Είναι το φυσικό βιβλίο καταδικασμένο;

People die, but books never die. No man and no force can abolish memory. Franklin D. Roosevelt, Message to the Booksellers of America (1942)

Το βιβλίο, όπως το ξέρουμε, γεννήθηκε από μια τεχνολογική επανάσταση, την εφεύρεση του επίπεδου πιεστηρίου και της τυπογραφίας με κινητά στοιχεία, όπως αυτή πιστώθηκε στον Ιωάννη Γουτεμβέργιο τον 15ο αιώνα και έκτοτε πυροδότησε το ίδιο, αρχής γενομένης της συνεισφοράς του στην Αναγέννηση, σειρά τεχνολογικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών επαναστάσεων. Και όπως συχνά συμβαίνει στην Iστορία, με το σχήμα του κύκλου έφτασε να κινδυνεύσει η ύπαρξή του από μια ακόμα τεχνολογική επανάσταση, την ψηφιακή. Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών και η εδραίωση μιας νέας ψηφιακής καθημερινότητας «απείλησε» για πολλούς, μετασχημάτισε για άλλους πολλές από τις συνήθειες και της δραστηριότητές μας, μεταφέροντας πολλές από αυτές στο διαδίκτυο και στο ηλεκτρονικό format. Από το 2000 μέχρι και το 2010 δεν ήταν καθόλου λίγοι εκείνοι που μεταξύ άλλων προέβλεψαν και τον σύντομο «θάνατο του βιβλίου» στην έγχαρτη, έντυπη μορφή του και στη σάρωσή του από τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες, τα ψηφιακά βιβλία και το εν γένει άυλο περιεχόμενο. Πάνω από δέκα χρόνια μετά οι αριθμοί –αλλά κυρίως οι πραγματικές προτιμήσεις του αναγνωστικού κοινού– δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν αυτά τα προγνωστικά.

Μ’ ένα Kindle ξεχνιέμαι

Λίγο μετά την αλλαγή της χιλιετίας, με την τεχνολογική επανάσταση του Διαδικτύου να εδραιώνεται σε όλο και περισσότερες χώρες και αγορές ήταν η στιγμή για τις πρώτες δοκιμές αξιώσεων του βιβλίου στον ψηφιακό κόσμο. Το λανσάρισμα του ηλεκτρονικού αναγνώστη (e-reader) Amazon Kindle το 2007 –την ίδια εποχή που ο Steve Jobs παρουσίαζε το πρώτο iPhone με δόξα και τιμή– άνοιξε μια νέα πόρτα μέσα από την οποία έσπευσαν να ακολουθήσουν πολλοί μεγάλοι παραγωγοί και εκδότες, με πολλούς να σπεύδουν να προβλέψουν «το τέλος του βιβλίου» όπως το ξέραμε.

Πράγματι το πρώτο εκείνο Kindle ξεπούλησε μέσα σε λίγες ώρες, το βιβλιοπωλείο Barnesand Noble έβαλε μπροστά τη γραμμή παραγωγής για το δικό του eBook reader, το Nooke-reader που κυκλοφόρησε δύο χρόνια μετά το 2009 ενώ μέσα σε μια τετραετία το 18% των Αμερικανών είχε μπει για τα καλά στη νέα συνήθεια της ηλεκτρονικής ανάγνωσης. Το 2014 στο Ηνωμένο Βασίλειο το 30% των συνολικών πωλήσεων βιβλίων αφορούσε ηλεκτρονικά βιβλία, ωστόσο δύο μόλις χρόνια μετά, το 2016 καταγράφεται πτώση στις πωλήσεις ηλεκτρονικών βιβλίων των μεγαλύτερων εκδοτικών οίκων κατά 2,4%. Ήταν η αρχή μιας «αντεπίθεσης» του παραδοσιακού  βιβλίου που έδειξε τη δυναμική των αντοχών του στον ψηφιακό κόσμο με σταθεροποίηση των πωλήσεων ηλεκτρονικών βιβλίων σε ποσοστά 6%-7% – επίπεδα που δεν αρκούν για να «νικήσουν» τις τυπωμένες σελίδες. Ήδη τα χρόνια πριν από την πανδημία διεθνείς έρευνες έδιναν ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά στους «παραδοσιακούς αναγνώστες» με περίπου το 70% των αναγνωστών να δηλώνουν ότι ακόμα προτιμούν να διαβάζουν έντυπα βιβλία και ότι αντιμετωπίζουν τα βιβλία ως ένα «διάλειμμα» από την οθόνη που έχει κατακλύσει τη ζωή τους. Με συνεχείς αυξήσεις όγκου πωλήσεων έντυπων βιβλίων από το 2012 μέχρι και το 2021 και μια παγκόσμια συνολική αξία αγοράς που αγγίζει τα 150 δισεκατομμύρια δολάρια, όπως δήλωσε πριν από μερικά χρόνια και η διευθύντρια της Penguin General Books, Joanna Prior: «Κάθε υπόθεση ότι το φυσικό βιβλίο είναι καταδικασμένο έχει διαψευστεί».

Τα παραδοσιακά βιβλία λοιπόν όχι μόνο δεν πέθαναν, αλλά βρίσκουν τρόπους να συνδιαλλαγούν με τις εξελίξεις, να ενδυθούν νέες τάσεις και να διεισδύσουν σε νέο αναγνωστικό κοινό, συμπορευόμενα με την τεχνολογία.

Audiobooks: Ακούγοντας τα βιβλία

H ιστορία των γνωστών πια σε όλους audio books θα μπορούσε να ξεκινάει ως ανέκδοτο. Τι κάνουν δύο φοιτήτριες και ο Dylan Thomas στο μπαρ του Chelsey Hotel; Πράγματι την καταχώριση για το πρώτο audiobook που έγινε ποτέ φαίνεται πως έχει κερδίσει η ηχογράφηση του διάσημου Ουαλού ποιητή να απαγγέλει ποιήματά μου που κυκλοφόρησε από την Caedmon Records – τη «start–up» δισκογραφική των Barbara Cohen και Marianne Roney, με ειδίκευση στη «spoken word» από την οποία πέρασε η αφρόκρεμα της διανόησης της εποχής, από τον T.S. Eliot μέχρι τη Γερτρούδη Στάιν.

To όραμα των δύο συμφοιτητριών γέννησε σε ανύποπτο χρόνο αυτό που δεκαετίες αργότερα εξελίχθηκε ως ένα νέο αναγνωστικό trend που, αν και κέρδιζε αργά και σταθερά δημοφιλίες σε πολλές αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία και η Γερμανία, εκτοξεύθηκε σε πολύ περισσότερες αγορές τα πανδημικά χρόνια σε αγαστή συνεργασία με την επίσης ταχύτατα ανερχόμενη αγορά των podcasts. Οι πωλήσεις audio books στις ΗΠΑ το 2020 έφτασαν τα 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια, με διπλασιασμό πωλήσεων από το 2017 και έχοντας ήδη από το 2019 ξεπεράσει τις πωλήσεις ηλεκτρονικών βιβλίων (eBooks). H αξία της ευρωπαϊκής αγοράς audiobooks υπολογίζεται και εκείνη στο διόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 850 εκατ. δολαρίων και αναμένεται να αγγίξει τα 1,23 δισ. δολάρια έως το 2025 – μόνο στο Ηνωμένο Βασίλειο οι πωλήσεις audiobooks αυξήθηκαν κατά 48% μέσα σε ένα μόλις χρόνο, από το 2018 έως το 2019.

Τι είναι όμως αυτό που κάνει τα audio books τόσο δημοφιλή ακόμα και στις τάξεις των παραδοσιακών βιβλιόφιλων, που δεν θα απαρνηθούν ποτέ τους τη χαρά της σελίδας που γυρίζει; Αυτό που διορατικά είχαν εντοπίσει οι Barbara Cohen και Marianne Roney τη δεκαετία του ’50 χτίζοντας γύρω από αυτό το επιχειρηματικό τους σχέδιο είναι από αιώνες γνωστό στους λάτρεις του θεάτρου και στα μικρά παιδιά που περιμένουν τους γονείς τους το βράδυ να τους διαβάσουν κάποιο παραμύθι και δεν είναι άλλο από το ιδιαίτερο φως της ερμηνείας που φωτίζει ένα κείμενο. Όπως και η κινηματογραφική ή τηλεοπτική μεταφορά ενός βιβλίου, έτσι και η ανάγνωσή του γεννά, ουσιαστικά, ένα νέο έργο τέχνης, ένα νέο πνευματικό δημιούργημα, ενώ το βιβλίο παίρνει νέα πνοή μέσα από την εκφορά του λόγου του ερμηνευτή του, ζωντανεύει και εκτρέπει τη φαντασία του αναγνώστη του προς ατραπούς που ίσως να μην είχε διερευνήσει μέσα από την κλασσική αναγνωστική εμπειρία – χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι η πολυδιάστατη εσωτερική εμπειρία της ανάγνωσης, όπως την ξέρουμε, μπορεί να ανατραπεί.

Τα audio books ωστόσο προτείνουν ένα διαφορετικό ταξίδι προς τον ίδιο μαγικό προορισμό του βιβλίου, και μάλιστα με πολλά οφέλη που χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης από τον σύγχρονο άνθρωπο στις σύγχρονες πόλεις των σύγχρονων τρελών ρυθμών – τι καλύτερο για έναν αναγνώστη από το να «διαβάζει» ενώ «οδηγεί», κολλημένος στην κίνηση, προς το γραφείο ή ενώ κάνει μαζεμένες τις δουλειές του σπιτιού το Σαββατοκύριακο; Ενώ είναι ιδιαίτερα θελκτικά και πιο περιστασιακούς αναγνώστες που μπορούν να μυηθούν στα μυστικά λογοτεχνίας, που παλιά θα τους φαινόταν απλησίαστη και περιχαρακωμένη μέσα σε εκατοντάδες «βαρετές» σελίδες, απλώς ακούγοντάς την.

BookΤok: Λέσχες βιβλίων νέας εποχής

Το 2010, ο Richard Sarnoff, τότε διευθύνων σύμβουλος της media πολυεθνικής Bartelsmann διατύπωσε σε σχετική συζήτηση για το μέλλον του βιβλίου την άποψη ότι το «παραδοσιακό» έγχαρτο βιβλίο έχει προσδόκιμο ζωής μιας γενιάς ακόμα, καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους Baby Boomers και αναμένεται να τελειώσει τον κύκλο του μαζί τους. Μια δεκαετία μετά από αυτή τη δυσοίωνη πρόβλεψη, οι αναγνωστικές τάσεις όχι μόνο δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα «γηρατειά» του βιβλίου αλλά αναδεικνύουν τη δύναμη της βιβλιοφιλικής κοινότητας να εξελίσσεται, να ανανεώνεται και όχι απλώς να «κάθεται με τη νεολαία», αλλά να τη βλέπει να γίνεται ένας από τους βασικούς της βραχίονες. Το πιο λαμπρό παράδειγμα ίσως που θρέφει αυτή η διαπίστωση μπορεί να το δώσει μια ματιά στις νέου τύπου αναγνωστικές λέσχες που ανθίζουν στη βιβλιοφιλική πλευρά του TikTok, κοινώς στο Booktok.

Το TikTok εδώ και καιρό δεν είναι απλώς ένα βήμα για χορευτικά challenges και ανούσιες ημερολογιακές καταγραφές αλλά και μια ανεξάντλητη πηγή μετάδοσης πληροφοριών, γνώσης και τέχνης, από μαγειρικές συνταγές, μουσική και ιδέες κατασκευών και διακόσμησης μέχρι σύντομα ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά documentaries, κριτικές τέχνης και φυσικά βιβλίων. Στα (όχι και τόσο αν ξέρεις να ψάξεις) έγκατα του TikTok, υπάρχει μια τεράστια και άκρως ενδιαφέρουσα βιβλιοφιλική φλέβα που εκτός από τα online bookworms δεν άφησε ασυγκίνητη ούτε την εκδοτική βιομηχανία, η οποία βρήκε σε αυτήν ένα εξαιρετικό, έξυπνο, σύγχρονο και εύκολο εργαλείο για να εξελίξει τη marketing στρατηγική της εν καιρώ πανδημίας.

Κάτω από το hashtag #booktok οι αναγνώστες όλου του κόσμου έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν τις δικές τους βιβλιοκριτικές και βιβλιοπροτάσεις φτάνοντας στοχευμένα εκεί ακριβώς όπου θα πιάσουν τόπο, ενώ οι BookTokers μπορούν να επιδοθούν σε μια ευρεία γκάμα βιβλιοφιλικών δραστηριοτήτων, από λέσχες ανάγνωσης και bookmemes μέχρι cosplays και συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης για άλυτα λογοτεχνικά αινίγματα των αγαπημένων τους βιβλίων. Από τη λογοτεχνία του φανταστικού μέχρι την queer σκηνή, κι από τα best sellers των New York Times μέχρι βιβλία που πέρασαν απαρατήρητα αλλά μέσα από τα σωστά accounts κερδίζουν μια δεύτερη «χρυσή» ευκαιρία το BookΤok καταφέρνει να ασχοληθεί με το βιβλίο με έναν ζωντανό, φωτεινό, συχνά ξεκαρδιστικό, διαδραστικό τρόπο που έλειπε από τις αντίστοιχες προγονικές social media τάσεις όπως το Bookstagram και το BookΤube.

Με 6 δισεκατομμύρια views τον Μάρτιο του 2021 το BookΤok δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητη την εκδοτική βιομηχανία. Οι εκδότες συνειδητοποίησαν ότι το TikTok μπορεί να ανεβοκατεβάσει bestsellers, όταν είδαν ένα ξεχασμένο βιβλίο του 2014, το «We Were Liars» της E. Lockhart να σκαρφαλώνει από του πουθενά στην κορυφή της λίστας των ευπώλητων το καλοκαίρι του 2020, ως αποτέλεσμα ενός διαδικτυακού «word of mouth» των νεαρών χρηστών της πλατφόρμας. Στα επακόλουθα αυτής της αξιοπερίεργης και διόλου ευκαταφρόνητης εμπορικής επιτυχίας οι περισσότεροι εκδότες και βιβλιοπωλεία έκαναν στην άκρη τις αμφιβολίες και την κριτική τους για την επιφανειακή προσέγγιση του TikTok στην ιερή τέχνη του βιβλίου και έστησαν αμέσως τους δικούς τους επίσημους λογαριασμούς, βρίσκοντας ένα νέο, απροσδόκητα αποτελεσματικό, κανάλι επικοινωνίας με το νεανικό (και όχι μόνο) κοινό. Το ιστορικό βιβλιοπωλείο Barnes & Noble ενσωμάτωσε –ίσως από τους πρώτους– ειδικό Booktoksection στην ιστοσελίδα του, αφιερωμένο στα τελευταία booktrends του TikTok ενώ στις οθόνες των καταστημάτων του προβάλλονται οι viral τίτλοι των BookTokcharts. Ο εκδοτικός οίκος Penguin έφτιαξε τον δικό του λογαριασμό ειδικά σχεδιασμένο για τους έφηβους αναγνώστες, υποκύπτοντας απολαυστικά στα dominotrends του TikTok με ένα ντόμινο εξακοσίων βιβλίων στα γραφεία των εκδόσεων στη Νέα Υόρκη που έγινε viral. Βιβλία που πούλησαν πολύ καλά όταν πρωτοβγήκαν, όπως το «Τραγούδι του Αχιλλέα» της Madeline Miller και το «Λίγη Ζωή», της Yanagihara Hanya, γνωρίζουν ένα δεύτερο κύμα ακόμα μεγαλύτερης  εμπορικής επιτυχίας εξαιτίας του TikTok, πείθοντας και τους πιο δύσπιστους εκδότες για την εγγενή δύναμη του μέσου. Τη δύναμή του να επικοινωνήσεις ένα βιβλίο όχι με εξεζητημένες αναλύσεις αλλά με τη στιγμή, το συναίσθημα και την αυθόρμητη υπόσχεση ενός νέου, μαγικού κόσμου στο χέρι σου.

Αν κάτι είναι εμφανές από τις περιπέτειες του «παραδοσιακού» έντυπου βιβλίου στον νέο ψηφιακό κόσμο είναι ότι όχι μόνο δεν πλησιάζει στο τέλος του αλλά, τηρουμένων των αναλογιών, γνωρίζει μια νέα άνθηση, παίρνοντας νέα ζωή και όχι βρίσκοντας τον «θάνατο» από την τεχνολογία, προσαρμόζοντας την ιδιότητά τους ως ένας πολλαπλός φορέας μνήμης και ψυχαγωγίας στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο. Αν κάτι απειλεί τα βιβλία και τον ρόλο τους στην ελεύθερη πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου ανά τους αιώνες είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και οι σκοταδιστικές αντιλήψεις που επιβιώνουν και εξαπλώνονται σε μέρη του κόσμου οδηγώντας σε αναιτιολόγητες λογοκρισίες και σύγχρονες «πυρές» βιβλίων. Και πάλι όμως, όπως είπε και ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ σε εκείνο το μήνυμα του στην Ένωση των Αμερικάνων Βιβλιοπωλών το 1942, «Τα βιβλία δεν μπορεί απλώς να τα σκοτώσει μια φωτιά. Οι άνθρωποι πεθαίνουν, τα βιβλία όχι. Κανείς άνθρωπος και καμία δύναμη δεν μπορεί να καταργήσει τη μνήμη».