Η «Μεταμόρφωση» της Αμάντας Μιχαλοπούλου

Τι γέννησε την ιδέα του βιβλίου; Έχεις ξανα-εμπνευστεί από τον Φραντς Κάφκα στο «Όσες φορές αντέξεις».

Ο Κάφκα είναι διαρκής αναφορά. Υπάρχουν στοιχεία της προσωπικότητάς του —η ηττοπάθεια, οι ψυχαναγκασμοί, οι φοβίες του— που με γοήτευαν όταν ήμουν πολύ νέα, τότε που όλα έπρεπε να είναι συνεχώς δύσκολα και απογοητευτικά. Ξαναγύρισα στο καφκικό σύμπαν επειδή η ηρωίδα μου είναι φοιτήτρια, ζει σε μια αποπνιχτική φοιτητική εστία και βρίσκεται στα πρόθυρα υπαρξιακής κρίσης. Ο Σάμσα κατάρρευσε επειδή δεν άντεχε άλλο να στηρίζει οικονομικά την οικογένειά του και να ζει μια ζωή που δεν είχε επιλέξει, η Σάσα  καταρρέει επειδή σπουδάζει και δουλεύει σκληρά, επειδή ζηλεύει, θυμώνει και εναντιώνεται δομικά σε αυτό που της έχουν μάθει πως είναι οι γυναίκες. Το μόνο κοινό των δυο ηρώων είναι ο τρόμος της αλλαγής και η πατριαρχία. Βέβαια τώρα που το ξανασκέφτομαι δεν είναι και λίγο.

Διάβασα και ξαναδιάβασα τη «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, κυρίως για να απομακρυνθώ από αυτήν. Κράτησα όμως την ιδέα της αποκρουστικής αλλαγής, το αίσθημα της φρίκης, την προδοσία προς την οικογένεια. Και ο Σάμσα και η Σάσα καταστρέφουν τις γονεϊκές φαντασιώσεις. Αλλά αυτά τα σκέφτομαι εκ των υστέρων. Όσο έγραφα το μόνο που με ενδιέφερε ήταν τί θα γινόταν αν μια μέρα ένα κορίτσι ξυπνούσε με πέος, τεστοστερόνη και όλα όσα φέρνει μαζί της η αρρενωπότητα. Την παρακολούθησα να αλλάζει μέρα με τη μέρα. Επειδή είναι μεγαλωμένη υπό καθεστώς πατριαρχίας έχει εσωτερικεύσει μια χαρά τους κανόνες. Κι έτσι γίνεται στην αρχή ένας ειρωνικός άντρας που γλεντάει την ελευθερία του. Με μεγάλο κόπο, ματαιώσεις και περιπέτειες μεταμορφώνεται στο τέλος του βιβλίου σ’ έναν άντρα που υποδέχεται τη θηλυκότητά του. Ή σε μια γυναίκα που αποδέχεται τα ανδρικά της χαρακτηριστικά; Δεν ξέρω. Πάντως η μεταμόρφωσή της δεν είναι τελικά εφιαλτική. Και δεν πεθαίνει όπως ο Σάμσα, ξαναγεννιέται. Είναι, ή προσπαθεί να γίνει, ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος, πέραν φύλου. Αυτό θα ήταν το ιδανικό: να αγκαλιάσουμε το θηλυκό και το αρσενικό μέσα μας, να νιώσουμε την ολοκλήρωση ώστε να πάψουμε να ψάχνουμε το άλλο μισό. Να ψάχνουμε ένα ολόκληρο πλάσμα όχι για να συμπληρωθούμε αλλά για να συμπορευτούμε.

Στο οπισθόφυλλο κάνεις μια δήλωση, «αντικαπιταλιστική» ας πούμε —αν και στο σημείωμα στο τέλος του βιβλίου λες ότι δεν έγραψες εσύ το κείμενο του εξωφύλλου. Πιστεύεις πράγματι ότι είναι ο καπιταλισμός που χωρίζει τους ανθρώπους σε φύλα; Ότι δεν πρόκειται για βιολογική προεπιλογή αλλά για κοινωνική κατασκευή;

Η φράση του οπισθόφυλλου δεν σχετίζεται με την έμφυλη συζήτηση. Απηχεί τον τρόπο που ψωνίζουμε και ταξιδεύουμε και ξοδεύουμε σ’ έναν κόσμο που συνδέει τα χρήματα όχι μόνο με την εξουσία αλλά και με την ευτυχία. Κι επειδή στην ιστορία μου, μετά τον Κατακλυσμό, δεν υπάρχουν ούτε ηλεκτρικές συσκευές, ούτε αεροπλάνα, αλλά μια επιστροφή στα βασικά, οι ήρωες αρκούνται σε ό,τι βρίσκουν. Κάτι που ευχαριστήθηκα πολύ γράφοντας είναι ότι χωρίς κινητή τηλεφωνία η Σάσα δεν μπορεί να ζητήσει βοήθεια από κανέναν, αρκείται στους δυο φίλους που έχει και στη σιωπή. Και αυτή η σχεδόν προ-καπιταλιστική σιωπή την αναγκάζει να ησυχάσει επιτέλους, να φοβηθεί και να ξεφοβηθεί μόνη της, χωρίς ανακοινώσεις, φίλους και like, να ασχοληθεί με την ανθρώπινη κατάσταση, όχι με το scrolling. Να γιατί πιστεύω ότι η λογοτεχνία είναι όλα τα λεφτά: επειδή μπορείς να διαλύσεις τον κόσμο όπως τον ξέρουμε, να βάλεις στη θέση του έναν νέο και μετά να αναρωτηθείς: τι μας έχει συμβεί; ποιος μας έχει αναγκάσει να ζούμε όπως ζούμε;

Η γραφή που είναι λαμπρή όπως πάντοτε. Η προσοχή στη λεπτομέρεια, η τόλμη, η παρατηρητικότητα… Όμως φαίνεται σαν ένα λογοτέχνημα που απηχεί τις ιδέες της Judith Butler, από τις οποίες δεν έχουμε πάρει ακόμα τη νηφάλια απόσταση που χρειάζεται ώστε να τις κρίνουμε.

Αν εννοείς με αυτό ότι η νουβέλα πατάει σε μια θεωρία χειραφέτησης και προσπαθεί να την αποδείξει, όχι, δεν το πιστεύω. Η τουλάχιστον δεν ήταν αυτή η επιδίωξή μου. Προτάσσω το ακαδημαικό της επιχείρημα στο μότο για να δείξω που πατάει η ιστορία, με τον ίδιο τρόπο που οι τοπογράφοι μετρούν ένα οικόπεδο. Το οικόπεδο όμως είναι η ίδια η ιστορία που διηγούμαι. Η  λογοτεχνία δεν σχετίζεται με την κριτική, αλλά όπως λες με τη νηφάλια απόσταση. Νηφαλιότητα, μεταξύ άλλων, σημαίνει να αφήσεις την ιστορία να σε πάει όπου θέλει. Το έχουμεσυζητήσει πολλές φορές οι δυο μας αυτό. Η αφήγηση έχει έναν μεταφυσικό τρόπο να ακολουθεί μια μικρή ή μεγάλη τραγωδία ως την κάθαρση. Εγώ το μόνο που έκανα ήταν να παρακολουθήσω αυτό το κορίτσι που γίνεται αγόρι χωρίς να το επιδιώκει— αν και μέσα της πιστεύει πως η ζωή θα ήταν πιο εύκολη αν ήταν άντρας. Και δεν έχει άδικο.

Ποιο πιστεύεις ότι είναι το κοινό αυτής της νουβέλας; Το ρωτώ διότι έχει στοιχεία πολιτικής φαντασίας, μελλοντολογίας κατά κάποιον τρόπο.

Θα μου άρεσε πολύ να διαβαστεί και από νέους. Ξέρεις μεγαλώνοντας κρατάμε τους αναγνώστες που μας ακολουθούν χρόνια, ενώ τα νεότερα παιδιά διαβάζουν συγγραφείς της γενιάς τους. Αυτή η γενιά, η γενιά της κόρης μου, με τροφοδότησε με ιδέες και ερωτήματα και θα χαιρόμουν πολύ αν διαβαστεί το βιβλίο και ως ανοιχτό γράμμα. Είναι σαν να τους γράφω, είστε απ’ όλα, μην περιχαρακώνεστε. Δεν συμφωνώ απόλυτα μαζί τους στον τρόπο που βλέπουν τα φύλα, αλλά κατανοώ την ανάγκη τους για ελευθερία, χειραφέτηση και σεξουαλική επανάσταση. Από την άλλη μεριά έχω μεγάλες ενστάσεις με την αμερικανική πολιτική που αναγκάζει φοιτητές και καθηγητές να γράφουν στις επιστολές τους το περίφημο he/she/they ενώ ταυτόχρονα απαγορεύει τις αμβλώσεις. Πώς τα συστεγάζεις αυτά σε μια κοινή πολιτική; Είναι σαν να δίνεις στα παιδιά παιχνίδια αυτοπροσδιορισμού για να παίζουν κι όταν τα πράγματα σοβαρεύουν να τα εξωθείς να παντρεύονται, να το βουλώνουν και να γίνονται καλοί χριστιανοί. Γι’ αυτή την υποκρισία δεν μπορώ να κάνω τρομερά πράγματα ως πολίτης, δεν συμμετέχω σε κοινότητες και μερικές φορές ντρέπομαι γι αυτό. Ως συγγραφέας τουλάχιστον μπορώ να κάνω κάτι: στο βιβλίο ξεσπάει ένα μεγάλο κύμα που πνίγει όλους τους μηχανισμούς εξουσίας. Πιστεύω για λίγο ότι το κύμα που δημιούργησα είναι αληθινό, ότι μπορεί να ξεπλύνει τον κόσμο. Να ενθαρρύνει μια αλλαγή σκέψης και πορείας.

Πιστεύεις ότι χρειάζεται μια καινούργια σεξουαλική επανάσταση;

Πρέπει να παλεύουμε κάθε μέρα για ισότητα και δικαιοσύνη ειδικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα με μεγάλες, τεράστιες ακόμη διακρίσεις λόγω φύλου και βία κατά των γυναικών πιστοποιημένη από τους αριθμούς και τα γεγονότα. Δεν προκρίνω τη θυματοποίηση των γυναικών, προκρίνω τη δικαιοσύνη και το τέλος της βίας. Το γεγονός ότι δημιουργήθηκαν λέξεις όπως γυναικοκτονία και πατριαρχία σημαίνει ότι υπήρχε η ανάγκη γι’ αυτές. Έπρεπε να ονομάσουμε κάτι που δεν είχε όνομα όταν εγώ ήμουν μικρή και τρίβονταν πάνω μου χυδαίοι γέροι στα λεωφορεία. Βεβαίως και χρειαζόμαστε σήμερα μια νέα σεξουαλική επανάσταση, νομίζω προς τα εκεί βαδίζουμε κιόλας. Χρειάζεται μια ολόκληρη κοινωνία που δεν θα κοιτάζει με σηκωμένο φρύδι το κορίτσι που έχει ελεύθερη σεξουαλική ζωή και ταυτόχρονα θα λέει στο αγόρι “μπράβο λεβέντη μου”! Το σεξ δεν είναι λεβεντιά, είναι ελευθερία. Όσο για την αναδίπλωση σε κοινότητες με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά κι εμένα με ενοχλεί αλλά για να υπάρξει συμπερίληψη πρέπει πρώτα να υπάρξει κοινότητα. Φαινόμενα όπως η woke culture και η cancel culture θα εκλείψουν με μια πιο δημοκρατική εκπαίδευση. Στη λογοτεχνία, για παράδειγμα, μαθαίνεις να ταυτίζεσαι με το διαφορετικό, να ανοίγεις χώρο μέσα σου γι αυτό που δεν σου μοιάζει. Ακόμη και γι αυτό που σε τρομάζει.

Η woke culture προσπαθεί να επιβάλει πολύ αυστηρούς κώδικες συμπεριφοράς —  της λείπει εντελώς το χιούμορ. Θα έβλεπες τη Σάσα ηρωίδα μιας κωμωδίας; Να φρικάρει τελείως με αυτό που της έτυχε και να κάνει τη μια γκάφα μετά την άλλη; Να βρίσκεται στο κέντρο ενός ανεστραμμένου κόσμου σαν τον Μπάστερ Κήτον…

Η Σάσα είναι τραγέλαφος. Γελάει με τον εαυτό της, παίζει με το πουλί της κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το ξύλο που πέφτει με τα βιβλία δεν έχει κάτι γκροτέσκο; Ή η σκηνή με τον επιστάτη που παρατάει τα εργαλεία του και τρέχει όταν βλέπει τη Σάσα γυμνή;

Ναι, κάπως έτσι μου ήρθε η ιδέα της κωμωδίας slapstick… Αν η Σάσα ήταν αγόρι και ξυπνούσε ένα πρωί κορίτσι πώς θα ήταν η ζωή του; Θα έγραφες το ίδιο βιβλίο;

Όχι. Νομίζω πως ένας μέσος ετεροφυλόφιλος άντρας που θα ξύπναγε ως γυναίκα θα έκλαιγε πικρά για την απώλεια των προνομίων του. Δεν θα ήξερα πώς να παρηγορήσω έναν τέτοιο ήρωα. Ένας άντρας συγγραφέας θα πενθούσε καλύτερα. Και με περισσότερο χιούμορ από εμένα. Ωραία ιδέα όμως. Πολύ ωραία ιδέα.