Κυνηγοί φαρμάκων και οι μάχες για την ανακάλυψη νέων θεραπειών

Ένα ευανάγνωστο, καλογραμμένο και σημαντικό έργο από έναν έμπειρο επιστήμονα στο κυνήγι της ανακάλυψης νέων φαρμάκων αποτελεί το βιβλίο των Donald R. Kirsch και Ogi Ogas με τίτλο «Κυνηγοί Φαρμάκων: Η απίθανη αναζήτηση για την ανάπτυξη νέων γιατρικών», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (2021) σε ελληνική μετάφραση Αγορίτσας Μπακοδήμου και επιμέλεια Γιάννη Παπαδόγγονα.

Ο κύριος συγγραφέας του βιβλίου, Dr. Donald Kirsch, έχει εργαστεί ως ερευνητής κυνηγός φαρμάκων πάνω από τριάντα χρόνια, κατέχει δεκάδες πατέντες, είναι κριτής σε αξιόλογα επιστημονικά περιοδικά του αντικειμένου του, κορυφαίο επιστημονικό στέλεχος σε μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, ενώ διδάσκει μεθόδους ανακάλυψης φαρμάκων στη Σχολή Επιμόρφωσης του Harvard. Στο βιβλίο συμμετέχει, ως δεύτερος συγγραφέας, ο Ogi Ogas (PhD) ο οποίος είναι επαγγελματίας Επιστημονικός Συγγραφέας.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα ιδιαίτερα ελκυστικό, διαφωτιστικό και γλαφυρό αφήγημα που προσεγγίζει ιστορικά το πάθος για την έρευνα νέων φαρμάκων, τις στρατηγικές, τα λάθη, τις απογοητεύσεις, την εμμονή και την στοχο-προσήλωση η οποία διακρίνει τις αλλοπαρμένες μεγαλοφυίες στο κυνήγι του οράματος. Ξεκινάει από την αναζήτηση των νεολιθικών προγόνων μας μέχρι τους σύγχρονους επιστήμονες φαρμακολόγους, από την κινίνη και την ασπιρίνη, μέχρι το αντισυλληπτικό χάπι, το Viagra, το Prozac και το Lipitor.

Στα σκοτεινά βάθη της προϊστορίας, οι πάντες ήταν κυνηγοί φαρμάκων. Οι γεμάτοι παράσιτα, ταλαιπωρημένοι από τις αρρώστιες πρόγονοί μας μασούσαν κάθε καινούργια ρίζα και φύλλο που συναντούσαν στον δρόμο τους, ελπίζοντας ότι θα προξενούσε τυχαία κάποιο όφελος που θα απάλυνε τα βάσανά τους–ενώ ταυτόχρονα προσεύχονταν να μην πεθάνουν από τους τυφλούς πειραματισμούς τους. Από καθαρή τύχη, κάποιες νεολιθικές υπάρξεις ανακάλυψαν μερικές ουσίες με φαρμακευτικές ιδιότητες, όπως το όπιο, το αλκοόλ, η εχινάκεια, ο γιουνίπερος, το λιβάνι, το κύμινο και –απ’ ό,τι φαίνεται–το μανιτάρι της σημύδας (τσάγκα). Κάπου γύρω στο 3300 π.Χ., ένας μοναχικός άντρας, ταλαιπωρημένος από το κρύο, άρρωστος, και πληγωμένος θανάσιμα, παλεύοντας να διασχίσει τις ψηλές κορυφές των Άλπεων Έτσταλ στην Ιταλία κατέρρευσε τελικά σε μια ρωγμή των βράχων. Παρέμεινε εκεί παγωμένος για πάνω από πέντε χιλιάδες χρόνια, μέχρι που κάποιοι πεζοπόροι ανακάλυψαν τυχαία το μουμιοποιημένο από τον πάγο σώμα του το 1991. Τον ονόμασαν Ότζι. Όταν οι Αυστριακοί επιστήμονες ξεπάγωσαν αυτό τον κυνηγό της Εποχής των Παγετώνων, ανακάλυψαν ότι τα έντερά του είχαν μολυνθεί από τρίχουρους (παράσιτα Trichuris trichiura). Αρχικά οι ερευνητές υπέθεσαν ότι μάλλον ο Ότζι και οι σύγχρονοί του θα υπέφεραν τα βάσανα που προκαλούσε αυτό το οδυνηρό παράσιτο χωρίς καμία ελπίδα ανακούφισης. Αλλά μια δεύτερη ανακάλυψη τους έκανε να αναθεωρήσουν την άποψή τους. Στο παντελόνι από αρκουδοτόμαρο του Ότζι ήταν δεμένες δύο λωρίδες προβιάς που η κάθε μια τους ήταν τυλιγμένη σφιχτά γύρω από έναν λευκό λαστιχωτό σβώλο. Αυτοί οι παράξενοι βολβοί αποδείχτηκε ότι ήταν ώριμοι πολύποροι της σημύδας, ένα είδος μύκητα που διαθέτει αντιβιοτικές και αντιαιμορραγικές ιδιότητες. Περιέχει επίσης κάποια έλαια που είναι τοξικά για τους τρίχουρους. Τα τυλιγμένα στις λωρίδες προβιάς μανιτάρια του Ότζι αποτελούν μάλλον το αρχαιότερο κουτί πρώτων βοηθειών που έχει ανακαλυφθεί ποτέ. Τα φάρμακα του Ανθρώπου του Πάγου δεν ήταν ιδιαίτερα ισχυρά ή αποτελεσματικά – αλλά λειτουργούσαν. Η ύπαρξη ενός αντιπαρασιτικού φαρμάκου (που οι σύγχρονοι φαρμακολόγοι θα αποκαλούσαν ανθελμινθικό) ηλικίας πέντε χιλιάδων ετών θυμίζει κάτι που συνήθιζε να λέει ο επιβλέπων καθηγητής στο διδακτορικό του Dr. Kirsch: «Όταν βλέπεις έναν σκύλο να περπατάει όρθιος στα πίσω πόδια του, δεν εντυπωσιάζεσαι από τη χάρη ή την ευκινησία του, αλλά από το γεγονός και μόνο ότι μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο».

Το αξιοθαύμαστο μανιτάρι του Ότζι ενσαρκώνει μια απλή αλήθεια για την αναζήτηση φαρμάκων από την ανθρωπότητα. Αυτό το νεολιθικό γιατρικό δεν προέκυψε από ευφυή εφευρετικότητα ή ορθολογική έρευνα. Κανένας Στηβ Τζομπς της Λιθικής Εποχής δεν κατασκεύασε το συγκεκριμένο ανθελμινθικό βασιζόμενος στις οραματικές διεργασίες του μυαλού του. Όχι, το φάρμακο του Ότζι ήταν αποτέλεσμα σκέτης και καθαρής τύχης. Όλο το προ-επιστημονικό κυνήγι φαρμάκων εξελίχθηκε μέσω απλής δοκιμής και σφάλματος.

Και σήμερα; Δεδομένου ότι η Pfizer, η Novartis, η Merck και οι άλλοι όμιλοι των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών δαπανούν δισεκατομμύρια δολάρια σε υπερσύγχρονα εργαστήρια αναζήτησης φαρμάκων, θα υπέθετε μάλλον κανείς ότι τα περισσότερα από τα πιο κερδοφόρα φάρμακα αποτελούν καρπό κάποιων προσεκτικά σχεδιασμένων προγραμμάτων σύνθεσης φαρμάκων όπου ο ρόλος «της δοκιμής και του σφάλματος» έχει αντικατασταθεί από την εμπεριστατωμένη επιστημονική δράση. Αυτό όμως δεν ισχύει. Παρά τις επίμονες προσπάθειες των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών, η κύρια τεχνική της αναζήτησης φαρμάκων του εικοστού πρώτου αιώνα παραμένει η ίδια όπως και πριν από πέντε χιλιετίες: ενδελεχής δειγματοληψία μιας αδιανόητης ποικιλίας χημικών ενώσεων με την ελπίδα ότι μία από αυτές, μόνο μία, θα αποδώσει.

Κατά τη διάρκεια της σχεδόν σαραντάχρονης καριέρας του ως κυνηγού φαρμάκων, ο συγγραφέας του βιβλίου μαθαίνει από πρώτο χέρι ότι τα καινούργια φάρμακα συχνά ανακαλύπτονται μέσω οδών που είναι εξαιρετικά ελικοειδείς ή εντελώς τυχαίες –ή και τα δύο. Ο επαγγελματίας κυνηγός φαρμάκων μοιάζει με τον επαγγελματία παίκτη του πόκερ: διαθέτει αρκετή γνώση και ικανότητα για να στρίψει το παιχνίδι προς όφελός του στις κρίσιμες στιγμές, αλλά βρίσκεται πάντα στο έλεος της τυχαίας σειράς των τραπουλόχαρτων.

Ο συγγραφέας τονίζει το δυσθεώρητο κόστος της ανάπτυξης καινούργιων φαρμάκων σήμερα το οποίο δημιουργεί αντικίνητρα τα οποία εμποδίζουν τις φαρμακοβιομηχανίες να εστιάσουν σε νέα φάρμακα. Επειδή κάθε φάρμακο το οποίο θεραπεύει για μια φορά (ή για σύντομο χρονικό διάστημα) κάποια πάθηση είναι ένα φάρμακο που δεν θα αγοραστεί ξανά και ξανά (για χρόνια χρήση) και έτσι τα δυνητικά κέρδη για τις εταιρείες είναι πολύ μειωμένα.

Για παράδειγμα οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν επενδύουν πλέον εύκολα στην έρευνα που αφορά νέα αντιβιοτικά διότι ο ασθενής αφενός θα λάβει έναν σύντομο κύκλο χορήγησης του αντιβιοτικού για θεραπεία αφετέρου οι γιατροί έχουν την τάση να κρατούν τα νέα αντιβιοτικά ως εφεδρεία (βλ και τα φαινόμενα ανοχής στα αντιβιοτικά).

Στο πεδίο των εμβολίων επίσης το κέρδος των εταιρειών, μέχρι σήμερα, δεν υπήρξε σημαντικό για φάρμακα που θα λάβει κάποιος για μια και μόνη φορά στη ζωή του. Επιπλέον τα εμβόλια είναι φάρμακα που αφορούν, στην πλειοψηφία τους, την δημόσια υγεία και συνήθως καλύπτονται από κυβερνητικά οικονομικά προγράμματα. Πιθανά τα δεδομένα αλλάζουν τώρα όσον αφορά τα νέα εμβόλια (mRNA) που έφερε στο προσκήνιο η νόσος Covid 19.

Γενικά οι φαρμακευτικές εταιρείες, όπως πολύ σοφά αναλύει ο συγγραφέας στο βιβλίο του, προτιμούν αυτονόητα να επενδύουν σε φάρμακα χρόνιας και καθημερινής λήψης (βλ. στατίνες ή αντιυπερτασικά) πάρα σε φάρμακα που θα χρησιμοποιηθούν άπαξ ή για σύντομο χρονικό διάστημα.

Το σπουδαίο αυτό βιβλίο μπορεί άνετα να διαβαστεί, ως ανάγνωσμα εκλαικευμένης επιστήμης, από το γενικό κοινό αλλά οι πλήρεις επιστημονικές αναφορές και τα σχόλια στο τέλος του βιβλίου το καθιστούν λίαν προσιτό επίσης και στον ειδικό-επιστήμονα αναγνώστη. Το προτείνω, χωρίς κανένα δισταγμό, σε όλους τους συναδέλφους μου γιατρούς.