Συζητώντας με τον Φρόυντ

Στη σειρά «Συζητώντας», στην οποία περιλαμβάνεται το «Συζητώντας με τον Αϊνστάιν» και το «Συζητώντας με τον Όσκαρ Ουάιλντ», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα το βιβλίο «Συζητώντας με τον Φρόυντ», μια φανταστική συζήτηση του D. M. Thomas με τον Ζίγκμουντ Φρόιντ (μτφ. Σοφία Ανδρεοπούλου). Ο D.M. Thomas, ειδικός στη φροϋδική ψυχανάλυση, μας παρουσιάζει τη βιογραφία και επαναστατικές θεωρίες του Φρόιντ για την ανθρώπινη εξέλιξη, για τις επιθυμίες και για τη σεξουαλικότητα που προκάλεσαν αίσθηση σε όλο τον κόσμο.

Ήταν δυσπρόσιτος άνθρωπος, έκανε χρήση κοκαΐνης, παραμελούσε τα παιδιά του, είχε απαράδεκτη ιδέα για τις γυναίκες, δεν ανεχόταν αντιρρήσεις από τους μαθητές του. Όσο για τις επιστημονικές του μελέτες, θεωρήθηκαν κάθε άλλο παρά επιστημονικές: ο Καρλ Πόπερ τον αποκαλούσε «αστρολόγο». Κι όμως, είναι ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές όλων των εποχών.

Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ ξεκίνησε τις έρευνές του μελετώντας τους όρχεις του χελιού του γλυκού νερού και στη συνέχεια ασχολήθηκε με μια διατριβή γύρω από τον «νωτιαίο μυελό των κατωτέρων ειδών των ιχθύων» με την οποία το 1881 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ στο ινστιτούτο της φυσιολογίας. Όμως, ελλείψει χρημάτων, δεν μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές του· αναγκάστηκε να βρει δουλειά στο γενικό νοσοκομείο της Βιέννης όπου έμεινε τρία χρόνια. Ως βοηθός του διάσημου ανατόμου Τεοντόρ Μάινερτ, συνέχισε τη μελέτη του εγκεφάλου των ψαριών, κυρίως του γαλέου. Από αυτή την περίοδο χρονολογούνται τα πρώτα πειράματα με την κοκαΐνη, για την οποίαν ο Φρόιντ κατέληξε ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην αντιμετώπιση των νευρασθενειών υστερικής φύσεως. Νέος και φιλόδοξος έγινε γνωστός στον επιστημονικό κόσμο και δημοσίευσε, αν και χωρίς επιτυχία, πέντε μελέτες για την κοκαΐνη. Απέτυχε επίσης στην απόπειρά του να θεραπεύσει έναν μορφινομανή φίλο με τη βοήθεια της κοκαΐνης· αυτή την αποτυχία τη συγκάλυψε αφαιρώντας την από τα γραπτά του.

Το 1885 έφυγε, γεμάτος αυτοπεποίθηση, για εκπαιδευτικό ταξίδι στο Παρίσι. Έγραψε σχετικά σε μια επιστολή του: «Τι ωραία που θα είναι! Θα επιστρέψω στη Βιέννη δαφνοστεφής και θα θεραπεύσω τις μέχρι τώρα ανίατες νευρολογικές παθήσεις.» Στο Παρίσι, ο Φρόιντ συνάντησε τον Ζαν-Μαρί Σαρκό, τον επιλεγόμενο «Ναπολέοντα των υστερικών», τον επιφανέστερο άνθρωπο στον χώρο των νευρολογικών παθήσεων, ο οποίος του αποκάλυψε τις μη φυσιολογικές, αλλά ψυχολογικές ρίζες πολλών διανοητικών διαταραχών και τον μύησε στην τέχνη της ύπνωσης και της υποβολής. Όταν γύρισε στη Βιέννη, ο Φρόιντ άνοιξε νευρολογικό ιατρείο και ανέλαβε τη διεύθυνση του νευρολογικού τμήματος του πρώτου δημόσιου παιδιατρικού ινστιτούτου. Στην αρχή της δεκαετίας του 1890, όταν ήταν 35 ετών, συγκεντρώθηκε στη μελέτη της ανατομίας του εγκεφάλου και έγραψε ένα άρθρο για τις διαταραχές της ομιλίας που οφείλονται σε ψυχικές παθήσεις. Εκείνη την εποχή αντιλήφθηκε το μέλλον της μελέτης του εγκεφάλου και το πώς θα συντελούσε στην αποκάλυψη των μυστικών του πνεύματος. Αλλά το «Σχέδιο για μια ψυχολογία» (1895), απόπειρα εξήγησης της «ψυχικής συσκευής» βάση της καινούργιας θεωρίας των νευρώνων του νευροβιολόγου Σαντιάγο Καχάλ, έμεινε στο συρτάρι.

Στη Μαδρίτη, ο Καχάλ μελετούσε στο ανατομικό τραπέζι εγκεφάλους πτωμάτων με σκοπό να ιδρύσει την «ορθολογική ψυχολογία» του· στη Βιέννη, ο Φρόιντ διάλεξε μιαν άλλη μέθοδο: ξάπλωσε στο ντιβάνι τα αντικείμενα της μελέτης του που, σ’ αυτή την περίπτωση, ήταν ζωντανά. Ο σκοπός του ήταν να ιδρύσει μια καινούργια επιστήμη: την ψυχανάλυση. Το 1889, επισκέφτηκε τον Ιπολίτ Μπερνέμ στο Νανσί ο οποίος έκανε πειράματα χρησιμοποιώντας αυτό που ονομαζόταν τότε «μετα-υπνωτική υποβολή». Έτσι, ο Φρόιντ συμπέρανε ότι υπήρχε μια περιοχή του εγκεφάλου, ένα υποσυνείδητο, υπεύθυνο για πολλές από τις ανθρώπινες πράξεις.

Η ιδέα του «υποσυνειδήτου» δεν ήταν καινούργια. Ήδη το 1869, ο νεαρός φιλόσοφος Έντουαρντ φον Χάουπτμαν είχε γράψει ένα βιβλίο με τίτλο “Φιλοσοφία του ασυνειδήτου” το οποίο δεν κατέληγε πουθενά και φαινόταν υπερβολικά επηρεασμένο από τον Σοπενάουερ (π.χ. από το ερώτημα «Μπορώ να θέλω αυτό που θέλω;»). Παρ’ όλ’ αυτά, το έργο αυτό είχε γίνει μπεστ-σέλερ που συναρμολογούσε πολλές από τις αιτιάσεις των υλιστών φιλοσόφων από την αρχή του 20ού αιώνα έναντι των φιλοσόφων του ορθού λόγου όπως ο Καντ, ο Φίχτε και ο Χέγκελ. Όμως, ούτε το Χάουπτμαν ήταν εκείνος που ανακάλυψε το «υποσυνείδητο». Ο γιατρός και φυσιοδίφης Καρλ Γκούσταβ Κάρους, φίλος του Γκέτε, είχε ήδη κάνει λόγο για το υποσυνείδητο στο βιβλίο του «Ψυχή. Περί της ιστορίας της εξέλιξης της ψυχής», ως μια περιοχή της καταγωγής των κινήσεων της ψυχής.

Ο Φρόιντ είχε μιαν αόριστη ιδέα για το «μέρος» όπου έδραζε το υποσυνείδητο στον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά στη δεκαετία του 1890, τα μέσα της νευρολογίας δεν επέτρεπαν την ανίχνευση του αυτού του υποσυνειδήτου. Η έρευνα του Φρόιντ σ’ αυτή την κατεύθυνση γέννησε την «ψυχανάλυση» κατά την οποία μελετούσε τα βίαια επεισόδια που είχαν υποστεί οι ασθενείς του ―κυρίως οι γυναίκες― καθώς και την προεφηβική συμπεριφορά προς τη μητέρα που εκδήλωναν οι άνδρες.

Από το 1899 μέχρι το 1905, ο Φρόιντ έγραψε γύρω από την «εξουσία» του υποσυνειδήτου τέσσερα βιβλία με τα οποία έγινε διάσημος: γύρω από τα όνειρα, τις ματαιωμένες πράξεις της καθημερινότητας, γύρω από το πνεύμα και τη σεξουαλικότητα. Και παρότι τα περισσότερα έργα του αμφισβητήθηκαν και η επιστημονική αναγνώριση άργησε, η αυτοπεποίθησή του ήταν πάντοτε εκπληκτική: το 1917, τοποθέτησε τη θεωρία του για το υποσυνείδητο στο ίδιο επίπεδο με τις θεωρίες του Κοπέρνικου και του Δαρβίνου. Κατά τη γνώμη του, αυτές οι τρεις θεωρίες ήταν μεγάλες ανατροπές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Κοπέρνικος μετακίνησε τη γη από το κέντρο του σύμπαντος στην άκρη του· ο Δαρβίνος αντικατέστησε τη θεϊκή φύση του ανθρώπου με μια φύση πιθηκίσια. Όσο για τον ίδιο τον Φρόιντ, έδειξε ότι ο άνθρωπος δεν διαφεντεύει τον εαυτό του εφόσον το υποσυνείδητο κυριαρχεί του συνειδητού.

Τι έχει απομείνει σήμερα από τις θεωρίες του; Η μελέτη του υποσυνειδήτου με πειραματικές μεθόδους της νευρολογίας μόλις έχει αρχίσει. Το ασυνείδητο, αυτός ο φτωχός συγγενής της φιλοσοφίας, που άρχισαν να τον παίρνουν στα σοβαρά στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, αποτελεί σήμερα το σπουδαιότερο ερευνητικό πεδίο των επιστημών του ανθρώπου.