτειών αποκάλυψε το μυστικό της επιτυχίας της σε μια συνέντευξη: «Το μυστικό δεν είναι τίποτα περισσότερο από το να επιτρέπουμε στο παιδί να επιλέξει το βιβλίο που θέλει περισσότερο να διαβάσει». Απλό, έτσι δεν είναι;

Ο χρόνος ανάγνωσης είναι μια μαγική στιγμή για τον γονιό και το παιδί του. Καθισμένα στα γόνατα του γονιού τους ή ξαπλωμένα στο κρεβάτι μαζί τους, τα παιδιά που οι γονείς τους τούς διαβάζουν παραμύθια καθημερινά γνωρίζουν περισσότερες λέξεις, έχουν τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν γραπτές λέξεις και αποκτούν τη συνήθεια να διαβάζουν καθημερινά. Προσπαθήστε να κάνετε αυτή τη στιγμή ιδιαίτερη για τα παιδιά. Αφήστε τα να επιλέξουν το παραμύθι που θέλουν να τους διαβάσετε, προσπαθήστε να δείχνετε ενθουσιασμό και να ερμηνεύετε με ζωντάνια τους χαρακτήρες. Ξέρω ότι η κούραση μπορεί να σας αναγκάσει να καταβάλετε επιπλέον προσπάθεια και ότι σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να νυστάζετε πολύ. Ωστόσο, είναι μια προσπάθεια που αξίζει τον κόπο. Επιπλέον, το σύντομο χρονικό διάστημα που διαρκεί το παραμύθι προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία για να χτίσουμε τον δεσμό μας με τα παιδιά και να δομήσουμε τη μνήμη τους. Όταν είμαστε ξαπλωμένοι με το παιδί μας ή το κρατάμε στην αγκαλιά μας, η σωματική επαφή και το φιλί που τους δίνουμε για να τα καληνυχτίσουμε βοηθούν στην παραγωγή ωκυτοκίνης, που είναι η ορμόνη της αγάπης, εκείνη που μας κάνει να αισθανόμαστε ενωμένοι με ένα άλλο πρόσωπο και ασφαλείς. Η ανάγνωση ενός παραμυθιού είναι επίσης η αγαπημένη μου στιγμή για να βυθιστούμε στον κόσμο των αναμνήσεων, και προσπαθώ να τα βοηθήσω να αναπτύξουν έναν θετικό τρόπο σκέψης. Κάθε βράδυ, πριν πέσουν για ύπνο, διατρέχουμε νοητά μαζί όλη την ημέρα, προσθέτοντας λεπτομέρειες στις αναμνήσεις τους και προσπαθώντας να βρούμε δύο ή τρία καλά ή ευχάριστα πράγματα που έγιναν μέσα στη μέρα.

* * *

Ο ∆ρ Álvaro Bilbao είναι κλινικός νευροψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής και πατέρας τριών παιδιών. Εκπαιδεύτηκε στο Johns Hopkins Hospital (Βαλτιμόρη) και στο Royal Hospital for Neurodisabilities (Λονδίνο). Η κλινική του εμπειρία τού επέτρεψε να συνεργαστεί με περισσότερες από 3.000 οικογένειες, βοηθώντας τες να αναπτύξουν ένα θετικό μοντέλο ανατροφής και να ξεπεράσουν τις συμπεριφορικές δυσκολίες. Ως ειδικός στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, τα τελευταία χρόνια έχει συνεργαστεί με ποικίλους διεθνείς οργανισμούς όπως τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τη UNICEF και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Παιδεία.