Ιωάννης Τροχόπουλος - Μαρία Μαυρικάκη: Βιβλιοθήκες σε όλη τη χώρα

Στη Βέροια με τις εβδομήντα δύο εκκλησιές, το θαύμα εκπορεύτηκε από τα ανθρώπινα. Χρειάστηκαν δύο δεκαετίες κόπων για να πραγματωθεί και ένα κορυφαίο γέρας ώστε να γίνει αντιληπτό σε όλη την επικράτεια. Ήταν καλοκαίρι του 2010. Η χώρα μας υπέμενε τους στροβιλισμούς της οικονομικής κρίσης, όταν το Διεθνές Βραβείο Πρόσβαση στη Μάθηση υπερσκέλισε τη μίζερη καθημερινότητα και μας χάρισε λίγη από τη χαμένη μας αξιοπρέπεια. «Δείτε τους Έλληνες, ναι, δουλεύουν και καταφέρνουν όμορφα πράγματα!» περηφανευτήκαμε ομαδικά, συμφωνώντας επιτέλους σε κάτι. Στην τελετή απονομής στη Σουηδία, ο τότε Διευθυντής της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Βέροιας παρέλαβε το έπαθλο και, σαν να ήταν μαγικό λυχνάρι, ευχήθηκε από καρδιάς: «Θα ήθελα να δω τις ελληνικές βιβλιοθήκες στην κορυφή του προγράμματος της κεντρικής κυβέρνησης και των τοπικών αυτοδιοικήσεων, να ηγούνται στον τομέα του πολιτισμού», αν και γνώριζε καλά ότι το τζίνι του λυχναριού έκανε υπερωρίες αφιερωμένες στα στοιχειώδη και τα αυτονόητα, του πολιτισμού δυστυχώς εξαιρουμένου.

Σήμερα, κάθε κατάπληκτος παρατηρητής του καιρού εκείνου αναρωτιέται, με το δίκιο του, αν το κατόρθωμα είχε διάρκεια· αν υπήρξε μίμηση, εξέλιξη, συνέχεια· αν, τελικά, εκπληρώθηκε η ευχή του διευθυντή. Τις απορίες για το αποτύπωμα του όλου εγχειρήματος τις συναντούμε συμπυκνωμένες στο διήγημα «Η ποιήτρια και ο χρόνος» («Ώρες αιώρες» Γιάννη Καισαρίδη, εκδ. Κέδρος), που αναφέρεται σε δύο επισκέψεις της Κικής Δημουλά στη Βέροια: «Η επανεμφάνισή της στην πόλη τον Μάιο του 2016… Παρέστη στα εγκαίνια του δεύτερου ορόφου της Βιβλιοθήκης, η έναρξη της νεότερης –και πλέον θαυμαστής– λειτουργίας της οποίας μπορεί κάλλιστα να συνδεθεί με την προ είκοσι τεσσάρων ετών παρουσία της (Κ.Δ.) σε αυτήν. Τι συνέβη στο ενδιάμεσο των χρόνων αυτών; Στης ποιήτριας τη ζωή; Στην πόλη; Στους υπαλλήλους της Βιβλιοθήκης, τι; Τι στον διευθυντή της; …Τα γνωστά, τα βέβαια, τα βεβαιωμένα και τα τετριμμένα τα γνωρίζουν λίγο πολύ… άπαντες. Τα ενδιάμεσα όμως των ζωών; Των στίχων τα ενδιάμεσα; Και πώς αυτά τα άγνωστα και μυστήρια επηρέασαν ίσαμε σήμερα ένα κορίτσι γεννημένο κατά τις μέρες της πρώτης επίσκεψης της ποιήτριας στην πόλη, που βοηθά καθημερινά στον εδώ προσφυγικό καταυλισμό;»

Η κατά τον συγγραφέα «θαυμαστή λειτουργία» έχει συμβάλει στην αλλαγή της επικρατούσας αντίληψης που ήθελε τις δημόσιες βιβλιοθήκες μέρη σιωπηλά, με στοίβες βιβλίων, μερικά τραπέζια και ευάριθμους επισκέπτες. Είναι πλέον προφανές ότι οι βιβλιοθήκες μπορούν να υποδεχθούν περισσότερο κόσμο. Με απλές κινήσεις, όπως ταχύρρυθμη εκπαίδευση προσωπικού σε νέες δεξιότητες, εμπλουτισμό συλλογών, «πειραγμένους» χώρους για πιο δημιουργικό περιβάλλον και συνεργασίες σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.

Το παράδειγμα της Βέροιας, διαχρονικό. Στο κέντρο της πόλης, σε ένα κτίριο που σφύζει από νιάτα και θετική ενέργεια, χρώματα στολίζουν τους τοίχους και εργονομικός εξοπλισμός τους χώρους. Εκατοντάδες επισκέπτες μοιράζονται καθημερινά τα βιβλία, τους υπολογιστές, τα εργαστήρια και τις ποικίλες δυνατότητες πρόσβασης στην πολιτιστική μας παλέτα, μέσω της τεχνολογίας. Η Βιβλιοθήκη της Βέροιας παραμένει κύτταρο δημιουργικότητας 11 χρόνια μετά τη διάκρισή της, την οποία χρωστά πρωτίστως στους ανθρώπους της: το κοινό που απολαύει των υπηρεσιών της, το προσωπικό που εξυπηρετεί με ενθουσιασμό και τον εμπνευστή της συλλογικής κατάκτησης, τον «άνθρωπο των βιβλιοθηκών» (από απόσταση πλέον, να έχει στρέψει το βλέμμα του από τη Βέροια προς τις άλλες βιβλιοθήκες). Χωρίς αυτή την ομάδα και κυρίως χωρίς τους χιλιάδες επισκέπτες, δεν θα είχαμε παρά ένα ακόμα άδειο κέλυφος, από εκείνα που φέρνουν την Ελλάδα δεύτερη σε κτίρια πολιτισμού κι εκπαίδευσης, αλλά προτελευταία στη συμμετοχικότητα και την αλληλεπίδραση με τους πολίτες, σύμφωνα με τα στατιστικά της ΕΕ.

Η εμπειρία της Βέροιας έχει δείξει ότι σε ένα φιλικό περιβάλλον, οι πολίτες συμπεριφέρονται ανάλογα. Πλήθος ανθρώπων από απομακρυσμένες περιοχές ή περιθωριοποιημένες τάξεις απέκτησαν πρόσβαση στη γνώση. - Ιωάννης Τροχόπουλος

Οι επενδύσεις μεγάλης κλίμακας χρειάζονται συνεχή πειραματισμό σε μικρή κλίμακα. Μόνο έτσι μπορούν να εδραιώσουν την παρουσία τους στον χώρο και να προσελκύσουν ευρύτερες μάζες. Χωρίς ενεργό περιβάλλον πλαισιωμένο από τις τοπικές κοινότητες και από συμμετοχικές διαδικασίες, κάθε μοντέρνα υποδομή κινδυνεύει να καταλήξει ένας άνευρος χώρος. Τη διαφορά δεν την κάνουν τα όμορφα κτίρια, αλλά οι έξυπνοι και ταπεινοί άνθρωποι. Άλλωστε, οι πραγματικά ευημερούσες χώρες είναι εκείνες με το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο των πολιτών και όχι με την υψηλότερη κατανάλωση, όπως τεχνοκρατικά ορίζεται από τους οικονομικούς δείκτες. Η εκπαίδευση και η καλλιέργεια ενός λαού είναι εκείνη που οδηγεί στην πρόοδο. Αντίθετα, το έλλειμμα παιδείας που ταλανίζει πολλές κοινωνίες –μαζί και τη δική μας – προκαλεί συχνά ακραίες, ανεπίτρεπτες συμπεριφορές, καθώς και την υποχώρηση της ελπίδας ότι οι άνθρωποι μπορούν να βελτιωθούν. Και όμως, αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι που πράττουν τα χειρότερα είναι ικανοί και για τα καλύτερα, εφόσον τους δοθούν οι κατάλληλες συνθήκες. Η εμπειρία της Βέροιας έχει δείξει ότι σε ένα υγιές, φιλικό περιβάλλον, οι πολίτες συμπεριφέρονται ανάλογα. Πλήθος ανθρώπων από απομακρυσμένες περιοχές ή περιθωριοποιημένες κοινωνικές τάξεις απέκτησαν πρόσβαση στη γνώση και άδραξαν κάθε ευκαιρία που τους δόθηκε. Πλήθος υπαλλήλων ανέλαβαν πρωτοβουλίες και ένιωσαν την ευεξία της δημιουργικότητας. Πλήθος παιδιών φιλοξενούνται στη βιβλιοθήκη από μικρά και μέσα στην αγκαλιά της διαμορφώνονται, ωριμάζουν, σε κάποιες περιπτώσεις μεταμορφώνονται.

Με τη διαρκή εκπαίδευση και υποστήριξη του προσωπικού, την καλλιέργεια ομαδικού πνεύματος, με καλή οργάνωση στην κατανομή αρμοδιοτήτων και με ευελιξία, οι δεξιότητες, ακόμα και αν δεν υπάρχουν, καλλιεργούνται. Από την άλλη, η προώθηση της φιλαναγνωσίας –παρά τις όποιες επίμονες και σίγουρα δαπανηρές προσπάθειες– δυστυχώς δεν έχει ως τώρα αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ποια είναι, όμως, η μοίρα των βιβλίων στην εποχή της καλπάζουσας διαδικτυακής εξάπλωσης; Η θωπεία μιας οθόνης αφής αποδεικνύεται πολύ πιο εθιστική από το ξεφύλλισμα σελίδων και το βιβλίο δείχνει να νικιέται από τη δυνατότερη εικόνα, που μας κατακτά σε δευτερόλεπτα. Η άντληση άχρηστης πληροφορίας και η φρενίτιδα των αναρτήσεων στα κοινωνικά δίκτυα εμποδίζει την απόκτηση ουσιαστικής γνώσης. Η κοσμογονία της ψηφιακής εξέλιξης αλλάζει τον τρόπο πρόσληψης τροφής για σκέψη και επηρεάζει τη σχέση μας με το βιβλίο: οι πολύτομες εγκυκλοπαίδειες και τα λεξικά μεταλλάσσονται σε βάσεις δεδομένων και τα ηλεκτρονικά βιβλία διαδίδονται με σταθερό ρυθμό. Όμως οι εσχατολογίες των μελλοντολόγων, επί του παρόντος, δεν επιβεβαιώνονται. Τα βιβλία σε έντυπη μορφή εξακολουθούν να υπάρχουν, η μυρωδιά του τυπωμένου χαρτιού και η αίσθηση του αγγίγματος των σελίδων εξακολουθούν να μαγνητίζουν τον αναγνώστη. Μάλιστα οι πωλήσεις τους στο διάστημα της πανδημίας εκτοξεύτηκαν. Ναι, οι άνθρωποι διαβάζουν βιβλία, στη Βέροια περισσότερο, αλλά και σε όλη τη χώρα.

Η νοοτροπία που ήθελε τις βιβλιοθήκες μόνο για όσους έχουν έφεση στο διάβασμα είναι παρωχημένη, το ίδιο και η ελιτίστικη στάση απέναντι στην αθρόα προσέλευση κόσμου ή στην τεράστια ποικιλία τίτλων - Μαρία Μαυρικάκη

Είναι σημαντικό, στο μέλλον, οι δράσεις για το βιβλίο να συνδεθούν και να προωθηθούν μέσα από τη στήριξη και ανάπτυξη των βιβλιοθηκών. Το τοπίο χρειάζεται μία αναδιοργάνωση που θα δημιουργήσει περισσότερες υπηρεσίες προσιτές σε περισσότερους αποδέκτες. Η νοοτροπία που ήθελε τις βιβλιοθήκες μόνο για όσους έχουν έφεση στο διάβασμα είναι παρωχημένη, το ίδιο και η ελιτίστικη στάση απέναντι στην αθρόα προσέλευση κόσμου («δεν έχουμε ησυχία») ή στην τεράστια ποικιλία των τίτλων («λέμε όχι στα βιβλία χαμηλής ποιότητας»). Εφόσον η εκδοτική παραγωγή περιλαμβάνει τα πάντα, από βιβλία αυτοβελτίωσης μέχρι αστυνομικά και θρίλερ, τα πάντα οφείλει να περιλαμβάνει στα ράφια της και η βιβλιοθήκη. Η θέση μπορεί να ξενίζει ακόμα και μερικούς υπαλλήλους της, όμως δεν υπάρχουν «καλά και κακά» βιβλία όταν θέλουμε να απευθυνθούμε ευρύτερα κι όχι μόνο στους βιβλιόφιλους.

Η εποχή της πανδημίας, θέτει σίγουρα και άλλες προκλήσεις. Πιθανόν να χρειαστεί να αναπτυχθούν ευρύτερες ψηφιακές υπηρεσίες σε συνεργασία με Ακαδημαϊκές Βιβλιοθήκες (που βρίσκονται αρκετά μπροστά στον τομέα αυτό), ώστε να δημιουργηθεί μία εύρωστη ψηφιακή κοινότητα, στην οποία θα συμπεριληφθούν όλες οι κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα οι ευάλωτες. Μπορούν επίσης να αξιοποιηθούν εξωτερικοί χώροι για δημιουργία υπαίθριων αναγνωστηρίων, καθώς και για δράσεις δημιουργικής απασχόλησης, εκδηλώσεις με συγγραφείς και μουσικά δρώμενα. Όλα αυτά με στόχο την ισχυροποίηση και ανάδειξη της ταυτότητας κάθε περιοχής, εφόσον και η πιο μικρή περιφερειακή βιβλιοθήκη είναι ένα εν δυνάμει αποθετήριο συλλογικής μνήμης της «τοπικότητας» (locality).

Από την άλλη πλευρά, οι βιβλιοθήκες σαν τρίτος χώρος, «third place», όπως συχνά αναφέρονται στη βιβλιογραφία, και με την ελεύθερη πρόσβαση που προσφέρουν στη γνώση και τις πληροφορίες, μπορούν να αποτελέσουν σημείο αναφοράς για την εμπέδωση της Δημοκρατίας μέσα από την ενίσχυση της Κοινωνίας των Πολιτών. Να συνδέσουν τις υπηρεσίες τους με εθνικές προτεραιότητες όπως η κοινωνική συνοχή, η ανθεκτικότητα των πόλεων, η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Με κατάλληλη στόχευση και σύνδεση με τα σχολεία, οι βιβλιοθήκες οφείλουν να ενημερώσουν και να εξοικειώσουν τις πολύ μικρές ηλικίες με τα περιβαλλοντικά προβλήματα και τις επιπτώσεις τους στην καθημερινότητα, ώστε να μάθουν τα παιδιά να κάνουν από μόνα τους καλύτερο το περιβάλλον στο οποίο ζουν.

Τα κεντρικά δίκτυα, που διοικούνται από την κεντρική κυβέρνηση, αποδεικνύονται ασύμφορα όταν μιλάμε για τέτοιες δράσεις, με πολλαπλάσιο κόστος των υπηρεσιών που παρέχουν. Απαιτείται η αξιολόγησή τους και η ανακατεύθυνση των συνεργειών, που είναι αποτελεσματικές μόνο όταν αναπτύσσονται σε επίπεδο περιφερειακών και τοπικών δικτύων και μετά καταλήγουν στην Αθήνα και όχι το αντίθετο. Στην καθημερινότητα, στο πώς ο πολίτης αντιλαμβάνεται τι σημαίνει κλιματική αλλαγή στη γειτονιά του, στο σπίτι του, στην οικογένειά του, κρίσιμο είναι να υπάρχει κοντά του ένας φορέας- σύνδεσμος στον οποίο να μπορεί να εκπαιδευτεί και να ενημερωθεί σχετικά.

Μελετώντας ως πιλοτικό το παράδειγμα της Βέροιας, βεβαιωνόμαστε ότι δεν επρόκειτο για μια ξαφνική αναλαμπή. Της διεθνούς διάκρισης είχε προηγηθεί συστηματική, αθόρυβη προετοιμασία και 17 συμμετοχές σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Το βραβείο του Ιδρύματος Gates ήταν το επιστέγασμα μιας προσπάθειας που χάρισε στην ομάδα όχι μόνο αυτοπεποίθηση, αλλά και την ευκαιρία να μάθει να διαχειρίζεται την επιτυχία· χωρίς κομπασμούς, σαν ώθηση για μια επόμενη πίστα. Τέτοια αλλαγή πίστας είναι η γενναιόδωρη προσφορά τεχνογνωσίας σε 80 μικρές και μεγάλες βιβλιοθήκες ανά την Ελλάδα με ποικίλους τρόπους.

Έχουμε βιβλιοθήκες. Πολλές, δυστυχώς, υπολειτουργούν με ελάχιστο προσωπικό και μηδαμινούς πόρους. Συνεχίζουν πάντως να υπάρχουν και να εκπέμπουν σήμα ελπίδας και αισιοδοξίας. Τώρα είναι η στιγμή για να δοθεί η σκυτάλη από το «παράδειγμα της Βέροιας» στη δημιουργία δικτύων που θα ενώσουν Δημόσιες, Δημοτικές και Σχολικές Βιβλιοθήκες. Τέτοια δίκτυα έχουμε ανάγκη και αξίζει να φτιάξουμε για τα παιδιά μας, για τις νεότερες γενιές.

---

* Ο Ιωάννης Τροχόπουλος είναι Υπεύθυνος προγραμμάτων HERITΛGE, Πρόεδρος Future Library και πρ. Διευθυντής Δημόσιας Βιβλιοθήκης Βέροιας

** Η Μαρία Μαυρικάκη είναι συγγραφέας. Το τελευταίο της βιβλίο με τίτλο «ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ» είναι υπό έκδοση στις εκδ. Πατάκη, 2021