Δημήτρης Κούρκουλας: Μην πυροβολείτε την Ευρώπη

Ο Δημήτρης Κούρκουλας είναι υφυπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, υπεύθυνος για τις Ευρωπαϊκές Υποθέσεις και την Οικονομική Διπλωματία. Από τους εμπειρότερους αξιωματούχους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με μακρά σταδιοδρομία στις Βρυξέλλες, με θητείες Πρέσβη της Επιτροπής στον Λίβανο, στη Βουλγαρία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, έρχεται με το βιβλίο του «Μην πυροβολείτε την Ευρώπη» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Επίμετρο, να μας θυμίσει γιατί είναι απαραίτητη η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο Δ. Κούρκουλας με απλό και κατανοητό τρόπο περιγράφει την έκταση και τη συνεισφορά του ευρωπαϊκού κεκτημένου, τη δύσκολη διαδρομή και τα μεγάλα επιτεύγματα των τελευταίων 70 ετών που διαμόρφωσαν τη σημερινή ΕΕ, θεμελίωσαν την ευρωπαϊκή δημοκρατία και διαμόρφωσαν την υπάρχουσα κατάσταση στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ο πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών Ευάγγελος Βενιζέλος γράφει τον πρόλογο του βιβλίου.

Είναι πλέον τόσες πολλές οι κριτικού ή επικριτικού περιεχομένου αναλύσεις για την Ευρωπαϊκή Ένωση που απαιτείται για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης και ακρίβειας, αλλά και για λόγους διανοητικής ισορροπίας, να θυμόμαστε τα θεμελιώδη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Την έκταση και τη συνεισφορά του ευρωπαϊκού κεκτημένου. Τη δύσκολη διαδρομή και τα μεγάλα επιτεύγματα των τελευταίων 70 ετών που διαμόρφωσαν τη σημερινή ΕΕ και μαζί με την πτώση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και το τέλος του ψυχρού πολέμου διαμόρφωσαν την υπάρχουσα πλέον κατάσταση στην Ευρωπαϊκή ήπειρο.

Η Ευρωπαϊκή δημοκρατία, δηλαδή η πληρέστερη μορφή φιλελεύθερης συνταγματικής δημοκρατίας και κράτους δικαίου, το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, δηλαδή η πληρέστερη μορφή θεσμικά οργανωμένης κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης, το ευρωπαϊκό επίπεδο ανάπτυξης παρά τις ανισότητες μεταξύ κρατών μελών και ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής και αντίληψης των πραγμάτων με όσα αυτό σημαίνει πολιτισμικά, αισθητικά, νοοτροπιακά, δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά χωρίς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Χωρίς τους θεσμούς, τους κανόνες και τα κονδύλια της ΕΕ. Η διεργασία αυτή επιστέγασε στον ευρωπαϊκό χώρο τον λεγόμενο σύντομο εικοστό αιώνα και διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις με τις οποίες η Ευρώπη πορεύεται στην τρίτη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα.

Η ευρωπαϊκή συζήτηση, μετά τα ιστορικά γεγονότα των αρχών της δεκαετίας του 1990, τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας, την αλλαγή καθεστώτος στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, την ενοποίηση της Γερμανίας και τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης του Μάαστριχτ, απέκτησε έναν χαρακτήρα περισσότερο «τεχνικό». Οι βασικές επιλογές της οικονομικής και ιδίως της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής «κλειδώθηκαν» νομικά ως προβλέψεις του πρωτογενούς δικαίου της Ένωσης. Η Ευρωζώνη, ως πιο κλειστός κύκλος που απαιτεί ακόμη μεγαλύτερη πειθαρχία, άρχισε να επικαθορίζει όλες σχεδόν τις όψεις της Ένωσης.

Η Ιστορία όμως δεν τελειώνει ποτέ. Η ΕΕ βρέθηκε αντιμέτωπη με κρίσεις που νόμιζε ότι είχε ξορκίσει. Από την οικονομική (για την ακρίβεια δημοσιονομική και χρηματοπιστωτική) κρίση που ξέσπασε το 2008, με την Ελλάδα να γίνεται η πιο χαρακτηριστική, σχεδόν «εργαστηριακή» εκδοχή της, έως την πολυδύναμη κρίση που βιώνει η ανθρωπότητα λόγω πανδημίας από το τέλος του 2019. Σχεδόν παράλληλα εξελίσσεται η κρίση που προκαλεί η διαχείριση των μεταναστευτικών και προσφυγικών κυμάτων. Σε αυτά ήρθαν να προστεθούν οι νέες τρομοκρατικές προκλήσεις σε πολλά κράτη μέλη και η ενοποίηση του πεδίου της εσωτερικής και της εξωτερικής ασφάλειας.

Την ίδια περίοδο τέθηκαν ξανά με οξύ τρόπο θεμελιώδη ερωτήματα που βρίσκονται στο γενετικό υλικό της Ένωσης. Το ζήτημα των ευρωαμερικανικών σχέσεων, το ζήτημα της Δύσης ως στρατηγικής οντότητας, το ερώτημα αν η ευρωπαϊκή ασφάλεια καθεαυτήν είναι ζήτημα ευρωπαϊκό ή ευρωατλαντικό. Με αλλά λόγια το ζήτημα της ειρήνης και της ασφάλειας που δεν μπορεί να αφορά ένα ευρωπαϊκό «φρούριο» αλλά αφορά μια ευρύτατη γειτονία που επηρεάζει καταλυτικά την ευρωπαϊκή κατάσταση.

Το ίδιο συνέβη όμως και με τον ιδεολογικό και αξιακό πυρήνα της Ένωσης. Τον σεβασμό των ευρωπαϊκών αξιών, του κράτους δικαίου και της πλουραλιστικής δημοκρατίας. Εκδοχές αυταρχικής ή μη φιλελεύθερης δημοκρατίας έκαναν την εμφάνιση τους στο εσωτερικό της ΕΕ.

Ήρθε δε και το Brexit να προκαλέσει ένα αναγκαστικό αναστοχασμό για την πορεία και την προοπτική μιας «ολοένα στενότερης Ένωσης». Η ηπειρωτική Ένωση μπορεί να νιώθει κάποια ανακούφιση που το μεγάλο νησιωτικό μέλος της αποχώρησε μαζί με τις εμμονές και τις ιδιορρυθμίες του. Η ΕΕ ως ιστορική,στρατιωτική και πολιτική οντότητα μικραίνει, όποια νομική μορφή και αν πάρει τελικά η σχέση ΕΕ - ΗΒ.

Από την άλλη πλευρά , η ΕΕ ξέρει να εκπλήσσει θετικά με την αμεσότητα και το μέγεθος της αντίδρασής της στην οικονομική κρίση λόγω πανδημίας. Με κολοσσιαίο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης, με το ταμείο Νέας Γενιάς, με την επί της αρχής αποδοχή της ριζοσπαστικής ιδέας για έκδοση κοινού χρέους. Ακόμη και με τη διαχείριση σε επίπεδο ΕΕ των συμβάσεων με τις εταιρείες παραγωγής των εμβολίων κατά του κορωνοϊού.

Η Ελλάδα, η ελληνική κοινή γνώμη αλλά και το ελληνικό πολιτικό σύστημα, ταλαντεύεται διαρκώς ως προς την πρόσληψη της σχέσης της με την Ένωση. Κάποιες φορές νιώθει ως συστατικό της. Τις πιο πολλές φορές όμως νιώθει ως εξωτερική οντότητα που άλλοτε δέχεται εκδηλώσεις αλληλεγγύης και εταιρικότητας και άλλοτε γίνεται αποδέκτης αυστηρών εντολών και αντικείμενο σκληρής επιτήρησης. Ένα σημαντικό μέρος της ελληνικής κοινής γνώμης θεωρεί ότι από τις συνολικές συναλλαγές ΕΕ - Ελλάδας των τελευταίων σαράντα ετών επωφελήθηκε η ΕΕ. Ένα σημαντικό μέρος της ελληνικής κοινής γνώμης ακόμη θεωρεί ότι η Ελλάδα τιμωρήθηκε και δεν διασώθηκε οικονομικά με την βοήθεια της ΕΕ την περίοδο 2009-2019. Έχει γίνει ευρύτερα αντιληπτό αλλά όχι καθολικά αντιληπτό τι θα σήμανε η ασύντακτη χρεοκοπία της χώρας μας και η έξοδος από το ευρώ. Ούτε το πώς λειτουργεί ευεργετικά για τη μακροχρόνια βιωσιμότητα του ελληνικού δημοσίου χρέους η δραστική παρέμβαση του 2012 και η μετατροπή του σε υβριδικό. Από την άλλη πλευρά προφανώς υπήρξε και αυστηρά παιδαγωγική έως τιμωρητική διάθεση εκ μέρους των ευρωπαίων εταίρων μας. Έγιναν επίσης εσφαλμένες εκτιμήσεις ως προς τους περιβόητους «πολλαπλασιαστές» και τη σχέση δημοσιονομικών μέτρων / ύφεσης / ανεργίας. Κυρίως όμως υποτιμήθηκαν οι κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις των μέτρων με αποτέλεσμα τη μεγάλη υπαναχώρηση του 2015 και την επώδυνη παράταση της περιόδου των μνημονίων με τεράστιο δημοκρατικό κόστος.

Ακόμη και τώρα με αφορμή τη συνεχή τουρκική προκλητικότητα στην Αν. Μεσόγειο και την επιμονή για παραπάνω από ένα χρόνια ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό σύστημα, έχουν εύλογα παράπονα για την ταχύτητα, την ένταση και την αποτελεσματικότητα της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Παρακολουθεί,συχνά με αμηχανία ή με συγκυριακούς ενθουσιασμούς και απογοητεύσεις, τις διαφοροποιήσεις στη στάση των επιμέρους κρατών μελών, ιδίως των μεγάλων και πολιτικά και στρατιωτικά ισχυρών. Η συζήτηση περί κυρώσεων κατά της Τουρκίας συμπυκνώνει τη συζήτηση για τα όρια της ΕΕ ως διεθνοπολιτικής οντότητας.

Όλα όμως αυτά δεν πρέπει να συσκοτίζουν το θεμελιώδες, ότι η ΕΕ είναι το μεγάλο ευρωπαϊκό απόκτημα του εικοστού αιώνα και το μεγάλο εφαλτήριό της προς το μέλλον που εξαρτάται από την απάντηση σε προκλήσεις αφενός μεταμοντέρνες όπως η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, αφετέρου αρχαϊκές όπως η πανδημία και η απειλή των ιών.

Ο Δημήτρης Κούρκουλας είναι το απολύτως κατάλληλο πρόσωπο να μιλήσει για τα ευρωπαϊκά αυτονόητα που ξεχνιούνται και υποβαθμίζονται ακριβώς επειδή έχουν καταστεί –ευτυχώς– αυτονόητα. Τίποτα όμως δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο όταν μένει ανυπεράσπιστο. Ο Δημήτρης Κούρκουλας συνδυάζει πλήρως την επιστημονική κατάρτιση, την επαγγελματική εμπειρία και την πολιτική αίσθηση που απαιτείται. Ο Δημήτρης Κούρκουλας δεν είναι ο συνήθης «ευρωκράτης», ούτε πολύ περισσότερο ένας υψηλόβαθμος γραφειοκράτης των Βρυξελλών. Ξέρει πώς προσλαμβάνουν την ΕΕ σε χώρες δύσκολες όπως η Βοσνία Ερζεγοβίνη και ο Λίβανος. Συνέβαλε καθοριστικά στην προετοιμασία της ένταξης της Βουλγαρίας στην ΕΕ. Εκπροσώπησε με τον καλύτερο τρόπο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως πρέσβης στις τρεις παραπάνω χώρες.

Στη συνέχεια άσκησε επί τρία περίπου χρόνια με τρόπο άψογο και δημιουργικά τα καθήκοντα του υφυπουργού Εξωτερικών, αρμόδιου για θέματα ΕΕ και δικαίωσε την επιλογή μου. Ως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών είχα τη τύχη και τη χαρά να τον έχω δίπλα μου ως το στενότερο συνεργάτη μου σε δύσκολες περιστάσεις. Μεταξύ άλλων χειριστήκαμε την τελευταία ελληνική προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ, το πρώτο εξάμηνο του 2014. Τον ευχαριστώ και πάλι για την καθοριστική συμβολή του στην προσπάθεια της κυβέρνησής μας. Απέδειξε ότι διαθέτει όχι μόνο γνώση και εμπειρία αλλά και αφοσίωση και σθένος. 

Γράφει ο Δημήτρης Κούρκουλας: «Ουδέποτε σε αυτά τα 32 χρόνια ένιωσα ότι το καθήκον πίστης προς τον εργοδότη μου, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με φέρνει σε αντιπαράθεση με το καθήκον πίστης προς την πατρίδα μου». Γράφει συνεπώς ως Έλληνας πατριώτης με ευρωπαϊκή εμπειρία. Ως Έλληνας ευρωπαίος πολίτης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πρωτίστως τα κράτη μέλη και οι λαοί τους και αυτό το ιστορικά και θεσμικά «επιπλέον» που συνιστά την Ένωση καθεαυτή. Αυτή η Ένωση δεν μπορεί να είναι μόνο οικονομική ούτε μόνο νομισματική. Πρέπει να είναι πολιτική, άρα και διεθνοπολιτική. Οφείλει να είναι νομιμοποιημένη στη συνείδηση των πολιτών της.