Αλέξανδρος Μασσαβέτας: «Ο υβριδικός πόλεμος των Ρώσων στην Ελλάδα ξεκίνησε το 2000»

Το βιβλίο «Η Τρίτη Ρώµη» θεωρήθηκε, αφού ξέσπασε ο πόλεµος στην Ουκρανία, προφητικό – αν ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας δεν το είχε γράψει το 2019 θα έπρεπε να το γράψει εκ των υστέρων (ακολούθησε, εξάλλου, επικαιροποιηµένη του έκδοση τον Απρίλιο του 2022 για να συµπεριλάβει τις εξελίξεις της ρωσικής εισβολής). Κι αυτό γιατί πρόκειται για ένα βιβλίο-ντοκουµέντο που απαντάει σε όλα ανεξαιρέτως τα θέµατα που µας απασχόλησαν όλους αυτούς τους µήνες, κυρίως τα «αµφιλεγόµενα».  Χρησιµοποιώντας την ιστορική έρευνα και την ερευνητική δηµοσιογραφία ο συγγραφέας του µελετάει τις γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Ρωσίας να ηγηθεί του ορθόδοξου κόσµου, στοιχειοθετεί το γιατί Ρώσοι και Ουκρανοί δεν συναποτελούν ενιαίο έθνος, όπως ισχυρίζεται ο Πούτιν, και εξηγεί γιατί η ουκρανική κοινωνία ήταν διαιρεµένη µέχρι την 24η Φεβρουαρίου ως προς τις πολιτισµικές της αναφορές και τη συλλογική της ταυτότητα (η εισβολή συνένωσε τους Ουκρανούς, κάνοντας –για πρώτη φορά– τους µέχρι πρότινος ρωσόφιλους να αποκηρύξουν µαζικά τη Ρωσία, θεωρώντας την πια «εχθρό» παρά «αδελφή»). 

Ταυτόχρονα, ο Μασσαβέτας συνθέτει τα κοµµάτια του παζλ του υβριδικού πολέµου που οι Ρώσοι διεξήγαγαν για τη χειραγώγηση της ελληνικής κοινωνίας και µας βοηθάει έτσι να κατανοήσουµε γιατί πήραν τέτοια έκταση στη χώρα µας οι θεωρίες περί ναζί Ουκρανών και νεκρών-ηθοποιών. Αλλά και γιατί ο Πούτιν ήταν, επί σειρά ετών, ο πλέον δηµοφιλής ξένος ηγέτης µεταξύ των Ελλήνων. Η δηµοτικότητά του µειώθηκε αισθητά µετά τον πόλεµο – στις δηµοσκοπήσεις, ωστόσο, τα ποσοστά όσων πιστεύουν πως η ρωσική εισβολή ήταν «δικαιολογηµένη», ή ότι γι’ αυτήν ευθύνεται κυρίως η Δύση, παραµένουν υψηλά, κάτι που εξηγείται στο βιβλίο.

Η «Τρίτη Ρώµη» καταγράφει το µέγεθος της ρωσικής διείσδυσης στην Ελλάδα από το 2000, αυτός άλλωστε ήταν ένας από τους λόγους που ενόχλησε τόσο, όταν πρωτοκυκλοφόρησε. Η ρωσική Πρεσβεία και το Υπουργείο Εξωτερικών εξαπέλυσαν πρωτοφανή επίθεση κατά του βιβλίου και του συγγραφέα του, η πρώτη φορά που η ρωσική διπλωµατία στο υψηλότατο επίπεδο στοχοποίησε ένα βιβλίο σε ξένη µάλιστα γλώσσα. «Το περίεργο είναι πως η έκδοσή του προκάλεσε τη µήνι της Ρωσίας, ενώ δεν προβαίνει σε αποκαλύψεις γεγονότων. Oτιδήποτε αναφέρεται είχε ήδη δηµοσιευθεί, στα ελληνικά, ρωσικά ή αγγλικά. Απλώς συγκέντρωσα και κατέγραψα γεγονότα ήδη δηµοσιευµένα, ώστε να βγαίνει ολοκληρωµένη η εικόνα. Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο τάραξε τα νερά και προκάλεσε συζήτηση για πράγµατα που οι ρωσικές αρχές θα προτιµούσαν να  µείνουν στη σκιά». Και µάλιστα µε πληθώρα πηγών, 6-7 σελίδες ρωσικής βιβλιογραφίας, που εκθέτουν τη ρωσική παραπληροφόρηση – να σηµειώσουµε ότι ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας έµαθε να διαβάζει ρωσικά ακριβώς για να έχει πρόσβαση στις πηγές αυτές. «Ενόχλησε φαντάζοµαι και το ότι  µίλησα µε “αντιφρονούντες” Ρώσους κληρικούς και ακαδηµαϊκούς, που είχαν ασχοληθεί µε το θέµα».

Δύο είναι τα γεγονότα που λειτούργησαν ως αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου σωστά;
Ναι, ήταν οι σαρωτικές εξελίξεις στις ελληνορωσικές σχέσεις τον Ιούλιο του 2018, όταν έγιναν οι απελάσεις Ρώσων διπλωματών και ουσιαστικά αποκαλύφθηκε το εύρος της ρωσικής χειραγώγησης τότε, λόγω του Μακεδονικού. Ταυτόχρονα, τον Οκτώβριο το Πατριαρχείο Μόσχας διέκοψε  σχέσεις  με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως αντίποινα, καθώς το δεύτερο ξεκίνησε τις διαδικασίες για την αναγνώριση του αυτοκέφαλου της Ουκρανικής Εκκλησίας. 

Η Ελλάδα ήταν πολύ σημαντικό να έρθει υπό την επιρροή της Μόσχας. Γιατί;
Η Ελλάδα, αρχές του 2000, ήταν η μόνη ορθόδοξη χώρα που ήταν στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ.  Χειραγωγώντας  την ελληνική κοινή γνώμη, η Ρωσία χειραγωγούσε μια χώρα-μέλος των δυτικών θεσμών και οργανισμών. Παράλληλα, η ελληνόφωνη Ορθοδοξία έχει πολύ μεγάλο κύρος στον όλο Ορθόδοξο κόσμο, παρά το μικρό μέγεθος του ελληνόφωνου πληθυσμού:  το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είναι μεν οικουμενικό, αλλά είναι ελληνόφωνο. Το ίδιο και τα πρεσβυγενή (αρχαία) πατριαρχεία Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων. Η Ρωσία, λοιπόν, χειραγωγώντας την ελληνική κοινή γνώμη ήθελε να τη στρέψει  εναντίον της Δύσης και, ειδικότερα, κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Γιατί; Επειδή ακριβώς η Μόσχα διεκδικεί την ηγεσία του ορθόδοξου κόσμου.

Είναι κρίσιμο να καταλάβουμε πόσο σημαντικό θεωρεί η Μόσχα το Πατριαρχείο να παραμείνει «πάσης Ρως», με δικαιοδοσία σε Ουκρανία και Λευκορωσία

Ας ξεκινήσουμε από εκεί. Πριν από τη ρωσική εισβολή μαινόταν ένας πόλεμος ανάμεσα στην Εκκλησία της Μόσχας και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με μήλο της έριδος την αναγνώριση του αυτοκέφαλου της Ουκρανικής Εκκλησίας. Παρότι μοιάζει εκκλησιαστικό το ζήτημα αυτό, έχει να κάνει με τις ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες της Μόσχας.
Επί Πούτιν, αναβίωσε στη Ρωσία  μία εθνικιστική νεοϊμπεριαλιστική ιδεολογία που προσβλέπει στην επανασύσταση μιας αυτοκρατορίας, αυτό που ονομάζουν «Ρωσικός Κόσμος» –η Ρωσία έχασε δύο αυτοκρατορίες τον 20στό αιώνα, την τσαρική και τη σοβιετική, δεν είναι λίγο. Σύμφωνα με την ιδεολογία του «Ρωσικού Κόσμου», λοιπόν, οι ανατολικοί σλάβοι,  απόγονοι της Ρως (το μεσαιωνικό βασίλειο με πρωτεύουσα το Κίεβο) είναι το ίδιο έθνος (ή, έστω, αδελφά έθνη), ένα ενιαίο πολιτισμικό όλο που πνευματικά και πολιτικά έχει για κέντρο τη Μόσχα. Εκκλησιαστικώς, το Πατριαρχείο Μόσχας θεωρείται Πατριαρχείο «πάσης Ρως», με την έννοια ότι έχει δικαιοδοσία σε Ρώσους, Ουκρανούς και Λευκορώσους. Αυτό έχει πολύ μεγάλη πρακτική σημασία, καθώς  ένα Πατριαρχείο «πάσης Ρως» είναι πολύ ισχυρό όργανο χειραγώγησης: μέσω του άμβωνα και του κηρύγματος μπορεί να περνά στους πιστούς ρωσόφιλες και αντιδυτικές θέσεις. Κυρίως να τους περνάει την ιδέα ότι, δήθεν, ορθοδοξία σημαίνει «αντίσταση στη Δύση», στην κουλτούρα με τις «έκφυλες»ελευθερίες. Είναι κρίσιμο να καταλάβουμε πόσο σημαντικό θεωρεί η Μόσχα το Πατριαρχείο να παραμείνει «πάσης Ρως», με δικαιοδοσία σε Ουκρανία και Λευκορωσία. Εξηγώ στο βιβλίο εκτενώς πώς ιστορικά η Ρωσική Εκκλησία ήταν ανέκαθεν ταυτισμένη με το κράτος, λειτουργώντας ως όργανο χειραγώγησης.

Για αυτό άλλωστε οι Ουκρανοί αγωνίστηκαν από την αρχή για τη δημιουργία Αυτοκέφαλης Εκκλησίας, όπως επίσης εξηγείς. 
Όταν η Ουκρανία έγινε ανεξάρτητη το 1991, το πρώτο που προσπάθησαν ήταν να φτιάξουν αυτοκέφαλη Εκκλησία. Το Πατριαρχείο «πάσης Ρως» δεν το δέχθηκε φυσικά. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κώφευσε στα επίμονα αιτήματα των Ουκρανών, επειδή το Πατριαρχείο Μόσχας είναι το σημαντικότερο από πλευράς πιστών και πλούτου. Σημαντικό μέρος του ουκρανικού ποιμνίου, ωστόσο, δεν ήθελε με τίποτα να υπάγεται πνευματικά στη Μόσχα. Δύο Εκκλησίες ανακηρύχθηκαν μονομερώς «αυτοκέφαλες», αλλά θεωρούντο σχισματικές από όλες τις ορθόδοξες εκκλησίες. Η καχυποψία των Ουκρανών εκείνων με πατριωτικά και φιλοδυτικά αισθήματα προς την «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία» του Πατριαρχείου Μόσχας ήταν απολύτως δικαιολογημένη. Το απέδειξαν τα γεγονότα του 2014, όταν οι κατά τόπους μητροπολίτες της «Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» καταδίκασαν με μύδρους το Μεϊντάν και εκφράστηκαν ανοιχτά υπέρ του Ρωσικού Κόσμου.  Κατά την εισβολή στην Κριμαία και αργότερα στο Ντονμπάς κάποιοι ιερείς της ευλόγησαν τα ρωσικά όπλα και υποδέχθηκαν τους εισβολείς και τους ρωσοκινούμενους αυτονομιστές. Τελικά, μετά από πολλές εκκλήσεις των Ουκρανών, το Οικουμενικό Πατριαρχείο προχώρησε στη δημιουργία της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας  το 2018. Σήμερα στην Ουκρανία υπάρχουν δύο Εκκλησίες, εκείνη υπό την Μόσχα και εκείνη υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο. 

Τον Απρίλιο είδαμε τον Κύριλλο να ευλογεί τα ρωσικά όπλα. Στο βιβλίο περιγράφεις πόσο μοιραίο υπήρξε αυτό για την εικόνα του, στην Ουκρανία αλλά και στον ορθόδοξο κόσμο συνολικά.
Να διευκρινίσουμε πως στον ορθόδοξο κόσμο οι εκκλησίες έχουν πάντοτε έναν εθνικό χαρακτήρα και δεν είναι παράδοξο ένας αρχιεπίσκοπος ή πατριάρχης να ευλογεί τα όπλα του κράτους του σε έναν πόλεμο. Απλά εδώ υποτίθεται πως το Πατριαρχείο είναι «πάσης Ρως»! Ουσιαστικά, δηλαδή, ο Κύριλλος ευλόγησε τα όπλα ενός μέρους του ποιμνίου του κατά ετέρου μέρους του ποιμνίου του, σε έναν πόλεμο που γίνεται κανονική σφαγή. Επόμενο ήταν ότι η εικόνα του καταρρακώθηκε. Μιλούν για τον «Πατριάρχη του Ζ» και την «Εκκλησία του Πούτιν», δεν μαζεύεται πλέον όλο αυτό. Ο πόλεμος έφερε θεαματική μεταστροφή σε όσους Ουκρανούς ήταν μέχρι πρότινος ρωσόφιλοι: οι άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά στη γραμμή του πυρός, να βομβαρδίζονται τυφλά, να καταστρέφεται το σπίτι τους και να σκοτώνονται οι δικοί τους, για την ιδέα του «Ρωσικού Κόσμου». Εντός της «Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» ξέσπασε εξέγερση από ιερείς και πιστούς και ο προκαθήμενός της ανακοίνωσε πως διακόπτει κάθε σχέση με το Πατριαρχείο Μόσχας. Και βέβαια προκλήθηκε μία φρίκη κατά του Κυρίλλου συνολικά στον ορθόδοξο κόσμο, ακόμα και σε ρωσόφιλες Εκκλησίες, όπως της Γεωργίας ή της Βουλγαρίας. 

Οι Ρώσοι πολίτες θρησκεύονται; Πόσο βιώνουν την ορθόδοξη παράδοση στην καθημερινότητά τους;
Όχι, αυτό είναι και το αστείο: η Μόσχα θέλει να αναλάβει την ηγεσία του ορθόδοξου κόσμου, ενώ είναι μια κοινωνία πάρα πολύ εκκοσμικευμένη μετά από 70 χρόνια κομμουνισμού. Η ορθοδοξία είναι θέμα εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Οι  περισσότεροι που δηλώνουν ορθόδοξοι δεν είναι πιστοί και δεν τηρούν ούτε βασικά έθιμα και παραδόσεις. Χαρακτηριστικά, τη Μ. Παρασκευή και το Μ. Σάββατο στην Ελλάδα (των 11 εκ.) ο αριθμός των πιστών που συρρέουν στην ακολουθία είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν της ρωσικής ομοσπονδίας (των 140 εκ.). Η επίκληση της θρησκείας γίνεται για λόγους καθαρά γεωπολιτικούς.

Η οικονομική κρίση και η πολιτική δυσαρέσκεια και οργή που προκάλεσε ήταν χρυσή ευκαιρία για τη ρωσική προπαγάνδα, όπως και η πανδημία στη συνέχεια

Το κεφάλαιο για τη ρωσική διείσδυση στην Ελλάδα είναι τρομερά αποκαλυπτικό και εξηγεί πολλά.Πρόκειται για δουλειά, άρτια συντονισμένη, που μετρά χρόνια: ο υβριδικός πόλεμος στην Ελλάδα ξεκίνησε στις αρχές του 2000. Ο στόχος ήταν να κάνουν την Ελλάδα Δούρειο  Ίππο για τη ρωσική επιρροή στην ΕΕ. Αυτό θα γινόταν αν η ελληνική κοινωνία εξέλεγε ρωσόφιλους πολιτικούς που να προωθούν τις ρωσικές θέσεις ή να εξυπηρετούν τα ρωσικά συμφέροντα, όπως π.χ. τώρα ο Ορμπάν στην Ουγγαρία. Κινούμενοι πολύ έξυπνα, οι Ρώσοι δημιούργησαν ερείσματα ιδίως σε τοπικές κοινωνίες της επαρχίας, προβάλλοντας τη Ρωσία σαν την «Ορθόδοξη μεγάλη  δύναμη», διοργανώνοντας πολιτισμικές δράσεις και τελετές μνήμης για Ρώσους νεκρούς που είχαν πολεμήσει υποτίθεται στην Ελλάδα – πρόκειται για ψευδοϊστορικά αφηγήματα που μεταφέρουν την βιομηχανία των ψευδών ειδήσεων στο επίπεδο της ιστορίας. Υπό την καθοδήγηση των μυστικών υπηρεσιών τους ξεπήδησαν διάφοροι σύλλογοι «ελληνορωσικής φιλίας» και ιδρύματα που ανέπτυξαν έντονη –και όχι αμιγώς– πολιτιστική δράση στη Λήμνο, την Κέρκυρα, την Αλεξανδρούπολη και αλλού.Από την άλλη, επιχείρησαν  να χειραγωγήσουν την Εκκλησία στον ελλαδικό χώρο, δηλαδή να στρατεύσουν  μητροπολίτες (αυτοί έχουν πολύ μεγάλο κύρος στις τοπικές κοινωνίες) και ιερείς στις ρωσικές θέσεις, ώστε μέσω αυτών να επηρεάζουν τους πιστούς. Επενδύθηκαν πολύ σημαντικά ποσά με δωρεές σε μητροπόλεις και μονές. Μητροπολίτες και ηγούμενοι προσκλήθηκαν στη Ρωσία για να πάνε ή να φέρουν λείψανα, και πολλά ακόμα.

Γράφεις πως οι Ρώσοι πάτησαν σε ένα χρόνιο σύνδρομο αντιδυτικισμού μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας…
Ακριβώς, και που μεταφράζεται σε μίσος κατά της Δύσης. Η πάγια θέση σημαντικού μέρους της ελληνικής κοινωνίας: προκειμένου να πάμε κόντρα στη Δύση είμαστε έτοιμοι να δεχθούμε οτιδήποτε· ιμπεριαλιστές είναι μόνο οι δυτικοί. Οι Έλληνες πάσχουν από ένα  σύνδρομο εθνικής ήττας που βγάζει μειονεκτικά συμπλέγματα και τους κάνει να αισθάνονται μονίμως αδικημένοι. Αυτό τρέφει τον θαυμασμό για ισχυρούς ηγέτες, όπως ο Πούτιν ή άλλοι δικτατορίσκοι, Σαντάμ Χουσεΐν, Καντάφι, Τσάβες, Έρντογαν στο παρελθόν,  Όρμπαν σήμερα. Οι Ρώσοι  βρήκαν πρόσφορο έδαφος στα πολιτικά άκρα, ακροδεξιά και ακροαριστερά, και σε διάφορους Λιακόπουλους-Βελόπουλους, και οικοδομήθηκε ένας  χώρος σε trash κανάλια  που παπαγάλιζαν τις ρωσικές θέσεις όλα αυτά τα χρόνια. Και βέβαια στο διαδίκτυο, που γέμισε φερέφωνα των Ρώσων – ιστοσελίδες εκκλησιαστικού αλλά και πολιτικού περιεχομένου. Γενικότερα χρησιμοποίησαν πάρα πολλά τεχνάσματα για αυτό που λέμε κοινωνική μηχανική (social engineering), για να δημιουργηθεί μια κουλτούρα θρησκοληψίας ειδικά στην επαρχία. Χαρακτηριστικό φαινόμενο η εκμετάλλευση του Παΐσιου: γύρω από τις μορφές των «γερόντων» έχει στηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία, που στρέφει τον πληθυσμό σε συντηρητικές θέσεις.

Εμείς πάσχουμε από αντιδυτικό σύνδρομο και η Ρωσία έχει συμφέρον σε οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει αποσταθεροποίηση στη Δύση. Ποιο ήταν το μήνυμα που ήθελαν να περάσουν;
Τα φερέφωνα της Ρωσίας περνούν το μήνυμα πως το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει δήθεν «ξεπουληθεί» στη Δύση και πως  μόνη «πραγματικά» ορθόδοξη Εκκλησία και προστάτιδα των Ορθοδόξων είναι η Μόσχα. Η ρωσική διείσδυση στον ελληνικό κυβερνοχώρο φάνηκε πάρα πολύ και με την οικονομική κρίση, τα μνημόνια και το  δημοψήφισμα το ’15. Η τότε κυβέρνηση Τσίπρα-Καμμένου είχε σπεύσει, θυμίζω, να δηλώσει την αντίθεσή της σε περαιτέρω κυρώσεις κατά της Ρωσίας για την εισβολή στην Κριμαία, ενώ διαφήμιζε και το περίφημο Plan B για εναλλακτική χρηματοδότηση (ανόητες δημαγωγίες). Το γεγονός πως η ίδια εκείνη κυβέρνηση Σύριζα-ΑΝΕΛ έφθασε να απελάσει Ρώσους διπλωμάτες για κατασκοπεία το 2018 καταδεικνύει την ένταση των ρωσικών πολιτικών παρεμβάσεων: η Ρωσία προσπάθησε ενεργώς να υποδαυλίσει τη Συμφωνία των Πρεσπών, ώστε να αποκλειστεί η πιθανότητα εισδοχής της Βόρειας Μακεδονίας σε ΕΕ και ΝΑΤΟ. Γενικότερα, η οικονομική κρίση και η πολιτική δυσαρέσκεια και οργή που προκάλεσε ήταν χρυσή ευκαιρία για τη ρωσική προπαγάνδα, όπως και η πανδημία στη συνέχεια. Στο ρωσικό  άρμα κατέφυγαν διάφορα φασιστοειδή, ακροδεξιοί, θρησκόληπτοι, αντιεμβολιαστές. Άνθρωποι της Ρωσίας συχνά συντόνιζαν τις μεταξύ τους επαφές.   

Ξέρουμε ότι κάποιοι χρηματίζονταν; 
Για κάποιους οι υπηρεσίες ασφαλείας διαθέτουν στοιχεία. Είναι ευαίσθητο να το πούμε τώρα αυτό. Η Ρωσία πάντως φέρεται να έχει διαθέσει σημαντικά κονδύλια για τη διαμόρφωση «ρωσόφιλης σφαίρας» στον ελληνικό κυβερνοχώρο και τηλεοπτικό τοπίο. Τα ποσά δεν είναι πάντα μεγάλα: μπορεί να ήταν, σου δίνω 300 ευρώ τον μήνα για να γράφεις κάτι που θέλω. Τα μεγάλα ποσά διοχετεύθηκαν  στο Άγιο Όρος.

Στο βιβλίο αφιερώνεις ξεχωριστό κεφάλαιο για την επιχείρηση διείσδυσης των ρωσικών υπηρεσιών στο Άγιο Όρος.
Ήδη από το 2000 ρωσικοί κύκλοι διοχέτευσαν σημαντικά ποσά στις μονές του Αγίου Όρους –τα διαχειρίζονταν η Ρωσική Αθωνική Εταιρεία, που όπως αποκάλυψαν ρωσικά Μέσα ερευνητικής δημοσιογραφίας στα ιδρυτικά της μέλη ήταν άνθρωποι των μυστικών υπηρεσιών, ολιγάρχες και μαφιόζοι–, ενώ ένας άλλος τρόπος ήταν η εγκατάσταση Ρώσων μοναχών για την επάνδρωση μονών. Υπάρχουν μονές που έχουν συμβάλει σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διάδοση της ρωσικής προπαγάνδας, στο εκκλησιαστικό και στο πολιτικό κομμάτι. Και επίσης κάποιες πρωτοστάτησαν στο αντιεμβολιαστικό κίνημα, επηρεάζοντας πολύ κόσμο ιδίως στη Βόρεια Ελλάδα. Γενικά τα ρωσοκινούμενα σάιτς έκαναν πολύ μεγάλη προπαγάνδα εναντίον του εμβολιασμού, προπαγανδίζοντας κάθε «ψεκασμένη» θεωρία συνωμοσίας. 

Αυτή είναι η διαφορά μας με τη Ρωσία, μια δημοκρατία αφήνει χώρο σε όλες τις απόψεις, ακόμα και στις επικίνδυνες.
Έτσι ακριβώς, είμαστε μια πολυφωνική κοινωνία με ελευθερία του λόγου, αυτό είναι το τρωτό της δημοκρατίας που χρησιμοποιούν οι εχθροί της  για να την τορπιλίσουν. Και αυτό που έχει πολύ ενδιαφέρον είναι ότι πράγματα που έκαναν εδώ οι Ρώσοι, συντονίζοντας τις επαφές αυτών των χώρων –ακροδεξιά, ακροαριστερά, πνευματικοί, αντιεμβολιαστές, διάφοροι αντισυστημικοί, χίπστερς, υγιεινιστές–, στην προσπάθεια να σαμποτάρουν την εμβολιαστική προσπάθεια της κυβέρνησης, στη Ρωσία δεν θα μπορούσε να γίνει. Εφόσον το καθεστώς Πούτιν αποφάσισε ότι θα προχωρήσει στον εμβολιασμό με το δικό του εμβόλιο, κανείς δεν μπορεί να βγει να πει, μην εμβολιαστείτε. Να φέρω ένα άλλο παράδειγμα. Στη Ρωσία οι ΛΟΑΤΚΙ είναι οι νέοι Εβραίοι – σταθερά στην παπαγαλία του «Ρωσικού Κόσμου» είναι πως «έρχεται η έκφυλη Δύση»να μας κάνει όλους γκέι, να διαλύσει την οικογένεια κλπ. Διάφορα ρωσικά sites που απευθύνονται σε πιο αριστερά κοινά, ωστόσο, στηλιτεύουν συστηματικά την έλλειψη δικαιωμάτων των ΛOΑΤΚΙ ατόμων στις δυτικές χώρες. Φυσικά, δεν μιλούν ποτέ για τα ζητήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν στη Ρωσία. Δεν υπάρχουν ενδοιασμοί, θα χρησιμοποιήσουν κάθε επιχείρημα, θα πατήσουν όπου χρειαστεί προκειμένου να πετύχουν το στόχο τους: να προκαλέσουν αναταραχή και αποσταθεροποίηση στις κοινωνίες της Δύσης.