Βιβλιο

Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας

Ένα πολυαγαπημένο βιβλίο του Ρόμπερτ Πίρσινγκ που πρωτοεκδόθηκε το 1974, μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1994 και έχει προστεθεί στη σειρά Modern Classics της Public Βιβλιοθήκης.

Παρουσίαση του βιβλίου «Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας» του Ρόμπερτ Πίρσιγκ

«Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας» ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα βιβλία της δεκαετίας του 1970, όταν οι άνθρωποι, ιδιαίτερα οι νέοι, ερευνούσαν τη φιλοσοφία της Ανατολής και τους εναλλακτικούς τρόπους ζωής και νοητικής εμπειρίας.

Ο Ρόμπερτ Πίρσιγκ (1928-2017) γεννήθηκε στη Μινεάπολη. Σε ηλικία εννέα ετών είχε δείκτη ευφυΐας 170 και προτού κλείσει τα δεκαπέντε πήρε απολυτήριο λυκείου και άρχισε να σπουδάζει βιοχημεία στο πανεπιστήμιο. Δεν ήταν συνηθισμένος φοιτητής: ενδιαφερόταν για την επιστήμη ως γνώση, όχι για το πτυχίο και τη σταδιοδρομία. Στις έρευνές του, έμπλεξε σε αναπάντητα ερωτήματα, πήρε κακούς βαθμούς και στο τέλος κατάφερε να τον διώξουν. Το 1946, κατετάγη στον στρατό. Αφού πέρασε δυο χρόνια στη Νότια Κορέα, επέστρεψε στο πανεπιστήμιο της Μινεσότα και αφού πήρε πτυχίο, πήγε στην Ινδία για να σπουδάσει φιλοσοφίες της Ανατολής. Όταν επέστρεψε στις ΗΠΑ παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα φιλοσοφίας και δημοσιογραφίας στο Σικάγο και στη Μινεάπολη. Από το 1958, δίδασκε δημιουργική γραφή· στην αρχή στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Μοντάνα, ύστερα στο Σικάγο.

Το βιβλίο του «Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας» –αναφορά στο «Ζεν και η τέχνη της τοξοβολίας» του Έουγκεν Χέρριγκελ (1884-1955)– έχει υπότιτλο «Έρευνα των αξιών». Είναι μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο που βασίζεται σε ένα ταξίδι με μοτοσικλέτα από τη Μινεάπολη μέχρι το Σαν Φρανσίσκο που έκανε μαζί με τον γιο του τον Κρις. (Λίγα χρόνια αργότερα ο Κρις δολοφονήθηκε έξω από ένα κέντρο Ζεν στο Σαν Φρανσίσκο.) Το ταξίδι διήρκεσε δεκαεπτά μέρες και στις πρώτες εννέα, μέχρι τη Μοντάνα, τον αφηγητή και τον γιο του συνόδευε ένα ζευγάρι φίλων, ο Τζον και η Σύλβια Σάδερλαντ. Με το πρόσχημα του ταξιδιού με τη μοτοσικλέτα ο Πίρσιγκ αφηγείται τη ζωή του, ενώ παραλλήλως συνοψίζει την ιστορία της φιλοσοφίας, σχολιάζει την επιστημολογία και τη φιλοσοφία της επιστήμης ανιχνεύοντας τις γέφυρες μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής κοσμοθεώρησης. Μερικές φορές συνδιαλέγεται σε τρίτο πρόσωπο με τον εαυτό του στο παρελθόν, τον οποίο ονομάζει Φαίδρο από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο. Ο Φαίδρος, ο «προηγούμενος εαυτός» του αφηγητή, εισδύει στο παρόν προκαλώντας δυσκολίες στη σχέση με τον γιο του. Αξίζει άραγε να παραιτηθούμε από πλευρές του εαυτού μας για να εξασφαλίσουμε τη «φυσιολογική» σχέση με τους άλλους; Μήπως η αγάπη για τα αντικείμενα –τη μοτοσικλέτα, τα γάντια του μοτοσικλετιστή– είναι ένας τρόπος να μη σχετιζόμαστε με τους ανθρώπους; Το παρελθόν παραμένει οδυνηρό: ο Πίρσιγκ θυμάται τη δεκαετία του 1960, όταν είχε αντιμετωπίσει ψυχολογικά προβλήματα που είχαν διαγνωστεί ως «σχιζοφρένεια». Τότε, η θεραπευτική αγωγή εκλογής ήταν τα ηλεκτροσόκ, τα οποία αλλοίωσαν την προσωπικότητά του.

Ο αφηγητής περιγράφει την προσέγγισή του στη ζωή αντιπαραβάλλοντάς τη σ’ εκείνη του φίλου του Τζον Σάδερλαντ ο οποίος προτιμάει να μην ξέρει πώς να συντηρεί τη μοτοσικλέτα του – ένα καινούργιο, ακριβό μοντέλο. Σε περίπτωση βλάβης, ο Τζον εκνευρίζεται και πηγαίνει τη μοτοσικλέτα στο συνεργείο, ενώ ο αφηγητής, που έχει μια παλιά μοτοσικλέτα – μια Χόντα Superhawk του 1964–, μπορεί να διαγιγνώσκει τα προβλήματά της και να τα λύνει με ορθολογικά μέσα και πολλή υπομονή. Ο Πίρσιγκ εξηγεί πώς πρέπει να προσέχει κανείς διαρκώς τη συμπεριφορά της μοτοσικλέτας (που αποτελεί, φυσικά, μια μεταφορά): όταν φτάνουν στο Μάιλς Σίτυ της Μοντάνα, παρατηρεί ότι ο κινητήρας «πηδάει λίγο», ένδειξη ότι ίσως το μείγμα καυσίμου-αέρα παραείναι πυκνό, και προσπαθεί, σχολαστικά και τελετουργικά, να διορθώσει τη βλάβη. Να τι λέει, πάνω κάτω: Το να γκρεμίσεις ένα εργοστάσιο ή να επαναστατήσεις εναντίον μιας κυβέρνησης είναι σαν να αποφεύγεις να επισκευάσεις μια μοτοσικλέτα [...] είναι σαν να κατευθύνεσαι εναντίον του αποτελέσματος, όχι των αιτιών. Έτσι δεν μπορεί να υπάρξει αλλαγή. Το πραγματικό σύστημα, το αληθινό σύστημα είναι το σημερινό οικοδόμημα της ίδιας της συστημικής σκέψης, του ίδιου του ορθολογισμού. Αν γκρεμιστεί ένα εργοστάσιο αλλά η λογική που το δημιούργησε παραμείνει όρθια, θα δημιουργήσει ένα άλλο εργοστάσιο. Αν μια επανάσταση ρίξει μια κυβέρνηση αλλά αφήσει ανέπαφη τη σκέψη του συστήματος, η κυβέρνηση που θα διαδεχθεί εκείνη που έπεσε δεν θα διαφέρει.

Το βιβλίο παρουσιάζει δύο είδη προσωπικότητας: τη «ρομαντική», που εστιάζει περισσότερο στις «μορφές», όχι στην ορθολογική ανάλυση κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων, και την «κλασική», που ερευνά θέλοντας να μάθει πώς λειτουργεί το καθετί. Η στάση των Σάδερλαντ είναι ρομαντική: δεν πολυκαταλαβαίνουν την τεχνολογία, την υποπτεύονται για απανθρωποποίηση και βλέπουν σαν αγγαρεία εργασίες όπως η συντήρηση της μοτοσικλέτας. Ο Πίρσιγκ βλέπει ομορφιά στην τεχνολογία και πιστεύει ότι η μηχανική εργασία, η επιδίωξη της «αλήθειας», μπορεί να μας οδηγήσει στην εσωτερική γαλήνη. Ο ορθολογισμός μπορεί να συνυπάρξει με τη φιλοσοφία του Ζεν «ζω τη στιγμή» και οι μη λογικές πηγές σοφίας και κατανόησης μπορούν να συνυπάρξουν με την επιστήμη και την τεχνολογία. Αυτός ο συνδυασμός συντελεί στην καλή ποιότητα της ζωής. Μερικοί αναγνώστες είδαν σ’ αυτή τη διχοτομία ρομαντισμού και κλασικισμού τη διχοτομία διονυσιακού-απολλώνειου του Νίτσε, ενώ άλλοι διάβασαν το βιβλίο σαν μια σύνθεση της καθημερινότητας με την επιδίωξη και τη βίωση της υπερβολής· σαν ένα συνδυασμό του φυσιολογικού μας εαυτού με εκείνον που υπερβαίνει το μέτρο.

Ο Πίρσιγκ δυσκολεύτηκε να βρει εκδότη για το βιβλίο του: ισχυριζόταν ότι το απέρριψαν 126 εκδότες. Αλλά ο εκδότης που δέχτηκε το χειρόγραφο προέβλεψε την επιτυχία και την επιρροή που θα είχε, συγκρίνοντας τον Πίρσιγκ με τον Ντοστογιέφσκι, τον Μαρσέλ Προυστ και τον Ανρί Μπεργκσόν. Το βιβλίο πούλησε πέντε εκατομμύρια αντίτυπα στον πρώτο χρόνο μετά την έκδοσή του. Η συγγραφή διήρκεσε τέσσερα χρόνια, ενώ ο Πίρσιγκ εργαζόταν κανονικά εννιά με πέντε: εκείνη την εποχή έγραφε εγχειρίδια για ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Το αποτέλεσμα ήταν να ακολουθεί ένα ανορθόδοξο ωράριο, να γράφει τη νύχτα, να κοιμάται ελάχιστα και να φοβάται για την ψυχική του ισορροπία. Όμως όλα πήγαν καλά και το βιβλίο έγινε καλτ. O Πίρσιγκ πέθανε σε ηλικία 88 ετών έχοντας γράψει ακόμα ένα βιβλίο φιλοσοφικού στοχασμού («Λάιλα», ένα ταξίδι αναζήτησης, 1992: κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ιάμβλιχος), το οποίο ήταν υποψήφιο για το βραβείο Πούλιτζερ.