Κλημεντίνη Διακομανώλη, τι κάνει η Ευρώπη για τα fake news;

Η Κλημεντίνη Διακομανώλη είναι στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με ειδίκευση σε θέματα Τύπου και Επικοινωνίας και μακρά επαγγελματική εμπειρία στο χώρο της ευρωπαϊκής ειδησεογραφίας και δημοσιογραφίας. Έχει ασχοληθεί με την ενημέρωση των πολιτών σε θέματα έρευνας και τεχνολογίας, περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής, παραπληροφόρησης καθώς και με τις περισσότερες θεματικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έχει υπηρετήσει ως Διευθύντρια του Γραφείου Τύπου στις Αντιπροσωπείες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Με αφορμή το βιβλίο της «Fake news: Τι κάνει η Ευρώπη;» την συναντήσαμε και μιλήσαμε μαζί της όχι μόνο για το πολυσυζητημένο θέμα των ψευδών ειδήσεων αλλά και για το μεγάλο θέμα των ημερών που απασχολεί τα ΜΜΕ ολόκληρου του πλανήτη και δεν είναι άλλο από τις αποκαλύψεις για το facebook αλλά και τη δύναμη που έχει κάθε like που κάνουμε.

Τις τελευταίες μέρες βλέπουμε μια πρώην εργαζόμενη του Facebook, τη Φράνσες Χόγκεν να γίνεται μάρτυρας υπέρ του δημοσίου συμφέροντος στις ΗΠΑ και να καταγγέλλει ότι τα προϊόντα του facebook βλάπτουν τα παιδιά, πυροδοτούν το διχασμό και αποδυναμώνουν τη δημοκρατία. Στο βιβλίο σας έχετε κάνει έρευνα σχετικά με το ρόλο των κοινωνικών δικτύων στη παραπληροφόρηση και στη χειραγώγηση. Θα ήθελα την άποψη σας σχετικά με τις καταγγελίες της Χόγκεν και κατά πόσο κάτι τέτοιο έχει συμβεί και στην Ευρώπη.
Όντως για την συγγραφή αυτού του βιβλίου μελέτησα τα κοινωνικά δίκτυα και τις μεγάλες πλατφόρμες που τα φιλοξενούν, τους λεγόμενους –όχι τυχαία- παγκόσμιους «ψηφιακούς κολοσσούς». Ουσιαστικά γίνονται σχεδόν ρυθμιστές της καθημερινότητάς μας και απορροφούν τεράστιο μέρος της προσοχής μας, όπως όλες οι παγκόσμιες έρευνες καταδεικνύουν. Μέσα σε 5 λεπτά γίνονται σε παγκόσμιο επίπεδο 20 εκατομμύρια αναζητήσεις στο Google, 6,5 εκατομμύρια συνδέσεις στο Facebook και στέλνονται 95 εκατομμύρια στο Whatsapp. Όχι μόνο η ευρωπαϊκή αλλά ολόκληρη η παγκόσμια κοινότητα, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, εθνικότητας και γεωγραφικού προσδιορισμού, είναι ψηφιακά διασυνδεμένη. Αυτό δίνει στους τεχνολογικούς γίγαντες μια τεράστια οικονομική και πολιτική εξουσία και μια υπερσυγκέντρωση δύναμης, για τις οποίες δεν υφίσταται, μέχρι στιγμής, γενική υποχρέωση δημόσιας λογοδοσίας, πχ για το εάν επιτρέπουν ή ενισχύουν τη ρητορική μίσους. 
Θεωρώ ότι οι πρόσφατες, εκ των έσω, σοβαρές καταγγελίες εναντίον του Facebook αντανακλούν και τις ανησυχίες των σύγχρονων κοινωνιών. Έχει αυξηθεί τελευταία η αίσθηση, τουλάχιστον στις δυτικές δημοκρατίες, ότι χρειάζεται να μπει ένα φρένο στην αυξανόμενη επιρροή που έχουν οι ψηφιακές πλατφόρμες στη δημόσια σφαίρα, αφού σχεδόν καθορίζουν την ατζέντα της δημόσιας συζήτησης σε πολλά θέματα. Το χειρότερο, όμως, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι επιτρέπουν την κυκλοφορία κάθε είδους ψευδών ειδήσεων. Αυτός ακριβώς είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος, ότι δηλαδή, μέσω της παραπληροφόρησης (που είναι ο δόκιμος όρος για τα fake news) κλονίζεται η εμπιστοσύνη σχεδόν στα πάντα: στην επιστήμη, στην αλήθεια, στους θεσμούς, στις κυβερνήσεις, στον τύπο, στις δημοκρατικές διαδικασίες και τελικά στην κοινωνική συνοχή και στη Δημοκρατία. Ως συνέπεια, αυτή η συνολική δυσπιστία και απαξίωση, κινδυνεύει να δημιουργήσει θυμωμένους πολίτες και κοινωνική δυσλειτουργία. 
Ευτυχώς, τα πράγματα αλλάζουν: Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά τις πρόσφατες αποκαλύψεις της Frances Haugen, η ίδια η εκπρόσωπος του Facebook Lena Pietsch δήλωσε ότι «πρέπει να δημιουργηθούν κανόνες για το ίντερνετ».

Το τελευταίο χρόνο βλέπουμε μια έντονη ενασχόληση με τις δημοσιεύσεις σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις. Ωστόσο οι ψευδείς ειδήσεις και η παραπληροφόρηση είναι παλιά όσο και ο κόσμος. Σίγουρα η τεχνολογία είναι αυτή που στις μέρες μας κάνει πιο επικίνδυνη τη διάδοση τους. Πως μπορεί θεσμικά η ΕΕ να νομοθετήσει ένα πλαίσιο προστασίας από τις ψευδείς ειδήσεις, τη ρητορική μίσους και τη χειραγώγηση;
Είναι λογικό, μας απασχολεί όλους. Ένας στου δύο ευρωπαίους χρήστες του διαδικτύου (51%) δηλώνει ότι έχει εκτεθεί σε παραπληροφόρηση και μάλιστα «με διχαστικό περιεχόμενο». Η παραπληροφόρηση, από την άλλη, έχει πολλές μορφές, από την πιο ανώδυνη (ένα «αθώο» χιουμοριστικό You Tube, για παράδειγμα, που κοροϊδεύει μια αδύναμη κοινωνική ομάδα αναπαράγοντας άδικα στερεότυπα) έως την πιο επικίνδυνη στρατηγικά στοχευμένη εκστρατεία κακόβουλου κρατικού παράγοντα να σπιλώσει πολιτικά πρόσωπα ή ακόμη και άλλα κράτη. Η τεχνολογία, με φοβερά εξελιγμένες μεθόδους και τακτικές πλέον (πχ τους αλγορίθμους) έχει απογειώσει την κυκλοφορία των fake news και για έναν ακόμη λόγο: το ότι είναι πολύ εύκολη και μάλιστα με μηδενικό κόστος. Έχει υπολογιστεί π.χ. ότι στο Twitter μια ψευδής είδηση έχει 70% περισσότερες πιθανότητες να αναπαραχθεί σε σχέση με μια αληθινή είδηση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση τα τελευταία 5 χρόνια είναι πρωτοπόρος στον αγώνα κατά της παραπληροφόρησης με πολλές νομοθετικές πρωτοβουλίες, όπως το Σχέδιο Δράσης κατά της παραπληροφόρησης που εντοπίζει και αντιμετωπίζει τις πηγές της και το Σύστημα Ταχείας Ειδοποίησης που διευκολύνει την συνεργασία μεταξύ κρατών μελών και ευρωπαϊκών θεσμών στα θέματα αυτά. Επίσης, με την έναρξη της πανδημίας ανάγκασε τους ψηφιακού κολοσσούς Google, Facebook, Twitter κλπ να υποβάλουν μηνιαίες εκθέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή παραθέτοντας τις δράσεις τους κατά της παραπληροφόρησης σε θέματα COVID-19 και της ρητορικής μίσους. Παράλληλα, μέσω του Ευρωπαϊκού Σχεδίου για τη Δημοκρατία προτείνει ενισχυμένα μέτρα για την υποστήριξη ελευθέρων και δίκαιων εκλογών και των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη. Προφανώς, αυτά δεν αρκούν. Απαραίτητη είναι η καλύτερη ρύθμιση των πλατφορμών με έμφαση στην υπευθυνότητα, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Στόχος είναι η δημιουργία ενός ψηφιακού οικοσυστήματος συμβατού με τις ευρωπαϊκές αρχές και αξίες της ελευθερίας του λόγου και της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αλήθεια πρέπει να προστατεύεται από τις κάθε λογής επικίνδυνες θεωρίες συνωμοσίας. 
Είναι δίκαιο να πούμε ότι πλέον μια παρόμοια προσπάθεια χαλιναγώγησης της τεράστιας εξουσίας των ψηφιακών γιγάντων φαίνεται να ακολουθείται και στην πατρίδα τους, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Για ποιο λόγο μια τέτοια είδηση έχει μεγαλύτερη απήχηση και η ψευδής πληροφορία διαδίδεται πιο εύκολα και πιο γρήγορα;
Η γρήγορη απάντηση είναι ότι έτσι είναι προγραμματισμένος ο εγκέφαλος μας. Έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι η ψευδής είδηση έχει δέκα φορές πιο μεγάλη διάρκεια «ζωής» και κυκλοφορίας, είτε στο διαδίκτυο είτε στον πραγματικό κόσμο. Συνεπώς θα καταλήξει κάποια στιγμή να αγγίξει σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού με τρόπο ψηφιακό ή όχι. Τα σύγχρονα ακαδημαϊκά συμπεράσματα για τα fake news δείχνουν ότι η λειτουργία αυτή καταλήγει να δρα άμεσα ή έμμεσα στο συμπεριφορικό μας σύστημα και να καθορίζει –συνήθως χωρίς να έχουμε πλήρη επίγνωση αυτής της δράσης– τις επιλογές μας, πολιτικές, κοινωνικές ή άλλες. Όσο πιο πολύ κανείς, λοιπόν, μελετά το φαινόμενο της διαστροφής της αλήθειας μέσω των ψευδών ειδήσεων τόσο περισσότερο το βρίσκει συναφές με την καθημερινότητα του, αλλά και με τις εκφάνσεις της ελευθερίας του.
Πλέον αυτών, όμως, η σύγχρονη τεχνολογία δημιουργεί ψευδείς ειδήσεις σκόπιμα τόσο ελκυστικές και εντυπωσιακές ώστε να τραβούν αμέσως την προσοχή και να κυκλοφορούν εύκολα. Τα υπόλοιπα τα αναλαμβάνει ο αλγόριθμος.

Ποιοι είναι οι άξονες του βιβλίου; Οι τομείς της έρευνας σας;
Μετά τους παραπάνω προβληματισμούς –προσωπικούς αλλά και του περιβάλλοντός μου- ξεκίνησα να καταγράφω με συστηματικό τρόπο τα πολλά και διαφορετικά είδη της παραπληροφόρησης, την επιρροή που είχαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε πρόσφατες εκλογικές αναμετρήσεις όπως οι τελευταίες ευρωεκλογές, το πώς άλλαξε το χάρτη της ψηφιακής επικοινωνίας και των επιλογών μας παγκόσμια η πανδημία αλλά και τις φρέσκες ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες για την τιθάσευση του φαινομένου των ψευδών ειδήσεων. Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα περιπλάνηση στον κόσμο της παραπληροφόρησης, που αποκαλύπτει πως τελικά το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει πολύ τα επόμενα χρόνια, ειδικά δε τις νέες γενιές ανθρώπων, που επιλέγουν σχεδόν αποκλειστικά ψηφιακή παραπληροφόρηση. Ένα like ή ένα share που μπορεί να κάνουμε σχεδόν από αυτοματισμό έχει μια τεράστια πολιτική σημασία που ούτε καν υποπτευόμαστε, εάν δεν είμαστε καλά πληροφορημένοι για τη λειτουργία της παραπληροφόρησης.
Ευελπιστώ ότι ο αναγνώστης διαβάζοντας τα βιβλίο μου θα μπορεί να διακρίνει ευκολότερα τι είναι παραπληροφόρηση και που αυτή κρύβεται. Πρόκειται ουσιαστικά για μια Λερναία Ύδρα, με πολλές και διαφορετικές μορφές και χαρακτηριστικά, αλλά και εργαλεία εξάπλωσης που γίνονται όλο και πιο τεχνολογικά «έξυπνα» σε σημείο που να είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευτούν, ακόμη και από αυτούς που τα δημιουργούν. Όποιος θέλει να είναι σωστά ενημερωμένος, με ελεύθερη πρόσβαση σε ποιοτική πληροφόρηση και που υποστηρίζει την ελεύθερη, ανεπηρέαστη, ευσυνείδητη και αντικειμενική δημοσιογραφία έχει και την ατομική ευθύνη της επιλογής στην ενημέρωσή του. Γιατί τα συστήματα πεποιθήσεων και οι συμπεριφορές μας είναι τελικά σε μεγάλο βαθμό και αποτέλεσμα και της πρωτογενούς τροφής με την οποία «ταΐζουμε» το γνωστικό μας στομάχι.