Για τις γυναίκες που δεν θέλουν να κάνουν παιδιά

«Βλέπω ότι η ζωή συνεχίζεται και χωρίς παιδιά. Δεν είναι ανάγκη να έχεις παιδιά. Το βλέπω δηλαδή, το βλέπω πραγματικά και τις βλέπω χαρούμενες. Δεν βλέπω κάποια λυπημένη που δεν έκανε παιδιά, ούτε βλέπω κάποια να μου πει, “Έχω μετανιώσει που δεν έχω κάνει παιδιά”». Λίνα, 41 ετών

«Είναι κάτι που το ευχαριστιέμαι πολύ. Αρκετά συχνά, θυμάμαι να με συγχαρώ που δεν έκανα παιδιά. Έχω τη δυνατότητα να επικεντρωθώ στην προσωπική μου ανάπτυξη και στην αναζήτηση του εαυτού μου». Ανθή, 58 ετών

«Θεωρώ ότι κανείς δεν θα πιστέψει ότι η ατεκνία είναι κάτι που μου αρέσει και απολαμβάνω στη ζωή μου σήμερα και ότι θα με κατηγορήσουν πως “Όσα δεν φτάνει η αλεπού, τα κάνει κρεμαστάρια”, όπως στον μύθο του Αισώπου». Πηνελόπη, 45 ετών

«Νιώθω τυχερή που γλίτωσα από τον ψυχαναγκασμό της αναπαραγωγής. Υπάρχουν τόσα πράγματα που μπορεί να κάνει κανείς σ’ αυτή τη ζωή· το να γεννήσεις ένα παιδάκι είναι απλώς ένα από αυτά. Όχι μόνο δεν μετανιώνω, αλλά αντιθέτως νιώθω χαρά και ευγνωμοσύνη που ζω σε μια χώρα και κυρίως σε μια εποχή όπου επιτέλους αρχίζει να γίνεται κατανοητό ότι η μητρότητα δεν μπορεί να επιβάλλεται ως ο μοναδικός ορίζοντας της ζωής μιας γυναίκας». Αντιγόνη, 59 ετών 

Θεωρούμε τρομερά χρήσιμο αυτό το βιβλίο του ψυχοθεραπευτή και συγγραφέα Λύο Καλοβυρνά. Ένα μεγάλο αποκούμπι για όλες τις γυναίκες που πήραν την απόφαση να μην κάνουν παιδιά. Δεν είναι εύκολο, δεν είναι αυτονόητο, και μέχρι χθες ήταν λόγος για να δέχονται τρομερή πίεση, απειλές, εξευτελισμούς, πολεμική και φοβέρες. Υπό μία έννοια, όλα αυτά εξακολουθούν συμβαίνουν μέχρι και σήμερα. Ακόμη χειρότερα: συχνά, πολλές από αυτές τις γυναίκες πολύ απλά υποχωρούν στις πιέσεις, και εντέλει εξαναγκάζονται να κάνουν κάτι τόσο σημαντικό για τη ζωή τους, ενώ δεν το έχουν επιλέξει οι ίδιες, γιατί απλούστατα δεν αντέχουν την πίεση από το περιβάλλον τους.

Και οι άντρες υφίστανται πιέσεις να γίνουν γονείς, γράφει ο συγγραφέας. Αλλά συνεχίζει:

Οι πιέσεις αυτές δεν είναι τόσο γενικευμένες και ανήλεες, καθώς η πατρότητα δεν θεωρείται «φύση» ενός άντρα, αλλά επιλογή που μπορεί να κάνει, αλλά μπορεί και να μην κάνει, χωρίς ιδιαίτερη κατακραυγή. Σπάνια αμφισβητείται σε έναν άντρα ο ανδρισμός του ή η πορεία ζωής του αν δεν γίνει πατέρας. Οι άντρες απαλλασσόμαστε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από αυτή τη στερεοτυπική αντίληψη και, έτσι, απολαμβάνουμε πολύ μεγαλύτερη ελευθερία επιλογών ως προς την πατρότητα. Ένας άντρας παραμένει άντρας αν δεν θελήσει να γίνει πατέρας. Μια γυναίκα θεωρείται ανολοκλήρωτη, προβληματική, χαραμισμένη αν δεν γίνει μητέρα. Ένας άντρας 45 χρόνων χωρίς παιδιά δεν εισπράττει τα ίδια σχόλια απαξίωσης ή αμφισβήτησης όπως μια συνομήλικη άτεκνη γυναίκα. Αντιθέτως, οι άτεκνοι άντρες συχνά αντιμετωπίζονται σαν να έχουν γλιτώσει από κάποιο κάτεργο, ότι απολαμβάνουν μια πολύτιμη ελευθερία.

Αυτό που συμβαίνει με τις γυναίκες είναι μη συγκρίσιμο. Συχνά, καταντά πραγματικό βασανιστήριο, ένα βασανιστήριοπου υφίστανταιμε πολλούς τρόπους, και βέβαια με όλα τα γνωστά φρικτά κλισέ: «Δεν θα εκπληρωθούν ως γυναίκες· δεν θα έχουν έναν άνθρωπο να τις αγαπάει και να τις φροντίζει όταν γεράσουν· θα καταλήξουν στριφνές γεροντοκόρες με πολλές γάτες, απόκληρες, κοινωνικά δαχτυλοδειχτούμενες, στο περιθώριο, δυστυχισμένες και αβάσταχτα μόνες· θα το μετανιώσουν και θα ’ναι αργά». Το βιβλίο του Καλοβυρνά οφείλεται ακριβώς στις γυναίκες:

Το βιβλίο αυτό είναι προϊόν πολυετούς ψυχοθεραπευτικής ενασχόλησης με το θέμα της μη μητρότητας· βασίζεται κατεξοχήν στις προσωπικές μαρτυρίες δεκάδων γυναικών που συμμετείχαν στα εργαστήρια και τις ομάδες που οργανώνω κατά διαστήματα, καθώς και σε 52 προφορικές και γραπτές συνεντεύξεις που διεξήγαγα τους πρώτους μήνες του 2021 με γυναίκες που μου εμπιστεύτηκαν το βίωμά τους με την προϋπόθεση να τηρηθεί η ανωνυμία. Ακούγοντας τις προσωπικές ιστορίες όλων αυτών των γυναικών, τις θαύμασα που έψαξαν να βρουν τη δική τους φωνή παρά τις πιέσεις που δέχονται, οργίστηκα με τις επιθέσεις και τα υποτιμητικά σχόλια που έχουν υποστεί και υφίστανται ακόμη, λυπήθηκα για την απαξίωση που ακόμη εισπράττουν από άλλους ανθρώπους και τις συμπόνεσα για την αμφιθυμία που, όπως θα εξετάσουμε, είναι απολύτως φυσιολογική, αλλά χρησιμοποιείται ως όπλο εναντίον τους. Ένιωσα, επίσης, μεγάλη συγκίνηση από τις ίδιες τις γυναίκες που ενθουσιάστηκαν με την πρωτοβουλία μου και με ενθάρρυναν να τελειώσω το βιβλίο γρήγορα γιατί το χρειάζεται η κοινωνία μας. «Σε ευχαριστώ που χρησιμοποιείς το προνόμιό σου για να κάνεις τη φωνή μου επιτέλους, να ακουστεί», μου εκμυστηρεύθηκε μια γυναίκα, συγκινώντας με βαθιά. Θεωρώ σημαντικό να τονίσω ότι σε καμία περίπτωση δεν ισχυρίζομαι ότι οι μαρτυρίες των γυναικών που μου μίλησαν έχουν καθολική ισχύ. Υπάρχουν πολλές γυναίκες που είναι πανευτυχείς με τη μητρότητα και δεν αμφισβήτησαν ούτε μισή στιγμή το αν θέλουν παιδί ή το πώς βιώνουν τη μητρότητα. Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός και κάθε βίωμα είναι μοναδικά πολύτιμο. Όπως εξήγησα παραπάνω, με αυτό το βιβλίο θέλησα να δώσω φωνή στις αθέατες, λογοκριμένες πλευρές της μη μητρότητας: στην αμφιθυμία, στο «θέλω/δεν θέλω», στην παντελή απροθυμία για μητρότητα. Θέλησα να ακουστούν επιτέλους οι γυναίκες που ήταν και είναι βέβαιες ότι δεν θέλουν παιδί ή που ταλαιπωρούνται να αποφασίσουν αν θέλουν.

Καθώς ο τίτλος του βιβλίου είναι πολύ πρωτότυπος και ενδιαφέρων από μόνος του, θεωρούμε σημαντικό να παραθέσουμε τα λόγια του συγγραφέα γι’ αυτή του την επιλογή:

Ποιες λέξεις έχουμε στη διάθεσή μας για να μιλήσουμε για τους ανθρώπους που δεν κάνουν παιδιά ηθελημένα; Στην αγγλική γλώσσα, όπου αυτό το φαινόμενο ξεκίνησε ως κίνημα τη δεκαετία του 1970, προτάθηκε ο νεολογισμός childfree σε αντιδιαστολή με τον μέχρι τότε μοναδικό διαθέσιμο όρο childless. Ο όρος childfree, που δεν αποδίδεται στην ελληνική ικανοποιητικά, προτάθηκε επειδή δεν υποδηλώνει έλλειψη παιδιών αλλά ελευθερία από παιδιά. Ωστόσο, παραμένει αμφιλεγόμενος ακόμα και από ανθρώπους που είναι ηθελημένα άτεκνοι, οι οποίοι τον βρίσκουν αναίτια επιθετικό, καθώς τοποθετεί τα παιδιά στην ίδια κατηγορία με τη ζάχαρη ή τον καπνό των τσιγάρων. Εξάλλου, ακόμα και το childfree εξακολουθεί να περιλαμβάνει τα παιδιά ως συστατικό. Στα ελληνικά έχουμε τον όρο «άτεκνος», που σημαίνει τον άνθρωπο που δεν έχει κάνει παιδιά. […] Οι μόνες άλλες λέξεις που διαθέτει η γλώσσα μας είναι «άγονος» και «άκαρπος», τις οποίες θεωρώ πολύ πιο προβληματικές. […] Στην ουσία, δεν έχουμε μια λέξη που να αποτυπώνει ουδέτερα ή θετικά την κατάσταση του να μην έχουμε παιδιά. Στο βιβλίο αυτό εισήγαγα στα ελληνικά τον νεολογισμό «μητέρα μηδέν παιδιών» που έχω συναντήσει στα αγγλικά (mother of none) σε προσωπικές μαρτυρίες γυναικών που θεωρούν ότι είναι μητέρες χωρίς να έχουν παιδιά. Μοιάζει οξύμωρη έννοια, αλλά το σκεπτικό –με το οποίο συμφωνώ απόλυτα– είναι ότι η έννοια «μητέρα» δεν περιορίζεται ούτε στις γυναίκες που έχουν γεννήσει ή με άλλον τρόπο έχουν αποκτήσει παιδί ούτε καν στις γυναίκες. «Μητέρα» σημαίνει πολλά περισσότερα πράγματα πέρα από το να έχει βγει από τα σπλάχνα μου ένα άλλο πλάσμα. Σημαίνει ότι δημιουργώ κάτι καινούργιο· σημαίνει φροντίζω, στέργω, ανατρέφω, καλλιεργώ, αναλαμβάνω ευθύνη, νοιάζομαι, μεταλαμπαδεύω γνώσεις και ταυτόχρονα μεταμορφώνομαι κι εγώ μέσα από αυτή την εμπειρία. Όλα αυτά τα κάνουμε και γυναίκες και άντρες όχι μόνο με παιδιά αλλά και με άλλα δημιουργήματά μας, όπως επίσης και με σημαντικές σχέσεις μας – σχέσεις συντροφικές, σχέσεις διδασκαλίας - μαθητείας, σχέσεις με κατοικίδια, με ανίψια ή παιδιά φίλων κλπ. Λέγοντας, λοιπόν, «μητέρα-πατέρας μηδέν παιδιών» αναπλαισιώνουμε και διευρύνουμε τη σημασία της λέξης. Οι λέξεις «άτεκνος» και «ατεκνία», οι φράσεις «χωρίς παιδιά» ή «γονιός μηδέν παιδιών» είναι οι μόνες που έχουμε προς το παρόν. 

Πώς όμως βλέπουν οι ίδιες οι γυναίκες αυτούς τους όρους; Ποια λέξη προτιμούν; Ας δούμε μερικές από τις απαντήσεις τους:

«Καμία από τις διαθέσιμες. Δεν θεωρώ ότι το δεν έχω παιδιά είναι κάτι που με προσδιορίζει, όπως κάθε άνθρωπος είμαι πολύ περισσότερα από αυτό». Αθηνά, 27 ετών

«Καμία από αυτές. “Γυναίκα” μού ταιριάζει. Νιώθω γυναίκα, νιώθω ολόκληρη». Στεφανία, 48 ετών

«Είδα ότι κάποια κοπέλα σού σχολίασε τη λέξη “άτεκνη”. Ήταν και αυτός ένας δικός μου προβληματισμός, αν και κατάλαβα για ποιο λόγο το έγραψες έτσι. Το στερητικό άλφα σημαίνει ότι κάτι σού λείπει, ενώ δεν είναι απαραίτητο ότι το αισθάνεσαι έτσι. Ειλικρινά δεν θα έλεγα ότι κάποια συγκεκριμένη λέξη με χαρακτηρίζει ιδιαίτερα. Δηλαδή, δεν το θεωρώ τόσο ως κομμάτι της ταυτότητάς μου αυτό, κατάλαβες; Δεν προσδιορίζομαι μέσα από αυτό το κομμάτι της ζωής μου». Βασιλική, 34 ετών

«Δεν ξέρω γιατί να πρέπει να ονομαστούν κάπως οι γυναίκες που δεν έκαναν παιδιά. Με την ίδια λογική θα έπρεπε να ονομαστούν κάπως οι άνθρωποι που δεν έχουν αυτοκίνητο. Η κατηγοριοποίηση είναι το πρώτο βήμα προς την επικριτικότητα». Λίνα, 39 ετών

«Δυσκολεύομαι να διαλέξω κάποια λέξη. Δεν θα μου άρεσε να μου ταιριάζει κάποια λέξη επειδή δεν έχω παιδιά». Διώνη, 38 ετών

«Καμία. Γιατί να με προσδιορίζει αυτό; Έχω τόσα άλλα στη ζωή μου». Άννα, 47 ετών

«Νομίζω καμία από αυτές, γιατί όλες με προσδιορίζουν με βάση ένα παιδί – υπαρκτό ή όχι. Νομίζω ότι θέλω να προσδιορίζομαι ανεξάρτητα από την ύπαρξη παιδιού ή όχι. Το να πούμε μια γυναίκα άτεκνη, είναι σαν να αποδεχόμαστε ότι ο ρόλος της είναι να έχει τέκνα. Δηλαδή νομίζω ότι μια γυναίκα –και γενικά ένας άνθρωπος– έχει τόσα πολλά πράγματα που μπορούν να τη χαρακτηρίσουν, που είναι λίγο άδικο να τη χαρακτηρίζουμε από αυτά που δεν είναι. Είναι τόσα πράγματα και είναι περίεργο να τη χαρακτηρίζουμε ως κάτι που δεν είναι. Είναι σαν να λέμε “Να ένας άνθρωπος που δεν έχει είκοσι πέντε δάχτυλα”». Ήβη, 30 ετών

«Μου φαίνεται ατυχής ο χαρακτηρισμός ενός ατόμου σε σχέση με κάτι που δεν είναι ή δεν θέλησε να είναι. Κάποιος που δεν τραγουδάει δεν λέγεται μη τραγουδιστής ή ατραγουδιστής. Δεν μου ταιριάζει μια λέξη που περιέχει το στερητικό άλφα, γιατί δεν στερούμαι κάτι». Αντιγόνη, 59 ετών

«[Προτιμώ την] επιλογή “χωρίς παιδιά”. Η μεν λέξη “άτεκνη” έχει ισχυρές αρνητικές συνδηλώσεις κατά τη γνώμη μου, θυμίζοντας άλλες αντίστοιχες λέξεις όπως το “άστεγος”, λόγου χάρη, ή το “άτυχος”, λέξεις που υποδηλώνουν την έλλειψη μιας επιθυμητής ιδιότητας. Το δε “μη μητέρα”, πάλι, το θεωρώ προβληματικό, επειδή υποδηλώνει μια ανωμαλία, μια παρέκκλιση από το φυσιολογικό, το default τρόπον τινά, που είναι το μητέρα. Οπότε το πιο ουδέτερο και περιγραφικό “χωρίς παιδιά” μού είναι προτιμότερο, αν και χάριν οικονομίας εν τη ρύμη του λόγου ίσως να χρησιμοποιούσα τελικά το αρνητικά φορτισμένο “άτεκνη”». Γεωργία, 45 ετών

«Το “άτεκνη” βρίσκω να έχει πάρει αρνητική χροιά. Θα προτιμούσα το “χωρίς παιδιά”». Κάτια, 40 ετών

«Το “άτεκνη” μου κάνει μια χαρά. Μου είναι οικεία λέξη. Την έχω συμπληρώσει σε τόσα ερωτηματολόγια, είναι η λέξη που μπαίνει στα έντυπα». Νιόβη, 64 ετών

«Ξέρεις, το “άτεκνη” έχει έναν πόνο. Νιώθω ότι οι λέξεις έχουν δύναμη, ρε παιδί μου. Νιώθω ότι το “άτεκνη” αφορά μια γυναίκα που το θέλει και δεν το ’χει. Υπάρχει το “childfree” και το “childless”. Δεν ξέρω πώς μεταφέρεται στα ελληνικά. Ελεύθερη από παιδιά; Αλλά μου άρεσε που έγραφες “μητέρες χωρίς παιδιά” γιατί νομίζω ότι όλοι οι άνθρωποι... Ξέρεις γιατί κομπιάζω; Γιατί είναι κοινωνικό της γυναίκας περισσότερο, αλλά όλοι έχουμε τη στοργή μέσα μας. Δηλαδή, μητέρες είναι οι γυναίκες που δεν έχουνε παιδιά, όπως και πατέρες μπορούν να είναι οι άντρες που δεν έχουνε παιδιά. Για μένα έχει να κάνει πώς βλέπουν το ανθρώπινο είδος και αν αντιλαμβάνονται τη θέση τους στο όλον». Χριστίνα, 37 ετών

«Δεν ξέρω. Ωραία ερώτηση. Μητέρα νιώθω να σου πω, οπότε δεν θα έλεγα “μη μητέρα”. Άτεκνη ίσως ή χωρίς παιδιά. Χωρίς φυσικά παιδιά. Το “μητέρα μηδέν παιδιών”; Ναι, μου αρέσει αυτό. Μητέρα μηδέν παιδιών μού αρέσει». Ολυμπία, 35 ετών

«Αυτό που έγραψες, “μητέρα μηδέν παιδιών”, μου κίνησε το ενδιαφέρον και μ’ άρεσε πάρα πολύ. Πάρα πολύ. Μέσα απ’ τα διαβάσματά μου και τις ψυχοθεραπείες, βλέπω ότι η μητρότητα με την έννοια της φροντίδας, της συνέχειας, δεν είναι αποκλειστική κατάσταση των γυναικών που έχουν γεννοβολήσει. Είναι κατάσταση που οποιοσδήποτε άνθρωπος μπορεί να ζήσει, οπότε μπορείς να είσαι μητέρα χωρίς να έχεις παιδιά». Νατάσσα, 64 ετών

«Αν και δεν έκανα παιδιά, αισθάνομαι ότι έχω παιδιά λόγω των επαγγελματικών επιλογών μου. Δεν μου αρέσει ο τίτλος που χρησιμοποιείται από εμάς τις χωρίς παιδιά γυναίκες: είμαι “childfree”, λες και πρόκειται για τυρί χωρίς λακτόζη ή λιπαρά. Δεν θέλω να μπούμε σε ανταγωνιστική στάση απέναντι στις γυναίκες που έχουν παιδιά. Και δεν θέλω να απαξιώσουμε τη μητρότητα». Ιουλία, 47 ετών

«[Προτιμώ] το άτεκνη. Δεν κάτσαμε όλοι κάτω και αποφασίσαμε ότι το άτεκνη σημαίνει αυτό. Θα πει ότι δεν έχεις παιδιά. Αυτό το politically correct στα λόγια λίγο με ενοχλεί κιόλας. Δηλαδή αν προσβληθώ απ’ αυτό, θα πει ότι το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό για να με προσβάλει. Άτεκνος θα πει δεν έχω παιδιά. Δεν μ’ ενοχλεί η λέξη καθόλου. Τώρα, το μη μητέρα, από την άποψη της στοργής και της αγάπης, πιστεύω απόλυτα ότι όποιος δεν έχει παιδιά αγαπάει όλα τα παιδιά, ενώ όποιος έχει παιδιά αγαπάει τα παιδιά του. Το βλέπω. Δηλαδή, θα ’θελα να υπάρχει μια λέξη που να σημαίνει ότι αγαπάς τα παιδιά αλλά δεν έχεις παιδιά. Να μην είναι αυτό συνώνυμο ότι δεν μου αρέσουν τα παιδιά. Εμένα μ’ αρέσουν τα παιδιά. Τα λατρεύω σαν δικά μου. Το μητέρα μηδέν παιδιών; Α, μπράβο. Αυτό είναι τέλειο. Μάλιστα, πολλές φορές το λέω και το καταλαβαίνουν λίγοι. Και λέω ότι όταν έχεις μέσα σου αγάπη για τα παιδιά, είναι αδύνατον να ζήσεις μια ζωή που να μη βρεις τρόπο να διοχετεύσεις την αγάπη. Αποκλείεται! Την αγάπη που έχεις για τα παιδιά θα βρεις τρόπο να τη διοχετεύσεις. Χωρίς το εγωιστικό ότι εγώ θ’ αγαπήσω το δικό μου το παιδί, το σπλάχνο μου. Μια χαρά διοχετεύεις την αγάπη σου για τα παιδιά, κι ας μην έχεις παιδιά». Μαρία, 52 ετών

ΥΓ. Οι μαρτυρίες του των 52 γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα του Λύο Καλοβυρνά αποτελούν τον κορμό του βιβλίου του, εξ ου και παραθέτει εκτενή αποσπάσματα. Για λόγους έκτασης, οι μαρτυρίες τους δεν γινόταν να συμπεριληφθούν εξ ολοκλήρου στο βιβλίο, ωστόσο κανείς μπορεί να τις διαβάσει όλες στην ιστοσελίδα του, στην ενότητα Μη μητρότητα.