Ο Αλέξης Χατζηδάκης και οι Όψεις τουρισμού

Ο Αλέξης Χατζηδάκης έχει κάποιες πολύ δυνατές ιδέες για το μέλλον του ελληνικού τουρισμού. Καθόλου τυχαία, μιας και το βιογραφικό του είναι «βαρύ» επί του πεδίου. Αξίζει να παρακολουθήσετε τον επιστημονικό του βίο, όπως και τις θέσεις από τις οποίες υπηρέτησε το πολιτιστικό προϊόν που λέγεται Ελλάδα: αρχαία μνημεία, αρχιτεκτονική, παραδοσιακοί οικισμοί, αγροτουρισμός, οικοτουρισμός και όλα όσα αφορούν το πιο δυνατό ατού της ελληνικής οικονομίας και του brand name που λέγεται Διακοπές στην Ελλάδα. Μιλήσαμε μαζί του με αφορμή το βιβλίο του «Όψεις Τουρισμού - Δεκαοκτώ δοκίμια για την τουριστική ανάπτυξη, τον σχεδιασμό του χώρου και την αρχιτεκτονική», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Cube art editions (2020).

18 δοκίμια για την τουριστική ανάπτυξη, τον σχεδιασμό του χώρου και την αρχιτεκτονική, που γράψατε κατά τη διάρκεια των τελευταίων 35 χρόνων. Τι συνδέει αυτή τη συγκέντρωση ενός τόσο χρονικά διάσπαρτου υλικού και την ετερόκλητη θεματολογία τους; 
Ο τουρισμός είναι ένα πολυπρισματικό φαινόμενο και για τον λόγο αυτό η εξέτασή του απαιτεί διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Τα κείμενα που επέλεξα να παρουσιάσω στο βιβλίο αναφέρονται σε ορισμένες μόνο όψεις του τουρισμού, όπως είναι η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, η τουριστική ανάπτυξη, ο σχεδιασμός του χώρου και η αρχιτεκτονική, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους. Ένα ενοποιητικό στοιχείο που διατρέχει και συνδέει τα δοκίμια αυτά είναι ο προβληματισμός για το πώς η τουριστική δραστηριότητα επηρεάζει τα χωρικά φαινόμενα, και, αντίστροφα, πώς ο χώρος επιδρά στο τουριστικό φαινόμενο σε μια κοινωνία μετάβασης από την επιβίωση παραδοσιακών δομών και αντιλήψεων προς τη νεωτερικότητα και την προσαρμογή στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου.

Διαπιστώνετε πως η Ελλάδα υστερεί ως προς την ευθυγράμμισή της με τις εξελίξεις στον προηγμένο κόσμο στον τομέα του τουρισμού. Ποιοι παράγοντας (τους ονομάζετε «αόρατο χέρι») εμποδίζουν το τουριστικό προϊόν της χώρας να εξελιχτεί;
Ο τρόπος ανάπτυξης του τουρισμού στη χώρα μας είναι παράγωγο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε ιστορικά. Η υπερίσχυση του ατομισμού απέναντι στη συλλογική υπευθυνότητα, η διάχυτη και αόριστα «αντιεξουσιαστική» διάθεση απέναντι στο κράτος, ο συντηρητισμός και η αντίσταση στις αλλαγές έχουν οδηγήσει στην αναχρονιστική αλλά και επίμονη προσκόλληση σε παραδεδεγμένα στερεότυπα, στη στείρα προγονολατρία, στη μανιχαϊστική προσέγγιση των φαινομένων, στην επιβίωση προλήψεων και στην πίστη στη «συμβατική σοφία» απέναντι στην επιταγή της νεωτερικότητας. Αυτά όλα αποτελούν χρόνιες παθογένειες της στρεβλής ανάπτυξης μιας χώρας που βρισκόταν για μεγάλο διάστημα στην περιφέρεια των ανεπτυγμένων χωρών του δυτικού καπιταλισμού. Επακόλουθο είναι η ατελής λειτουργία των θεσμών, η πολυνομία, η άνθηση της παραοικονομίας, η ανεπάρκεια των δημόσιων υποδομών, η απουσία αποτελεσματικών ελεγκτικών μηχανισμών, η κατακερματισμένη μικροϊδιοκτησία της γης, το πελατειακό πολιτικό σύστημα, η απουσία προγραμματισμού, φρενάροντας έτσι τις όποιες προσπάθειες προς τον εκσυγχρονισμό, μεταξύ άλλων, και του τουριστικού τομέα και ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός μεταβαλλόμενου κόσμου.

Δέκα πράγματα-διορθωτικές κινήσεις που θα έπρεπε, κατά τη γνώμη σας, να γίνουν άμεσα ώστε να αναβαθμιστεί το τουριστικό προϊόν σε εθνικό επίπεδο. 
Φοβάμαι πως ο αναλυτικός κατάλογος των αναγκαίων μέτρων θα ήταν μακρύς, γιατί είναι αναγκαία η επανιεράρχηση των στόχων και των προτεραιοτήτων για τον τουριστικό τομέα στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης. Ας αποκτήσουμε χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό με συνεκτικούς, σταθερούς και ευκρινείς κανόνες, ας ολοκληρωθεί σύντομα το κτηματολόγιο, ας εκπονηθούν οι δασικοί χάρτες για το σύνολο της χώρας, ας εφοδιαστούν τουλάχιστον όλες οι πόλεις και οι οικισμοί που είναι τουριστικοί προορισμοί με βιολογική επεξεργασία λυμάτων και με ολοκληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων. Ας επισπευστεί η κατασκευή σύγχρονων και ασφαλών συγκοινωνιακών υποδομών. Ας προωθηθεί η δημιουργία εγκαταστάσεων ειδικής τουριστικής υποδομής που θα εμπλουτίσουν το τουριστικό προϊόν και ας ενθαρρυνθούν οι πρωτοβουλίες για την ενίσχυση εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Ας αποκτήσουμε ένα αξιόπιστο σύστημα για να μετρούμε τον όγκο και την απόδοση του εισερχόμενου τουρισμού και ένα λειτουργικό Παρατηρητήριο τουρισμού για τη συστηματική παρακολούθηση των τάσεων της ζήτησης. Παράλληλα, ας πάψουμε να αποφεύγουμε να εφαρμόσουμε ένα ολοκληρωμένο και αποτελεσματικό σύστημα για την πιστοποίηση και τον έλεγχο της ποιότητας των κάθε μορφής τουριστικών καταλυμάτων και των λοιπών εγκαταστάσεων τουριστικής υποδομής. Ας δημιουργηθούν χωρίς καθυστέρηση τοπικοί Οργανισμοί Διαχείρισης Προορισμών, με θεσμική κατοχύρωση και επαρκείς πόρους. Ας αναδιοργανωθεί ο κεντρικός μηχανισμός του μάρκετινγκ της χώρας με στοχευμένες και πολυκαναλικές δράσεις. Παράλληλα, οι εργαζόμενοι στον τομέα του τουρισμού, ιδιαίτερα εκείνοι της «πρώτης γραμμής» (ξενοδοχοϋπάλληλοι, ξεναγοί, αρχαιοφύλακες, οδηγοί ταξί και τουριστικών λεωφορείων, εργαζόμενοι στην εστίαση κ.ά.), πρέπει να αμείβονται ικανοποιητικά, να έχουν κατοχυρωμένα εργασιακά δικαιώματα, και να είναι εφοδιασμένοι με επαρκή κατάρτιση, γλωσσομάθεια, ψηφιακές δεξιότητες και γνώσεις του τόπου, διαφορετικά δεν θα μπορούν να προσφέρουν ποιοτικές υπηρεσίες και να εκπληρώνουν έναν επιπρόσθετο ρόλο «υποδοχής» και καλωσορίσματος προς τους επισκέπτες. Γιατί η επαφή και η επικοινωνία με τους ανθρώπους δίνει νόημα στις εμπειρίες που επιδιώκει να αποκομίζει ο επισκέπτης ενός τουριστικού προορισμού.

Κάνετε λόγο για «φάσμα υπερτουρισμού», για την άγρια, ανεξέλεγκτη και κορεσμένη τουριστική ανάπτυξη της χώρας. Ποια τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα;
Στα παλαιότερα παραδείγματα της βόρειας Ρόδου, της Μυκόνου, της Χαλκιδικής και της Χερσονήσου Ηρακλείου, όπου η ανεπάρκεια των αναγκαίων υποδομών και η αυθαίρετη δόμηση, σε συνδυασμό με τη σχετική στενότητα της τουριστικής περιόδου πίεζε (και πιέζει ακόμη) τόσο το φυσικό περιβάλλον όσο και τις τοπικές κοινωνίες, έχουν προστεθεί τα τελευταία χρόνια η Σαντορίνη, η Πάρος και βέβαια ορισμένες γειτονιές αστικών κέντρων, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στην Αθήνα, προξενώντας μάλιστα τριβές, ανησυχίες και διαμαρτυρίες ποικίλων κοινωνικών ομάδων και πολιτών. Η παροδική, όπως ελπίζω τουλάχιστον, ανάσχεση των τουριστικών ροών που επέφερε η πανδημία δεν θα ανακόψει μεσοπρόθεσμα τις αυξητικές τάσεις και τις συνακόλουθες πιέσεις στους δημοφιλείς προορισμούς.

Ποια είναι τα ειδικά προβλήματα της Αθήνας που επηρεάζουν αρνητικά την τουριστική της ταυτότητα;
Παρά τα προβλήματα που είναι αρκετά εμφανή για τους κατοίκους της πρωτεύουσας (έλλειψη πρασίνου, θλιβερή κατάσταση πεζοδρομίων, καθαριότητα δημόσιων χώρων, πλήθος εγκαταλειμμένων κτιρίων, κ.ά.), η Αθήνα εξακολουθεί να παραμένει δημοφιλής διεθνής προορισμός, ανεξάρτητα από χώρα προέλευσης, ηλικία, εισόδημα ή ενδιαφέροντα. Επιγραμματικά μπορώ να αναφέρω, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω αρνητικά στοιχεία:

• Ανεπαρκής προστασία του περιβάλλοντος και του αστικού τοπίου, με ουσιώδεις ελλείψεις ως προς την καθαριότητα των δημόσιων χώρων, την αποκομιδή απορριμμάτων, την ηχορρύπανση και την ανεπάρκεια χώρων πρασίνου και νερού.
• Αισθητική ρύπανση που παράγουν τα εγκαταλειμμένα κτίρια, τα άκτιστα οικόπεδα, οι ημιτελείς κατασκευές, οι ακάλυπτοι χώροι, τα κλειστά καταστήματα, η απουσία σύγχρονης αστικής επίπλωσης και δημόσιων έργων τέχνης. 
• Οι κυκλοφοριακές συνθήκες στους δρόμους της πόλης δεν είναι φιλικές προς τον επισκέπτη. Δίνουν προτεραιότητα στο αυτοκίνητο ενώ οι πεζοί και οι ποδηλάτες βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η κατάσταση των πεζοδρομίων αλλά και των οδοστρωμάτων είναι επιεικώς απαράδεκτη και επικίνδυνη για τους διαβάτες. Ο εξαγγελθείς «Μεγάλος Περίπατος», πέρα από τις αδυναμίες του σχεδιασμού και των επιμέρους επιλογών, δεν μπορεί να αποκρύψει τις παραπάνω ελλείψεις. 
• Τα ωράρια λειτουργίας μουσείων, αρχαιολογικών χώρων και άλλων πόλων έλξης είναι δυσλειτουργικά.
• Η προβολή της πόλης στα ψηφιακά μέσα είναι ανεπαρκής και το μάρκετινγκ της Αθήνας ως τουριστικού προορισμού είναι ατελές. αποσπασματικό και ασυντόνιστο.
• Δεν έχουν αναδειχθεί επαρκώς οι δυνατότητες που παρουσιάζουν πολιτιστικές διαδρομές όπως η Βυζαντινή Αθήνα, τα κτίρια του αθηναϊκού μεσοπολεμικού μοντερνισμού, η Αθήνα της γλυπτικής, κλπ.

Πιο αναλυτικά στοιχεία για τα ζητήματα της Αθήνας ως τουριστικού προορισμού αναπτύσσονται σε ειδικό κεφάλαιο του βιβλίου μου «Όψεις τουρισμού».

Κεφάλαιο Πολιτιστικός Τουρισμός: Υπάρχει πλέον μια ειδική κατηγορία ταξιδιωτών, οι λεγόμενοι Πολιτιστικοί Ταξιδιώτες. Πώς μπορεί η χώρα μας να τους προσελκύσει;
Η χώρα μας έχει συγκριτικό πλεονέκτημα ως προς αρκετούς άλλους ευρωπαϊκούς ή μεσογειακούς προορισμούς λόγω του ιστορικού βάθους, της ποικιλίας και, κυρίως, της ποιότητας της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Για την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού είναι χρήσιμη η ενίσχυση, προώθηση και προβολή προτάσεων, πρωτοβουλιών και προγραμμάτων προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, από κάθε είδους φορέα (κρατικό, αυτοδιοίκησης, ιδιωτικό - μη κερδοσκοπικό, κεντρικό, περιφερειακό ή τοπικό). Ακόμη, η ριζική αναδιοργάνωση, ο αναπροσανατολισμός και η αναβάθμιση των υπηρεσιών που ασχολούνται με τις «τουριστικές εκδηλώσεις» (φεστιβάλ) στις διάφορες περιοχές της χώρας και ο συντονισμός για την κατάλληλη προβολή τους. Είναι επίσης αναγκαία η εκπόνηση μελετών και η εφαρμογή προγραμμάτων διαχείρισης επισκεπτών ιδίως σε πολυσύχναστους αρχαιολογικούς χώρους, στην Αθήνα και στην περιφέρεια, καθώς και σε άλλους τόπους πολιτιστικού ενδιαφέροντος, σε συνεργασία του ΕΟΤ με τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού.

Στέκεστε κριτικά απέναντι στο Airbnb. Ποιες είναι οι επιπτώσεις του σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό και αρχιτεκτονικό; 
Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις («τύπου Airbnb) είναι ένα δυναμικό και αρκετά σύνθετο φαινόμενο, που τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε ραγδαία και στη χώρα μας, επειδή ανταποκρίνεται σε πραγματικές τάσεις της διεθνούς τουριστικής ζήτησης, παρουσιάζοντας θετικές και αρνητικές όψεις. Προσφέρει οικονομική ανάσα στο πλήθος των ιδιοκτητών διαμερισμάτων και κατοικιών, σε περιόδους οικονομικής κρίσης και σημαντικών φορολογικών επιβαρύνσεων. Την ίδια στιγμή όμως, σε συνδυασμό με την ατελή νομοθέτηση και την ανεπάρκεια των μηχανισμών ελέγχου, η ανάπτυξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων επέτρεψε αφενός τη φοροαποφυγή, στερώντας έτσι το δημόσιο ταμείο από χρήσιμους πόρους και αφετέρου, τη δημιουργία ενός «πάρκου» τουριστικών καταλυμάτων που είναι εν πολλοίς αόρατα από τους μηχανισμούς δημόσιου ελέγχου, χωρίς τεχνικές προδιαγραφές ή προδιαγραφές ποιότητας παρεχόμενων εξοπλισμών και υπηρεσιών. Σε επίπεδο οργάνωσης του χώρου, εξαιτίας της ανόδου των τιμών των κατοικιών έχουν διαπιστωθεί τάσεις αλλοίωσης της σύνθεσης των κατοίκων σε ορισμένες περιοχές, σε βάρος των οικονομικά ασθενέστερων, που αναγκάζονται έτσι να εκτοπιστούν σε απόκεντρες περιοχές με πιο προσιτά ενοίκια. Οι γειτονιές που «αναπλάθονται» έτσι μεταβάλλουν χαρακτήρα, το τοπικό εμπόριο αναδιατάσσεται προκειμένου να εξυπηρετήσει τους νέους προσωρινούς κατοίκους. Αντίστοιχα όμως δίνεται η ευκαιρία να ανακαινιστούν αρκετά πεπαλαιωμένα κτίρια, όχι πάντοτε με αισθητικά σπουδαίο αποτέλεσμα, αλλά τελικά να αναβαθμιστεί γενικότερα η περιοχή.

Ποια, κατά τη γνώμη σας, είναι η χώρα-πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης παγκοσμίως και γιατί;
Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι κάθε εθνικός τουριστικός προορισμός έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τη δική του ταυτότητα. Έχει διαφορετικό μείγμα τουριστικών πόρων (φυσικό περιβάλλον, ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά, τουριστικές υποδομές, κλπ.), διαφορετικό επίπεδο ωρίμανσης της τουριστικής ανάπτυξης και άλλο ρόλο του τουρισμού στο σύνολο της αντίστοιχης εθνικής οικονομίας. Οι όποιες συγκρίσεις μπορούν να έχουν σχετικό, μόνο, χαρακτήρα. Από την οπτική της χώρας μας, χρήσιμο πρότυπο θα μπορούσε να είναι η Ισπανία (και ιδιαίτερα οι λεγόμενες «αυτόνομες» περιφέρειες της Καταλωνίας και των Βαλεαρίδων), κυρίως ως προς το ότι διαθέτει ευελιξία και προσαρμοστικότητα, προλαβαίνει πλέον να επισημαίνει και να διορθώνει έγκαιρα τις αδυναμίες, τις εσφαλμένες επιλογές και τις αδράνειες του παρελθόντος και μπορεί να σχεδιάζει ολοκληρωμένα τη μελλοντική πορεία του τουρισμού της στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης.

Ποιος είναι ο Αλέξης Χατζηδάκης

Ο Αλέξης Χατζηδάκης είναι αρχιτέκτων (ΕΜΠ 1970) και πολεοδόμος (IUUP 1972). Εργάστηκε στον ΕΟΤ από το 1976 έως το 2011. Συγγραφέας των βιβλίων «Όψεις τουρισμού – Δεκαοκτώ δοκίμια για την τουριστική ανάπτυξη, τον σχεδιασμό του χώρου και την αρχιτεκτονική» (εκδ. Cube art editions, 2020), «Τάσεις της τουριστικής κίνησης 2008-2015» (ΕΟΤ–Εθνικό Τυπογραφείο, 2015), «Ανάλυση της πορείας της τουριστικής κίνησης 2001-2010» (ΕΟΤ – Εθνικό Τυπογραφείο, 2011). Έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες σχετικά με τους παραδοσιακούς οικισμούς, την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, την τουριστική ανάπτυξη, τον αρχιτεκτονικό και τον χωροταξικό σχεδιασμό. Δίδαξε στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης 2005-2011.