Ο Εικονογραφημένος Άνθρωπος: Όταν ο Ray Bradbury είδε το μέλλον

Είναι αξιοσημείωτα πολλές οι φορές που η μυθοπλασία επιστημονικής φαντασίας έχει προβλέψει με σοκαριστική ακρίβεια το μέλλον δεκάδες χρόνια ή και αιώνες μετά την εποχή της. Από τον Jonathan Swift που το 1735 στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» προέβλεψε με ακρίβεια τους φυσικούς δορυφόρους του Άρη, μέχρι τον Ted Chiang και το μετα-σύμπαν που απλώνεται στο φόντο της πρόσφατης συλλογής διηγημάτων του με τίτλο «Εκπνοή», οι συγγραφείς που συνέδεσαν το όνομά τους με την sci-fi κουλτούρα επέδειξαν ουκ ολίγες φορές την οξεία διορατικότητα που εύλογα οδηγεί στην απομάκρυνση από τον όρο «φαντασία» και στην προσέγγιση της έννοιας του «οράματος».

O αμερικανός συγγραφέας και σεναριογράφος Ray Bradbury ήταν από εκείνους που –έστω και ακούσια– συνέλαβαν από τους πρώτους τη ρεαλιστική διάσταση της «επιστημονικής φαντασίας»– παρότι για εκείνον η «science fiction» ταμπέλα ήταν ένας μεγάλος λόγος σύγχυσης των λογοτεχνικών ειδών. Για τον Bradbury η sci-fi κουλτούρα, ήταν απλώς «η τέχνη του εφικτού», και η μυθοπλασία θα έπρεπε να διαχωρίζεται από τη φαντασία. «Κατ’ αρχάς δεν γράφω sci-fi. Το μοναδικό sci-fi έργο μου είναι το “Φαρενάιτ 451”, το οποίο βασίστηκε σε πραγματικότητα. Η επιστημονική μυθοπλασία είναι μια απεικόνιση του πραγματικού, κάτι που θα μπορούσε να έχει συμβεί, που ίσως να έχει συμβεί. Ενώ η επιστημονική φαντασία αποτυπώνει το μη πραγματικό. Εγώ είμαι ένας συγγραφέας του φανταστικού», δήλωνε επανειλημμένα ο Bradbury σε πανεπιστημιακά συγγραφικά συμπόσια και συνεντεύξεις τα τελευταία χρόνια πριν τον θάνατό του το 2012, υπερθεματίζοντας για τη διαχρονική δύναμη των αρχαίων μύθων που βρίσκονται στον πυρήνα της τέχνης του φανταστικού. Τον διαχωρισμό ωστόσο μεταξύ της ρεαλιστικής μυθοπλασίας και της μυθοπλαστικής φαντασίας ήρθε να καταρρίψει –εκτός από την ενοποιητική απόδοση των ορισμών στην ελληνική γλώσσα– ένα ακόμη έργο του Bradbury, ο εικονογραφημένος του άνθρωπος και οι μυθικές, προφητικές ζωγραφιές του.

Ο «Εικονογραφημένος Άνθρωπος», που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1951, είναι μια συλλογή διηγημάτων γραμμένων κυρίως τη δεκαετία του 1940 και –σε μεγάλο βαθμό– δημοσιευμένων σε διάφορες εκδοχές σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής. Δεκαοχτώ διηγήματα διαδέχονται το ένα το άλλο στη ραχοκοκαλιά της ιστορίας ενός παράξενου ήρωα, με το κορμί γεμάτο μυστηριώδεις «εικονογραφήσεις» –προδρόμους των σύγχρονων τατουάζ– που τα βράδια ζωντανεύουν και διηγούνται στις σκοτεινές φανταστικές ιστορίες του. Το ευφυές εύρημα εξυπηρετεί ιδανικά τη διαμόρφωση αυτού που στη σημερινή γλώσσα της τέχνης ονομάζουμε συχνά με μεγάλη ευκολία «concept», ενώ παράλληλα δημιουργεί και μεγεθύνει μια αναμονή κοινού για το «τι θα γίνει στο τέλος» που δύσκολα συναντάμε σε μια συλλογή αυτοτελών διηγημάτων. Ποιος είναι ο Εικονογραφημένος Άνθρωπος και ποιος ζωγράφισε πάνω του αυτές τις τρομαχτικές εικόνες από το μέλλον; Ποια θα είναι η επόμενη ζωγραφιά, η επόμενη ιστορία; Τι θα γίνει στο τέλος; Τι θα γίνει με τον Εικονογραφημένο Άνθρωπο, τι θα γίνει με τον κόσμο;

Αυτό το «τι θα γίνει με» συναντάει το «τι θα γινόταν αν» που ο συγγραφέας έθεσε ως συνθήκη διατύπωσης των θραυσμάτων της φαντασίας του, τα οποία με μαγικό τρόπο συνάντησαν τα θραύσματα του μέλλοντος του και του παρόντος μας. Οι ιστορίες του Εικονογραφημένου Ανθρώπου διαπνέονται έντονα από τις αγωνίες και το πνεύμα της εποχής τους, ενώ συγχρόνως αντανακλούν εντυπωσιακά τα μεγάλα προβλήματα και τις προκλήσεις της δικιάς μας εποχής. Ο μακαρθισμός της πρώιμης ψυχροπολεμικής περιόδου επικοινωνεί μέσα από τον καθρέφτη με το είδωλο της σύγχρονης εθνικιστικής προπαγάνδας. Ο σκεπτικισμός απέναντι στην τεχνολογία της τηλεόρασης αντικατοπτρίζει τον σημερινό φόβο του «αγνώστου» της τεχνητής νοημοσύνης. Όσο για τις φυλετικές διακρίσεις των ΗΠΑ του 1950 λίγο διαφέρουν από το φόντο που το στιγμιότυπο ενός ανθρώπου που πεθαίνει στη μέση του δρόμου μιας μεγαλούπολης με μια αστυνομική μπότα στον λαιμό να του στερεί τη ζωτική αναπνοή.

Το εναρκτήριο διήγημα με τίτλο «Η Σαβάνα» είναι μια εκπληκτική απεγνωσμένη ωδή στην αδηφάγο εικονική πραγματικότητα που μας περικυκλώνει πιο ασφυκτικά από ποτέ στα σωτήρια έτη που διανύουμε, με την αναλυτική και ανατριχιαστικά επίκαιρη περιγραφή ενός –αυτολεξεί– «έξυπνου σπιτιού» να κάνει τον αναγνώστη να ψάχνει τον ελέφαντα της κρυστάλλινης σφαίρας όπου ο Bradbury διάβασε όλες τις σύγχρονες ανέσεις μας και τις σκούπες ρομπότ που αλωνίζουν ανέμελα στα σαλόνια τουλάχιστον πενήντα χρόνια πριν ο μέσος άνθρωπος διανοηθεί την ύπαρξή τους στο μέσο σπιτικό του. Ιστορίες όπως «Ο Αυτοκινητόδρομος» και «Η Ασταμάτητη Βροχή» απλώνουν τον χάρτη της δυστοπίας της κλιματικής κρίσης δεκαετίες πριν οι ηγέτες του κόσμου δεχτούν να τη συζητήσουν έστω ως πιθανότητα. Στις «Μαριονέτες Α.Ε.» o Bradbury φιλοτεχνεί μια άρτια διατύπωση της προβληματικής της «ρομποτικής προσωπικότητας» και της συναισθηματικής νοημοσύνης των μηχανών σε μια δυστοπία της τελικής υπεροχής των κλώνων που θα ζήλευε και το πιο κομψό σενάριο σύγχρονης tech dystopian ταινίας. Και φυσικά η ιστορία του ίδιου του Εικονογραφημένου Ανθρώπου, ο τρόπος που η ζωή και το παρόν του χάνεται μπροστά στη γλαφυρή δύναμη των τατουάζ του που προβλέπουν ένα ζοφερό μέλλον, στερώντας του το δικαίωμα στην εργασία και τις ανθρώπινες σχέσεις, λειτουργεί ως μια τεράστια αλληγορία του τρόμου του ανθρώπου μπροστά στο δυσχερώς διαχειρίσιμο μέγεθος της τεχνολογικής αλήθειας που δεν είναι πια προφητεία αλλά επιστημονική πρόγνωση ακριβείας.

Πέρα από κάποιες προφανείς –και ίσως προσωρινές– αστοχίες της φαντασίας του Bradbury που κατά κύριο λόγο έχουν να κάνουν με την επιλογή των πυραύλων ως βασικού μεταφορικού μέσου της εποχής μετά το 2000 και τη συστηματική εξωγήινη ζωή, τα τατουάζ του Εικονογραφημένου Ανθρώπου μιλάνε στην εποχή μας με την ίδια δύναμη που μίλησαν στα χαοτικά χρόνια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα διλήμματα και οι προκλήσεις όχι απλώς παραμένουν τα ίδια στον πυρήνα τους αλλά ζωγραφίζουν ξεκάθαρα πια την απειλή που συνεπάγεται η όποια αποτυχία επίλυσης. Η ίδια εκείνη αιώνια νοσταλγία για ένα εξιδανικευμένο παρελθόν όπου όλα ήταν καλύτερα, αγνά κι ευτυχή παραμένει μια επικίνδυνη εναλλακτική. Η τελευταία νύχτα του κόσμου ίσως να είναι πιο κοντά από ποτέ. Εβδομήντα χρόνια μετά το ντεμπούτο του Εικονογραφημένου Ανθρώπου ο Ray Bradbury συνεχίζει να εικονογραφεί το μέλλον δίνοντας τροφή για σκέψη σε όσους μένουν ακόμη στη Γη και θέλουν να διαβάσουν ένα βιβλίο.

* Ο Εικονογραφημένος Άνθρωπος του Ray Bradbury επανακυκλοφόρησε στα ελληνικά σε μετάφραση του Βασίλη Δουβίτσα, από τις εκδόσεις Άγρα τον Ιούλιο του 2021. Συνοδεύεται από επίμετρο του μεταφραστή και ένα κείμενο της Margaret Atwood για τον Ray Bradbury.