Σέρι Μπέρμαν: Φιλελεύθερη Δημοκρατία, πολύτιμη και εύθραυστη

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Μετά από μισό αιώνα ανεπανάληπτης πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής επιτυχίας, η Ευρώπη βιώνει εκ νέου βαθιά πολιτική δυσθυμία και πολιτικές αναταραχές. Οι περισσότερες συζητήσεις σχετικά με τα σημερινά προβλήματα της Ευρώπης εστιάζουν σε σύγχρονες αιτίες, όπως η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογική αλλαγή, η χρηματοπιστωτική κρίση, η τεχνοκρατική οργάνωση, η μετανάστευση και οι προσφυγικές ροές. Ωστόσο, το βιβλίο αυτό θα δείξει ότι οι βραχυπρόθεσμου ορίζοντα αναλύσεις παρανοούν ή τουλάχιστον υπεραπλουστεύουν την πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, η ιστορική προοπτική που υιοθετείται εδώ θα μας επιτρέψει να αντιληφθούμε ότι τα σημερινά προβλήματα της Ευρώπης έχουν τις ρίζες τους στην παρακμή των θεμελίων πάνω στα οποία στηρίχτηκε η ανοικοδόμηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας μετά τις τραγωδίες του Μεσοπόλεμου και του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. [Κεφάλαιο 1: Εισαγωγικά ερωτήματα]

Η «Πολιτική εξέλιξη της Νεότερης Ευρώπης - Δημοκρατία εναντίον δεσποτείας και δικτατορίας από το Παλαιό Καθεστώς μέχρι τις μέρες μας» είναι το απόλυτο βιβλίο πολιτικής ιστορίας: χωρίς ίχνος προσπάθειας εντυπωσιασμού εκ μέρους μας, μπορεί πράγματι να σε απορροφήσει όσο ένα page-turner μυθιστόρημα. Προέκυψε από τη διδασκαλία του πανεπιστημιακού μαθήματος που διδάσκει εδώ και πολλά χρόνια η συγγραφέας στο Κολέγιο Μπάρναρντ του Πανεπιστημίου Κολούμπια, και πρωτοκυκλοφόρησε από τις περίφημες εκδόσεις Oxford University Press πριν από μόλις δύο χρόνια. Με τα λόγια της Σέρι Μπέρμαν από τον Πρόλογο που έγραψε ειδικά για την ελληνική έκδοση: «Μια μελέτη της πολιτικής εξέλιξης της νεότερης Ευρώπης μπορεί να συμβάλει στο να κατανοήσουμε καλύτερα πόσο πολύτιμο και εύθραυστο πράγμα είναι η δημοκρατία και τι απαιτείται προκειμένου αυτή να διατηρηθεί αλλά και να αναζωογονηθεί στις μέρες μας». Εξ ου και θεωρούμε ότι η εμπέδωση από ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών των γνώσεων που κομίζει, της ανάλυσης που πραγματοποιεί και των συμπερασμάτων στα οποία καταλήγει είναι άκρως σημαντική, καθώς όλοι είμαστε μάρτυρες της επικίνδυνης ανόδου του λαϊκισμού, του αυταρχισμού και του αντι-ευρωπαϊσμού, όχι μακριά από εμάς, αλλά στην ίδια την ευρωπαϊκή ήπειρο.

ΔΥΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

[ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΝΙΑΙΑ ΑΦΗΓΗΣΗ]
Παρόλο που πολλοί σήμερα το ξεχνούν, αυτή η μεταπολεμική τάξη πραγμάτων αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίστηκε τελικά η εδραιωμένη φιλελεύθερη δημοκρατία στη δυτική Ευρώπη. Μόνο μετά το χάος και την καταστροφή των χρόνων του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου μπόρεσε να διαμορφωθεί μια συναίνεση γύρω από τη φιλελεύθερη δημοκρατία ως επιθυμητό καθεστώς, καθώς και όσον αφορά τις προϋποθέσεις που ήταν απαραίτητες προκειμένου αυτή να λειτουργήσει. Η συναίνεση αυτή αποτέλεσε τη βάση για την οικοδόμηση διεθνών, περιφερειακών και εγχώριων θεσμών και σχέσεων που έφεραν τελικά ειρήνη, ευημερία και πολιτική σταθερότητα στη δυτική Ευρώπη.
Με λίγα λόγια, προκειμένου να καταλάβουμε γιατί η δημοκρατία εδραιώθηκε στην Ευρώπη μετά το 1945 και όχι νωρίτερα, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε τη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων. Και η παρακμή αυτής της τάξης πραγμάτων τις τελευταίες δεκαετίες βοηθά να εξηγήσουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ευρώπη. Με λίγα λόγια, το βιβλίο αυτό θα συνοδεύσει τον αναγνώστη σε μια περιήγηση στο παρελθόν της Ευρώπης όχι για να του δείξει ξανά γνώριμα ιστορικά τοπία, αλλά για να προσφέρει μια ολοκληρωμένη και ενιαία αφήγηση της πολιτικής εξέλιξης της Ευρώπης, καθιστώντας σαφές πώς επεισόδια όπως η Γαλλική Επανάσταση, η κατάρρευση της Αβασίλευτης Πολιτείας της Βαϊμάρης, η οικοδόμηση της μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη και η συγκρότηση και η κατάρρευση του κομμουνισμού στην ανατολική Ευρώπη σχετίζονται τόσο μεταξύ τους όσο και με την ευρύτερη ιστορία της εξέλιξης της φιλελεύθερης δημοκρατίας. 

[Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ]
Σίγουρα ο καθένας που διαβάζει εφημερίδες σήμερα μπορεί να βρει παραδείγματα σχετικά ελεύθερων και δίκαιων εκλογών που ακολούθησαν πολύ στραβή πορεία. Για παράδειγμα, πολλοί σήμερα ανησυχούν για την αυξανόμενη δημοτικότητα λαϊκιστικών κομμάτων και πολιτικών στον δυτικό κόσμο, που το ενδιαφέρον τους για την ελευθερία ή ακόμα και για τη δημοκρατία είναι αμφίβολο. […] Οι φόβοι αυτοί βέβαια δεν είναι κάτι καινούργιο. Είναι γνωστό ότι τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Μουσσολίνι ακολούθησαν την «εκλογική οδό» προς τη δικτατορία· στο βιβλίο αυτό θα μιλήσουμε για πολλές ακόμα περιπτώσεις στην ευρωπαϊκή ιστορία όπου οι εκλογές έφεραν στην εξουσία πολιτικούς και κόμματα με χαλαρή, στην καλύτερη περίπτωση, προσήλωση στη δημοκρατία. […] Επειδή δεν είναι καθόλου δύσκολο να βρούμε περιπτώσεις δημοκρατικών εκλογών που ακολούθησαν πολύ στραβή πορεία και επειδή πολλοί πιστεύουν ότι οι δημοκρατικές εκλογές, μολονότι αναγκαίες, δεν αρκούν για να κάνουν ένα πολιτικό σύστημα πλήρως δημοκρατικό, πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από τον ψιλό ή εκλογοκεντρικό ορισμό της δημοκρατίας· προτείνουν λοιπόν τον «φιλελεύθερο» ορισμό. Όπως υποδηλώνει ο όρος «φιλελεύθερος», οι υπέρμαχοι αυτής της άποψης υποστηρίζουν ότι η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα πολιτικό σύστημα στο οποίο οι κυβερνώντες επιλέγονται μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο· είναι επίσης ένα πολιτικό σύστημα όπου οι κυβερνήσεις και οι πολίτες ενεργούν με συγκεκριμένους τρόπους, δηλαδή σύμφωνα με τις αρχές του φιλελευθερισμού. Όπως δήλωνε η αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας: «Θεωρούμε αυταπόδεικτες τις αλήθειες αυτές, ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν δημιουργηθεί ίσοι, ότι έχουν προικιστεί από τον Δημιουργό τους με ορισμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, ότι ανάμεσα σε αυτά είναι η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας».

Σύμφωνα με αυτή την άποψη, προκειμένου μια κυβέρνηση να θεωρηθεί αληθινά ή πλήρως δημοκρατική πρέπει να είναι πρόθυμη και ικανή να εγγυηθεί το κράτος δικαίου· πρέπει να προστατεύει τις μειονότητες και τις ατομικές ελευθερίες· και τόσο οι κυβερνώντες όσο και οι πολίτες πρέπει να σέβονται τους δημοκρατικούς «κανόνες του παιχνιδιού» και να αντιμετωπίζουν όλα τα μέλη της κοινωνίας ως πολιτικά ίσα. Έτσι, ο «φιλελεύθερος» ορισμός της δημοκρατίας είναι βαθύτερος από τον εκλογοκεντρικό ή ψιλό ορισμό. Ενσωματώνει στην αντίληψή μας για τη δημοκρατία ένα σύνολο αξιών ή επιδιώξεων που δεν μπορούν να διασφαλιστούν από τις πολιτικές διαδικασίες και μόνο. Με άλλα λόγια, οι δημοκρατίες διαφέρουν από τις δεσποτείες και τις δικτατορίες όχι μόνο στον τρόπο που επιλέγουν τους ηγέτες τους, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τους πολίτες τους και που οι πολίτες αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο. 

ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 

Ας κάνουμε τώρα μία επιτροχάδην σύνοψη του βιβλίου, αντλημένη από το Κεφάλαιο 1, που θέτει κάποια εισαγωγικά ερωτήματα και παρουσιάζει τα βασικά θέματα και επιχειρήματα του βιβλίου. Το Κεφάλαιο 2, λοιπόν, εστιάζει στην πρώιμη νεωτερική περίοδο. Το Κεφάλαιο 3 εξετάζει τη Βρετανία κατά την πρώιμη νεωτερική περίοδο. Το Κεφάλαιο 4 εξετάζει τη Γαλλική Επανάσταση. Το Κεφάλαιο 5 εξετάζει το 1848, το επόμενο μείζον σημείο καμπής στην πολιτική εξέλιξη της Ευρώπης. Το Κεφάλαιο 6 εξετάζει την Τρίτη Γαλλική Αβασίλευτη Πολιτεία. Τα Κεφάλαια 7 και 8 εξετάζουν την ενοποίηση της Ιταλίας και της Γερμανίας αντίστοιχα. Το Κεφάλαιο 9 εξετάζει τον αγώνα για δημοκρατία στη μεσοπολεμική Γαλλία. Το Κεφάλαιο 10 εξετάζει την πολιτική εξέλιξη στη Βρετανία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Το Κεφάλαιο 11 επιστρέφει στην Ιταλία για να θέσει το ερώτημα γιατί η ιταλική δημοκρατία κατέρρευσε τόσο γρήγορα μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Κεφάλαιο 12 εξετάζει τη μεσοπολεμική Αβασίλευτη Πολιτεία της Βαϊμάρης. Το Κεφάλαιο 13 εξετάζει την πολιτική εξέλιξη της Ισπανίας. Το Κεφάλαιο 14 εξετάζει τη μεταπολεμική δυτική Ευρώπη και τους λόγους που μετά το 1945 η φιλελεύθερη δημοκρατία κατάφερε να εδραιωθεί, παρά το γεγονός ότι είχε αποτύχει τόσο συχνά στο παρελθόν. Το Κεφάλαιο 15 εξετάζει τη μετάβαση στον κομμουνισμό στην κεντροανατολική Ευρώπη μετά το 1945. Το Κεφάλαιο 16 διερευνά το υπόβαθρο, τη χρονική συγκυρία, το είδος και τα επακόλουθα της μετάβασης της Ισπανίας στη δημοκρατία τη δεκαετία του 1970. Το Κεφάλαιο 17 εξετάζει τη μετάβαση στη δημοκρατία στην κεντροανατολική Ευρώπη. Το Κεφάλαιο 18, η κατακλείδα, συνοψίζει τα πορίσματα του βιβλίου και εξετάζει πώς η ευρωπαϊκή εμπειρία μπορεί να επηρεάσει τη σημερινή συζήτηση περί εκδημοκρατισμού και εδραίωσης της δημοκρατίας.