Μια συνέντευξη του Νίκου Θέμελη και η ιστορία ενός βιβλίου

Ο Νίκος Θέμελης έφυγε από τη ζωή στις 20 Αυγούστου 2011. Έντεκα χρόνια πριν, με αφορμή το βιβλίο του «Ανατροπή», που είχε μόλις κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Κέδρος σε επιμέλεια Ελένης Μπούρα, συναντηθήκαμε στο Μέγαρο Μαξίμου. Διευθυντής τότε του γραφείου του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ξέκλεψε λίγη ώρα από τα καθήκοντά του για να μιλήσει για τη μεγάλη του αγάπη, τη λογοτεχνία. Θυμάμαι ακόμα την πρώτη εντύπωση, ένας άνθρωπος, ζεστός, έξυπνος, ευγενικός, με αίσθηση του καθήκοντος και μεγάλη αγάπη για τις τέχνες αλλά και την Ιστορία.
Η «Ανατροπή» ήταν το δεύτερο επιτυχημένο βιβλίο του, μετά την «Αναζήτηση» που είχε κάνει ιδιαίτερη αίσθηση. Ακολούθησαν ακόμα πέντε μυθιστορήματα, που όλα σημείωσαν μεγάλη εμπορική επιτυχία και αγαπήθηκαν από τους αναγνώστες.
Η συνέντευξη αυτή, που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2000 στο περιοδικό ΚΛΙΚ, ξεκίνησε τυπικά αλλά κατέληξε σε ένα «ταξίδι» στο χρόνο, στο παρελθόν το δικό του, της οικογένειάς του, του τόπου και στο μέλλον μας.

Συνέντευξη με τον Νίκο Θέμελη

Σκηνή πρώτη. Ένα βιβλίο. Μία κινηματογραφική αρχή. Μια είδηση, η παραίτηση του Πατριάρχη, τα νέα τρέχουν, διαδίδονται. Κωνσταντινούπολη, Τεργέστη, Οδησσός, παραδουνάβιες πολιτείες, Σαλονίκη, Σιάτιστα. Ο χρόνος, 1884. Τα πρόσωπα, ο Ευάγγελος, η Ελένη η κόρη του και ο Θωμάς ο συνέταιρος του, ο Γιάννης ο μηχανικός, ο Κόλλιας ο επαναστάτης. Η ιστορία των ανήσυχων Ρωμιών της Μαύρης Θάλασσας, του Δούναβη, της Κεντρικής Ευρώπης, η ιστορία των ξένων, των αλλόθρησκων. Τούρκοι, Εβραίοι, Σέρβοι, Αρμένιοι, Βούλγαροι, Φράγκοι, μία «ανατολίτικη κουρελού» ριγμένη στη χερσόνησο του Αίμου. Ο κόσμος παραδομένος σε μια πρωτοφανή έξαψη. Ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές, το ξύπνημα του εθνικισμού, το γύρισμα του αιώνα. Το μέλλον γεννιέται σ' έναν κόσμο που αλλάζει.

Σκηνή δεύτερη. Μέγαρο Μαξίμου, σήμερα. Ο φύλακας στην είσοδο έχει το όνομά μου, δεν χρειάζεται να περιμένω. Έξω από τα κάγκελα στημένες κάμερες και ρεπόρτερ με ξεθυμασμένη προσμονή και το ύφος κάποιου που έχει φάει πόρτα αλλά δεν λέει να φύγει, περιμένουν να τελειώσει κάποια σύσκεψη. Το χολ είναι σκοτεινό και δροσερό, οι θόρυβοι της Ηρώδου Αττικού κόβονται απότομα. Αριστερά μια κλειστή πόρτα που, όπως θα μάθω αργότερα, πίσω της ο πρωθυπουργός συζητάει με την Γιάννα τους Ολυμπιακούς. Στο βάθος μια ευγενική κυρία με υποδέχεται. Σε δυο λεπτά ο κύριος Θέμελης θα είναι ελεύθερος.

Μέλλον σημαίνει να χάνεις κάτι που έχεις τώρα και να βλέπεις να γεννιέται κάτι που ακόμα δεν έχεις. Ο Νίκος Θέμελης, σύμβουλος του πρωθυπουργού, ένας από τους ανθρώπους που η δουλειά τους είναι να σχεδιάζουν το μέλλον μας, έγραψε δύο μυθιστορήματα, την «Αναζήτηση» το 1998 και την «Ανατροπή» που μόλις κυκλοφόρησε. Στο πρώτο ο συγγραφέας φτιάχνει τον μύθο του πρωταγωνιστή, του Νικολή–εφέντη, βάζοντας διαφορετικά πρόσωπα να διηγούνται παράλληλα την ιστορία του. Ο Νικολής, μετά την εξαφάνιση του πατέρα του, έφηβος ακόμα, αποφασίζει να εγκαταλείψει το πατρικό του στα Ζαγόρια, με την ελπίδα να τον βρει και την απόφαση να μάθει το «γιατί των γιατί» του πατέρα του και το δικό του. Στην «Ανατροπή», συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου, καταγράφεται η ιστορία του Θωμά, πατέρα του Νικολή, που εγκατέλειψε την οικογένειά του για να κλεφτεί με την Ελένη, την κόρη του καλύτερού του φίλου και συνεταίρου του. Εδώ ο συγγραφέας φτιάχνει μία ηρωίδα, περιγράφει μια ολόκληρη εποχή μέσα από τα μάτια μιας γυναίκας. Είναι η ιστορία κάποιας που τόλμησε να ορίσει ίδια τη ζωή της, και η ιστορία ενός έρωτα.

Οι άνθρωποι αυτοί υπήρξαν. Ο Νικολής-εφέντης της «Αναζήτησης» είναι ο παππούς του Νίκου Θέμελη, ο Θωμάς της «Ανατροπής» ο προπάππους του. Τίποτα άλλο όμως δεν είναι αληθινό. Μετά η πραγματικότητα μπερδεύεται με τον μύθο και οι αληθινοί άνθρωποι γίνονται ήρωες που ξεκινούν για την περιπέτεια της ζωής.

Τον διευθυντή του πολιτικού γραφείου του πρωθυπουργού είναι εύκολο και δύσκολο να τον συναντήσεις. Ειδικά τον συγκεκριμένο, που αποφεύγει συστηματικά τη δημοσιότητα. Τις περισσότερες φορές, όμως, ο χώρος και οι άνθρωποι γύρω σου προδίδουν άθελά τους πολύ περισσότερα από αυτά που θα ήθελαν. Η κυρία έξω απ’ το γραφείο του, πολύ ευγενική, δίνει την εντύπωση ότι δεν έχει σκηνοθετήσει την παρουσία της. Το γραφείο φωτεινό, απλό, σχεδόν ουδέτερο. Η μόνη πολυτέλεια ένα μεγάλο λευκό τζάκι και η μόνη αδυναμία ένα μισοσβησμένο πούρο στο τασάκι.

Η έκπληξη από έναν άνθρωπο που κινείται καθημερινά στους διαδρόμους της εξουσίας είναι να μοιάζει ένας κανονικός άνθρωπος. Χαμογελάει εύκολα. Είναι απλός, όπως μπορούν να είναι οι άνθρωποι που είναι σίγουροι για τον εαυτό τους, χωρίς την αυθάδεια στο βλέμμα, την κρυμμένη αλαζονεία στους τρόπους. Ένας άνθρωπος που ξέρει ζώντας καθημερινά «από μέσα» την απατηλή λάμψη της ματαιοδοξίας ότι η αναζήτησή της είναι ούτως ή άλλως χαμένη υπόθεση. Όμως δεν είναι για αυτά που σε κερδίζει. Είναι η εξυπνάδα του που σε γοητεύει. Και έπειτα είναι βέβαια και τα δύο μυθιστορήματα, ήδη μια μικρή ρωγμή στην πανοπλία. Το επικίνδυνο παιχνίδι με τους αμείλικτους κανόνες της δημοσιότητας ξεκίνησε από τότε που αποφάσισε να εκτεθεί, λογοτεχνικά.

«Ο Νίκος έλαμπε», μου λέει μια παλιά του φίλη. «Ήταν έξυπνος, είχε τρομερή αυτοπεποίθηση, ενδιαφερόταν πολύ για την πολιτική, μπορώ εύκολα να τον φανταστώ στη θέση που είναι τώρα». Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947, τελείωσε τη Γερμανική Σχολή, σπούδασε νομικά, έκανε μεταπτυχιακά στη Γερμανία. Οι φίλοι από τα παλιά μιλούν για τις σκηνοθετικές του ικανότητες στις θεατρικές παραστάσεις του γυμνασίου, θυμούνται τα καλοκαίρια με την παρέα στην Άνδρο.

Όμως έχω έρθει για να μάθω για τους ήρωές του και για αυτούς φαίνεται πρόθυμος να θυσιάσει λίγη ώρα. Τον ακούω να μιλάει για την Ελένη και σκέφτομαι ότι τα βιβλία του αποπνέουν ένα αίσθημα δύναμης και κρυμμένου πάθους. Ο έρωτας είναι μία διαδρομή αυτοσυνείδησης. Είναι η διαδρομή στην αναζήτηση ταυτότητας. Η αναζήτηση της αλήθειας, της προσωπικής αλήθειας του καθενός.

Τα βιβλία του είναι υπόγεια, αθόρυβα. Πίσω από την αρχικά τακτοποιημένη ζωή των πρωταγωνιστών κρύβονται ερωτικά πάθη και πολιτική συνείδηση. Είναι βιβλία που διαβάζονται με πολλούς τρόπους. Μιλάνε γι' ανθρώπους που αρνούνται να μείνουν φυλακισμένοι στις κοινωνικές συμβάσεις. Που εμπνέονται από μια δική τους ηθική. Την ηθική που αποκτά κάνεις με τη γνώση. Και ο ίδιος σου δίνει την εντύπωση ότι εμπνέεται από μια δική του ηθική που δεν έχει σχέση με ηθικές επιταγές, κάπως αυστηρή. Παράξενο, σκέφτομαι, να μιλάμε για πάθη και ηθική εδώ ακριβώς. Στο διπλανό γραφείο παίρνονται κρίσιμες αποφάσεις. Θέλω να μάθω περισσότερα, ξαφνικά θυμάμαι ότι είμαι δημοσιογράφος. Μάταια, ο Θέμελης σήμερα είναι συγγραφέας.

Σκηνή τρίτη. Ελληνισμός δεν ήταν ποτέ τα σύνορα, ήταν οι άνθρωποι. Αρχές του 20ού αιώνα. Οι Έλληνες έχουν απλωθεί σ’ ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το εμπόριο εξαφανίζει σύνορα και διαφορές. Ο κίνδυνος δεν έρχεται πια από την Πύλη, η Τουρκία είναι ο μεγάλος ασθενής. «Η μεγαλύτερη απειλή», λέει ο Γιάννης ο μηχανικός, «ξεκίνα από τα νέα σύνορα που μπαίνουν και που αργά ή γρήγορα θα μας ‘ματοκυλίσουν, η ανατροπή έρχεται από μόνη της, αλλού τη φέρνει ο αριθμός στις μηχανές, στα τρένα, τα βαπόρια, αλλού τη σπέρνει η εξαθλίωση και η αδικία». Οι ήρωες της  «Ανατροπής» δεν αντιλαμβάνονται την πατρίδα τους σαν έναν τόπο- φυλακή, αλλά σαν τα ανοιχτά σύνορα ενός κόσμου πολυπολιτισμικού και ελεύθερου. Ο Νικολής ρώταγε τον πατέρα του πώς γίνεται να μην υπάρχουν σύνορα, και εκείνος αποκρινόταν «Και όμως γίνεται, κάποτε θα καταλάβεις». Το σημαντικό είναι η καλλιέργεια της συνείδησης του ελληνικού έθνους. Το πιο σημαντικό η παιδεία που «δίνει γλώσσα, πίστη, συνείδηση, γνώσεις, δύναμη, που φωτίζει». Αυτή είναι η αληθινή, η διαρκής επανάσταση. Και η τεχνολογία που πάντοτε φέρνει αθόρυβα την αλλαγή. Όλα αυτά διαδραματίζονται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αλλά δεν νομίζω ότι ο Νίκος Θέμελης ήθελε να γράψει ένα βιβλίο νοσταλγικό. Μέσα στις σελίδες του μάλλον διαβάζεις το παρόν και το μέλλον.

Μιλάμε για τον ελληνισμό που βρίσκεται σκορπισμένος τα πέρατα του κόσμου. Η κουβέντα έχει πάρει τον δρόμο της, ένα δρόμο που έχει ξεκινήσει πριν έναν αιώνα ο παππούς του από τη Σιάτιστα, τη Θεσσαλονίκη, την Οδησσό. Μου δείχνει ένα έγγραφο του ελληνικού προξενείου της Οδησσού από το 1878 στα ρωσικά που αφορά «την καταβολή χρημάτων στον Νικόλαο Θέμελη για ενοίκιο της κατοικίας του…», τα μάτια του λάμπουν.

Ο άλλος Νίκος Θέμελης έχει το ταλέντο να ξεδιπλώνει τον χρόνο σαν μυθιστόρημα. Κάθομαι πίσω στην καρέκλα και τον παρακολουθώ, ούτε που σκέφτομαι πια να κρατήσω σημειώσεις. Το παράξενο είναι ότι αισθάνεσαι άνετα μαζί του. Μπορεί να γυρνάει στο παρόν και στο παρελθόν με ταχύτητα και να μη χάνει το νήμα. Σε κάνει να ξεχνάς πού βρίσκεσαι.

Όχι για πάντα, βέβαια. Έξω απ’ την πόρτα η πραγματικότητα φωνάζει. Ο Γιώργος Παπανδρέου ανοίγει την πόρτα, μια θερμή χειραψία, λίγες λέξεις, φιλική ατμόσφαιρα, μια αίσθηση που δεν περιμένεις από ανθρώπους σε τέτοιες θέσεις. Φεύγει και γυρνάμε πάλι στα Βαλκάνια του προηγούμενου αιώνα, αλλά έχω την αίσθηση ότι αυτά που μου λέει για τότε είναι αυτά που σκέφτεται και για το μέλλον, και ξαφνικά αισθάνομαι πιο ήσυχη για τις συμβουλές που δίνει στον Σημίτη.

Σκηνή τετάρτη. Ένα άτομο είναι αυτόνομο όταν είναι σε θέση να αλλάζει με επίγνωση τη ζωή του, όταν γίνεται το ίδιο η πηγή των κανόνων και των αξιών που προτείνει στον εαυτό του, έγραφε ο Καστοριάδης και ίσως αυτό να είναι η πιο σημαντική ιδέα στα βιβλία του. Η Ελένη της «Αναζήτησης», μόλις 20 χρονών, αψηφά τον πατέρα της και φεύγει με τον Θωμά, όχι μόνο από έρωτα. Αυτό που την ξεσηκώνει είναι η δίψα της για μια πιο ελεύθερη ζωή. Ερωτεύεται τον 20 χρόνια μεγαλύτερο Θωμά επειδή ήταν «ο δάσκαλος για τις ανησυχίες του μυαλού, αυτός που κέρδισε με τον καιρό τον νου πρώτα και μετά την καρδιά». Σαν να μην ψάχνει πρώτα την ευτυχία, αλλά να βρει, οδυνηρά, τον εαυτό της. Ο Θωμάς, ευαίσθητος στα μηνύματα των καιρών, κάνει κι αυτός μια οδυνηρή επιλογή εγκαταλείποντας την οικογένειά του. Όμως, δεν είναι διατεθειμένος να παρακολουθήσει παθητικά την εποχή που αλλάζει. Πληρώνει το τίμημα για να μπορεί να συνεχίσει να ορίζει μόνος τη ζωή του.

Ο έρωτας είναι μόνο η αφορμή, το βύθισμα στο πιο σκοτεινό εξομολογητικό ταξίδι, εκεί που οι άνθρωποι αποφασίζουν οι ίδιοι τη μοίρα τους, η αιτία. Η Ελένη θα βρεθεί στη δίνη αυτού του κόσμου που αλλάζει, θα κλονιστεί από τον θυελλώδη έρωτα του Κόλλια του επαναστάτη μαρξιστή ανιψιού της, θα ωριμάσει. Η ζωή της θα σημαδευτεί από δραματικά προσωπικά γεγονότα (τον θάνατο του γιου και του άντρα της), αλλά θα επιζήσει για να γυρίσει τελικά πίσω στην πατρίδα της. Δεν είναι εύκολο να ξαγρυπνάς πάνω απ’ το λείψανο αυτού που κάποτε ήσουν, όμως ο συγγραφέας θέλει τους ήρωές του δυνατούς. Η ηρωίδα της «Αναζήτησης» θα βρει το κουράγιο και την πίστη να φτιάξει νέους μύθους. Άλλωστε είναι μόλις 60 ετών…

Ερωτεύεσαι άραγε τους ήρωες σου; Ο έρωτας είναι κινητήριος δύναμη πίσω από κάθε απόφαση ή η δίψα για γνώση και ελευθερία. Έξω από το παράθυρο η άνοιξη γιορτάζει. Θα μπορούσαμε να μιλάμε με τις ώρες, αλλά ο χρόνος μου τελειώνει. Τον παρατηρώ καθώς διηγείται αυτό που τράβηξε κάποτε τον προπάππου του μακριά και αναρωτιέμαι τι θα τράβαγε τον ίδιο. Το πάθος της γνώσης ή ο μεγάλος έρωτας; Δεν περιμένω απάντηση, μια άλλη φορά ίσως, σε ένα άλλο βιβλίο. 

Τα βιβλία «Αναζήτηση» και την «Ανατροπή» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος. 

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του Νίκου Θέμελη, Π.Κ. Ενεπεκίδης «H Θεσσαλονίκη 1875-1912», Εκδ. Αφων Κυριακίδη.