Αγχίαλος: Ένα βιβλίο για μια οδυνηρή σελίδα της ιστορίας μας

Αρχές του 20ού αιώνα, οι Έλληνες της Ανατολικής Ρωμυλίας εκδιώκονται βίαια από τα μέρη τους και καταφέρνουν να διαφύγουν με ατμόπλοια και να εγκατασταθούν στην Αθήνα, στον Πειραιά, στον Βόλο. Τι σας ώθησε να σκύψετε πάνω από την οδυνηρή αυτή σελίδα της ιστορίας και να εκδώσετε το συγκεκριμένο πόνημα, έναν αιώνα αργότερα;
Η έκδοση περιγράφει την παράλληλη πορεία μιας νέας πόλης προσφύγων και ενός συνεταιρισμού, πόλου συσπείρωσης και αλληλεγγύης. Ο ερχομός των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας στην Ελλάδα μετά τους διωγμούς του 1906, όπως κάθε ιστορία προσφυγιάς, ξεχειλίζει από πόνο. «Να εβλέπατε όλους εκείνους τους γυμνοπόδας άνδρας και τας γυναίκας ρακενδύτους, πεινώντας, κλαίοντας την απώλειαν προσφιλών όντων και φεύγοντας τας καταρειπωθείσας εστίας των, την γην εν η εγεννήθησαν», παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της εποχής. Μελετάμε το πρωτοποριακό παράδειγμα των κατοίκων της Αγχιάλου (σημερινή Πομόριε Βουλγαρίας). Η συγκλονιστική διάσταση της ιστορίας δεν έχει να κάνει τόσο με τον ξεριζωμό, όσο με την αναγέννηση των προσφύγων μέσα από τις στάχτες.

Οι Αγχιαλίτες πρόσφυγες, εκτός από τις μνήμες τους, κουβάλησαν στην Ελλάδα και τη ζηλευτή τους τεχνογνωσία στην καλλιέργεια του αμπελιού. Ήταν προετοιμασμένη η νέα πατρίδα να τους υποδεχτεί;
Έφεραν μαζί με τις συνήθειές τους και τις πραγματικές τους ρίζες, δηλαδή τα κλήματα. Κουβάλησαν τις κληματόβεργες κυριολεκτικά στον κόρφο τους και τις φύτεψαν στη νέα πατρίδα. Η εγκατάσταση τους δεν ήταν μια διαδικασία ανέφελη. Διαβουλεύσεις, αντιπαραθέσεις για να βρεθεί η κατάλληλη περιοχή- αναζητούνταν ένας εύφορος τόπος με μεγάλες εκτάσεις- ώσπου τελικά το 1907 ψηφίστηκε ο νόμος «Περί συνοικισμού και διανομής γαιών εν Θεσσαλία και περί ιδρύσεως Θεσσαλικού Γεωργικού Ταμείου», κτίστηκαν οι συνοικισμοί της Νέας Αγχιάλου και της Ευξεινούπολης και έγινε η διανομή της γης. Οι πρόσφυγες ξεκίνησαν να οργανώνουν τη ζωή τους, παλεύοντας με αντίξοες συνθήκες, φτώχεια, αρρώστιες, ελονοσία. Γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι οι ατέλειωτες δυσκολίες τους θα αντιμετωπίζονταν μόνο με συνεργασία. 

Η ίδρυση του Συνεταιρισμού τους το 1918, δέκα μόλις χρόνια μετά τη θεμελίωση της πόλης τους, πόσο επηρέασε την τοπική οικονομία και την εξέλιξη της περιοχής;
Κυριολεκτικά την σημάδεψε. Η συνεταιριστική οργάνωση των προσφύγων με αρχική επωνυμία Αγροτική Λαϊκή Τράπεζα Νέας Αγχιάλου ‘Η ΔΗΜΗΤΡΑ’ λειτουργεί από τότε αδιάλειπτα, εδώ και εκατόν τρία χρόνια. Η πορεία της είναι συνυφασμένη με την ιστορία όλης της Νέας Αγχιάλου. Ως Αγροτικός Οινοποιητικός Συνεταιρισμός Νέας Αγχιάλου Η ΔΗΜΗΤΡΑ (η σύγχρονη επωνυμία) έχει καθοριστική συμβολή στην οικονομική και κοινωνική σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής. Στην εποχή της κρίσης, της απομόνωσης και της έλλειψης συλλογικότητας και σε μια κοινωνία που δοκιμάστηκε σκληρά, η συνεισφορά του Συνεταιρισμού ήταν καταλύτης, ώστε να καταφέρει τελικά η τοπική κοινωνία να ορθοποδήσει. 

Αυτό που αναμένει ο πολίτης της χώρας μας από μια υγιή συνεταιριστική δομή, (μετά από πλείστα αρνητικά παραδείγματα από συνεταιρισμούς ανά την επικράτεια, που τον έχουν καταστήσει καχύποπτο) είναι η χρηστή διαχείριση και η βελτίωση της ποιότητας ζωής και των εισοδημάτων των μελών. Ποια είναι η συνταγή επιτυχίας του υπεραιωνόβιου προσφυγικού συνεταιρισμού που εσείς μελετήσατε;
Ο Συνεταιρισμός της Νέας Αγχιάλου αξιοποιεί την παραδοσιακή γνώση στην αμπελουργία και την οινοποίηση και λειτουργεί προσαρμοζόμενος στο σκληρά ανταγωνιστικό περιβάλλον, στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις και στις σύγχρονες απαιτήσεις του μάρκετινγκ και της διασφάλισης ποιότητας σε επίπεδο υποδομών και προϊόντων. Από το 1981, μετά την κατάταξη της ΑΓΧΙΑΛΟΥ από το Υπουργείο Γεωργίας σε «Ονομασία Προέλευσης Ανωτέρας Ποιότητας», το κρασί κυκλοφορεί στην αγορά επώνυμο εμφιαλωμένο.

Να επανέλθουμε στις 660 έγχρωμες σελίδες της έκδοσης «Μνήμες προσφυγιάς και ιστορίες συνεργατικότητας», όπου ξετυλίγεται ο αγώνας και οι θυσίες των προσφύγων, η ιστορία της συνεταιριστικής οργάνωσης που ίδρυσαν, η καταστροφή των αμπελιών από φυλλοξήρα το 1946, η αναγέννηση των καλλιεργειών. Πόσο εύκολη υπήρξε η πρόσβαση σε πηγές και η συλλογή του αρχειακού υλικού της έκδοσης;
Ο ερευνητής βρισκόταν διαρκώς σε μια «συνομιλία» με το ίδιο το αρχείο, το οποίο, παράλληλα, έπρεπε να ισορροπήσει με ένα πλήθος άλλων επιστημονικών μεθοδολογιών. Η διαδοχική έρευνα στο πεδίο (Νέα Αγχίαλος Μαγνησίας, Αγχίαλος Ανατολικής Ρωμυλίας [Πομόριε Βουλγαρίας]), οι προφορικές μαρτυρίες, οι βιβλιογραφικές πηγές, τα αρχεία εφημερίδων, το αρχείο του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, τα διάφορα χειρόγραφα, οι φωτογραφίες και τα καρτ ποστάλ ιδιωτικών συλλογών, η νομοθεσία και τα πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων, του Διοικητικού και Εποπτικού Συμβουλίου, αποτέλεσαν το υλικό μιας ιστορικής αφηγηματικής γραμμής για την οποία συνεχώς προέκυπταν κενά, ασάφειες ή ημιτελείς ιστορίες, που έπρεπε να διερευνηθούν και να συγκροτηθούν μέσω της αρχειακής εθνογραφίας. Η καταστροφή των αρχείων κατά την πυρπόληση της Νέας Αγχιάλου από τους Ιταλούς το 1940 μας στέρησε πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια. Κατά την προετοιμασία της έκδοσης, με όσο υλικό συγκεντρώσαμε ερευνώντας επί τέσσερα χρόνια, καταφέραμε να δημιουργήσουμε το Ψηφιακό Ιστορικό Αρχείο της συνεταιριστικής οργάνωσης.

Συγκροτήθηκε, λοιπόν, μια «ψηφιακή δεξαμενή» συλλογικής μνήμης, που περιλαμβάνει έναν αιώνα προσφυγιάς και συνεργατικότητας. Οι πρόσφυγες και οι κατατρεγμένοι εξακολουθούν να είναι πάρα πολλοί στις μέρες μας. Ποια διδάγματα αντλούνται από την ιστορία της Νέας Αγχιάλου;
Η συλλογική μας μνήμη, με τον τρόπο που διασώθηκε στο Ψηφιακό Ιστορικό Αρχείο και εν συνεχεία συμπυκνωμένη στην ίδια την έκδοση, είναι πολύτιμη για την ιστορική μας συνέχεια. Ο Συνεταιρισμός της Νέας Αγχιάλου αναδεικνύεται, όχι μόνο σε θεματοφύλακα των αρχών του συνεργατισμού, αλλά και σε πρεσβευτή, προς τις νεότερες γενιές, των αξιών της συλλογικής δράσης και της αλληλεγγύης σε όσους συνανθρώπους μας έχουν ξεριζωθεί και χρειάζονται τη βοήθειά μας.

Ο Αλέξανδρος Καπανιάρης είναι Δρ Ψηφιακής Λαογραφίας και Μεταδιδακτορικός Ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας Δ.Π.Θ.
Το βιβλίο «Από την Αγχίαλο της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Νέα Αγχίαλο της Μαγνησίας» είναι μια έκδοση του Αγροτικού Οινοποιητικού Συνεταιρισμού Νέας Αγχιάλου.