Πενήντα χρόνια από τη «Θεωρία της δικαιοσύνης» του Τζον Ρολς

Ο Αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ρολς (1921-2002) έλεγε πράγματα που ίσως ακούγονται αυτονόητα: οι θεμελιώδεις ελευθερίες είναι ίδιες για όλους∙ την ελευθερία του ατόμου περιορίζει μόνον η ελευθερία των υπολοίπων∙ η ευημερία πρέπει να ευνοεί τους πιο αδύναμους∙ πρέπει να υπάρχει ισότητα ευκαιριών∙ τα αγαθά πρέπει να είναι προσιτά σε όλους. Παραδεχόταν το αυτονόητο των αρχών του λέγοντας ότι «οι πιο εύλογες αρχές δικαιοσύνης είναι εκείνες που ο καθένας θα αποδεχόταν και με τις οποίες θα συμφωνούσε, από μια ακριβοδίκαιη θέση».

Ο Τζον Ρολς γεννήθηκε στη Βαλτιμόρη και σπούδασε, αρχικά, στο Πρίνστον. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπηρέτησε στο μέτωπο του Ειρηνικού∙ έφτασε στην Ιαπωνία λίγο μετά την έκρηξη των ατομικών βομβών, στο τοπίο της Συντέλειας. Η εμπειρία αυτή ήταν καθοριστική για το πώς θα διαμορφωνόταν η ηθική και η φιλοσοφία του. Το 1964 έγινε καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο Χάρβαρντ. Αν και δεν είχε ταλέντο στη διδασκαλία, ήταν πολύ αγαπητός. Το βιβλίο του Θεωρία της δικαιοσύνης, που εκδόθηκε το 1971, αντανακλούσε τον ακέραιο χαρακτήρα του. Η πρώτη αρχή του είναι η εξής: σε ένα δίκαιο κράτος όλοι οι πολίτες έχουν τις ίδιες θεμελιώδεις ελευθερίες. Καθώς όμως τα άτομα έχουν διαφορετικά χαρίσματα και ενδιαφέροντα, εμφανίζονται κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες: ένας είναι πιο ικανός, άλλος έχει επιχειρηματικό πνεύμα, ένας τρίτος είναι απλούστατα πιο τυχερός... Για να είναι δίκαιο το κράτος, ο Ρολς προτείνει τη λείανση των αναπόφευκτων κοινωνικών ανισοτήτων μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου που να ευνοεί τους πιο αδύναμους.

Ο Ρολς είπε αργότερα ότι το βιβλίο του προοριζόταν για την παρέα των φίλων του. Όμως η επιτυχία του ήταν εντυπωσιακή. Μεταφράστηκε σε 23 γλώσσες και πούλησε 200.000 αντίτυπα μέσα σε ένα χρόνο μόνο στις ΗΠΑ. Αυτή η απήχηση ενθάρρυνε τον Ρολς να επεξεργαστεί περισσότερο τη θεωρία του για τη δικαιοσύνη. Για τα τριάντα επόμενα χρόνια συμπλήρωσε, αναθεώρησε και τελειοποίησε το μοντέλο του με βάση μια παλιά φιλοσοφική ιδέα που αποδίδεται στον Επίκουρο. Ο Επίκουρος ήταν ο πρώτος που μίλησε για το «αμοιβαίο συμβόλαιο» μεταξύ πολιτείας και πολίτη: στο ιδανικό κράτος τα μέλη που έχουν «σώας τας φρένας» υπογράφουν ελεύθερα ένα συμβόλαιο. Όπως έχουμε δει, ο Τόμας Χομπς και ο Τζον Λοκ παρουσίασαν αυτή την ιδέα στον 17ο αιώνα και κατέληξαν σε διάφορες θεωρίες του «συμβολαίου», ενώ ο Ρουσσό έγραψε το Κοινωνικό συμβόλαιο στα μέσα του 18ου αιώνα. Στον 20ό αιώνα, οι θεωρίες του συμβολαίου δεν προχώρησαν πολύ: ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, για παράδειγμα, θέλησε να απαλλάξει τη φιλοσοφία από την ηθική∙ του φαινόταν παράλογο να λένε οι φιλόσοφοι στους ανθρώπους πώς πρέπει να ζουν. Αλλά ο Ρολς επανήλθε στην παράδοση του κοινωνικού συμβολαίου.

Από πολιτική άποψη, ο Ρολς δεν μπορούσε να τους ευχαριστήσει όλους. Το 1971 ο πόλεμος στο Βιετνάμ είχε χάσει και τους τελευταίους του υποστηρικτές∙ οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις πολλαπλασιάζονταν και η απόσυρση των αμερικανικών δυνάμεων συνοδευόταν από βίαιες διαμάχες γύρω από τον ρόλο του κράτους, το σύστημα της ιδιοκτησίας, τα πολιτικά δικαιώματα και την ατομική ελευθερία. Ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός φαίνονταν ασυμφιλίωτοι∙ αμφότεροι είχαν δείξει το άσχημο πρόσωπό τους: ο πρώτος στο Βιετνάμ, ο δεύτερος στην Τσεχοσλοβακία και φυσικά στο εσωτερικό των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Σ’ αυτό το κοινωνικό συγκείμενο και χωρίς να είναι η πρόθεσή του, το βιβλίο του Ρολς έμοιαζε με απόπειρα σύγκλισης των δύο συστημάτων. Για τη δεξιά παράταξη, το μοντέλο του για αναδιανομή του εισοδήματος ήταν υπερβολικά «αριστερό», ενώ για την αριστερά ήταν ύπουλα «φιλελεύθερο». Στον 18ο αιώνα, ο φιλόσοφος της ηθικής Άνταμ Σμιθ (βλ. σελ. ) είχε δείξει με πειστικό τρόπο ότι η κοινωνία δεν προχωρεί μέσω της δικαιοσύνης. αλλά μέσω του εγωισμού τόσο από οικονομική όσο κι από ηθική άποψη: «Δεν περιμένουμε το δείπνο μας από την καλοσύνη του κρεοπώλη, αλλά από τη φροντίδα με την οποία προωθεί τα συμφέροντά του». Ο κρεοπώλης πουλάει τα προϊόντα του σε σωστή τιμή που του επιτρέπει να είναι λιγότερο ακριβός από τους άλλους και σε συντονισμό με την οικονομική κατάσταση των πελατών του. Έτσι, δημιουργείται μια κοινότητα ικανή να λειτουργήσει, μια «ελεύθερη οικονομία της αγοράς». Σύμφωνα με τη θεωρία των ηθικών συναισθημάτων του Άνταμ Σμιθ, η επιθυμία για ιδιοκτησία μάς οδηγεί σαν «αόρατο χέρι» και «χωρίς να θέλει, χωρίς καν να ξέρει, υπόσχεται το συμφέρον της κοινωνίας». Στον 20ό αιώνα, οι επίγονοι του Σμιθ, προπάντων ο Ρόμπερτ Νόζικ, συνάδελφος του Ρολς στο Χάρβαρντ, υπερασπίστηκαν με παρόμοια επιχειρήματα το κατεστημένο των κοινωνιών, εξηγώντας πώς και γιατί κάθε κοινωνία είναι, λίγο πολύ, το επιτυχημένο άθροισμα των αληθινών –και εγωιστικών– ανθρώπινων επιθυμιών. Ο Ρολς όμως θέλησε να θεσπίσει κανόνες σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης.

Το πρώτο σημείο που αναλύει ο Ρολς είναι η αξία ενός κοινωνικού μοντέλου που βασίζεται σε μια φανταστική κατασκευή: την πρωτόγονη κατάσταση. Αυτή η πρωτόγονη κατάσταση –αντίθετα με εκείνη που περιγράφουν άλλες θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου– δεν απαντά στη φύση, αλλά στην κοινωνία. Πράγματι, όσα χαρακτηρίζουν την κατάσταση στη φύση, όπως την περιγράφει π.χ. ο Τόμας Χομπς –βία, αναρχία και απουσία νόμων–, δεν εμφανίζονται εδώ. Η πρωτόγονη κατάσταση του Ρολς μοιάζει περισσότερο με μια κοοπερατίβα. Και η αρχική υλική κατάσταση –επάρκεια προϊόντων και αγαθών για όλους– θυμίζει περισσότερο την Ελβετία παρά τη φτωχή Αγγλία της εποχής του Χομπς. Όλες οι φρικαλεότητες της φύσης και της φτώχειας παραμερίζονται ώστε να απελευθερωθεί η καλή φύση του ανθρώπου και να διευκολυνθεί η ανάπτυξή του. Αλλά, για να είμαστε ρεαλιστές, αν την πρωτόγονη κατάσταση του Ρολς επηρέαζαν φυσικές καταστροφές και έλλειψη τροφής, η αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων θα πήγαινε περίπατο. Όταν επίκειται ναυάγιο, κανείς δεν κάθεται να συζητήσει την ισότητα των ευκαιριών: όλοι αγωνίζονται να βρουν θέση στη σωσίβια λέμβο.

Το δεύτερο σημείο του βιβλίου που συζητήθηκε πολύ είναι το αν η δικαιοσύνη, όπως μας λέει ο Ρολς, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα σε μια κοινωνία. Η ελευθερία είναι «πλήρης» στην πρωτόγονη κατάσταση. Στην κοινωνία, την ελευθερία την περιορίζει η δικαιοσύνη. Τι είναι η δικαιοσύνη; Ισότητα ευκαιριών και κοινωνική ισορροπία. Η μεγάλη σημασία που αποδίδει ο Ρολς στη δικαιοσύνη κάνει τη θεωρία του συμπαθητική: εκτιμά λιγότερο ένα καθεστώς πλούσιο αλλά δικτατορικό –π.χ. εκείνο της Σαουδικής Αραβίας– από μια φτωχική δημοκρατία. Όμως οι επικριτές του θεωρούν ότι υπάρχουν πράγματα σημαντικότερα από τη δικαιοσύνη: η μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία, η σταθερότητα, η αποτελεσματικότητα. Καλύτερα πλούσιο, σταθερό και άδικο κράτος παρά δίκαιο και φτωχό εξαιτίας αυτής της δικαιοσύνης. Ο Ρολς τοποθετεί τη δικαιοσύνη στη ζυγαριά και λέει: «Ό,τι είναι δίκαιο είναι καλό για τους πολλούς». Όσο και να συζητάμε είναι αδύνατο να αποδεχτούμε το ένα ή το άλλο αξίωμα. Θα συμφωνήσουμε όμως ότι υπάρχουν ιδέες συμπαθητικές και ιδέες λιγότερο συμπαθητικές: η φύση των αξιών είναι υποκειμενική• δεν μπορούμε να τις αποδείξουμε με αντικειμενικό τρόπο.

Το τρίτο σημείο είναι το ζήτημα της λογικής. Η φιλοσοφική θέση του Ρολς μοιάζει μ’ εκείνη ενός συνταγματολόγου. Με τρόπο γνωστικό και μετρημένο, λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες όλων των ανθρώπων, ανδρών και γυναικών (εκτός από τους πνευματικά καθυστερημένους, όπως σημειώνει, υπό την έννοια ότι αυτή η κατηγορία δεν μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις). Φαντάζεται ότι οι αρχές αυτές ισχύουν για κάθε άτομο – αν και ξέρουμε ότι δεν είμαστε όλοι γνωστικοί, αδιάφθοροι και καλόγνωμοι σαν τον Ρολς. Όπως οι όροι «ιδιοκτησία» και «κατοχή», έτσι και οι όροι «συναίσθημα» και «συγκίνηση» απουσιάζουν από το λεξιλόγιό του. Αν και στη Θεωρία της δικαιοσύνης γίνεται εμμέσως λόγος για την ιδιοκτησία, τα συναισθήματα δεν παίζουν κανένα ρόλο. Ωστόσο, ολόκληρη η θεωρία στηρίζεται στο αίσθημα της δικαιοσύνης∙ από πού προέρχεται άραγε αυτό το αίσθημα; Θα λέγαμε ότι προέρχεται από τον φόβο ότι θα αδικηθούμε, άρα επιστρέφουμε στον «εγωισμό» του ανθρώπου.

Για τον Ρολς το κράτος είναι ο ηθικός νομοθέτης. Σύμφωνα με τον Τζέρεμυ Μπένθαμ και τον Τζον Στιούαρτ Μιλ, όταν τα συμφέροντα παραμένουν ατομικά και οι πράξεις δεν αφορούν άλλα μέλη της κοινωνίας, το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει. Ο ρόλος του είναι σαν ενός θυρωρού που πατάει το κουμπί του συναγερμού μόνο σε περίπτωση πυρκαγιάς. Για τον Ρολς, όμως, το κράτος επαγρυπνεί εξασφαλίζοντας την ισορροπία των συμφερόντων: είναι δηλαδή ένα είδος σοφού διευθυντή και παιδαγωγού. Στη Θεωρία της δικαιοσύνης, που ο Ρολς τιτλοφόρησε, με σεμνότητα, «Μια θεωρία της δικαιοσύνης», θίγει πολλά ζητήματα της δικαιοσύνης: Πρέπει να υπακούμε σε άδικους νόμους; Ποια είναι τα όρια της πολιτικής ανυπακοής; Είναι τα πολιτικά κόμματα ανορθολογικά; Πώς μπορούμε να εφαρμόσουμε στην πράξη την αντίληψη του Καντ για τη δικαιοσύνη; Πρέπει να υποκύπτουμε στη θέληση της πλειοψηφίας; Τι είναι η αριστεία και τι η ντροπή; Ποια είναι τα όρια του πλουραλισμού; Μήπως ένα κράτος υπερβολικά ανεκτικό προς τις πολιτικές, πνευματικές ή θρησκευτικές ομαδοποιήσεις υποσκάπτει τα ίδια του τα θεμέλια;

Με λίγα λόγια, η Θεωρία της δικαιοσύνης είναι ένας οδηγός για την οργανωμένη ζωή και για τη θέση του ατόμου στο σύνολο με στόχο την προσωπική ευτυχία και την ευημερία της κοινότητας. Ο Ρολς μάς έδειξε ότι μπορούμε, αν θέλουμε, να οργανώσουμε τις κοινωνίες μας σε ηθική βάση, όχι σε πείσμα της ανθρώπινης φύσης μας, αλλά εξαιτίας της.

Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση Φίλιππου Βασιλογιάννη.