Γιάννης Παντελάκης: Los buenos antifascistas

Γίνεται ένα από τα πιο δύσκολα ιστορικά - πολιτικά θέματα να μετατρέπεται σε ένα βατό βιβλίο που διαβάζεται σαν ιστορικό μυθιστόρημα με στιβαρό χτίσιμο και δομή στα όρια του pageturner; Φυσικά και γίνεται, αρκεί να έχει τεχνική, μέθοδο και κυρίως περιεχόμενο. Καλό και δουλεμένο περιεχόμενο.

Για τον ισπανικό εμφύλιο δεν ξέρουμε πολλά πράγματα εδώ στην Ελλάδα. Πόσο μάλλον για τη συμμετοχή Ελλήνων σε αυτόν, στο πλευρό των δημοκρατικών κατά του φασίστα Φράνκο, χαϊδεμένο παιδί του Χίτλερ και του Μουσολίνι. Μια σχεδόν παγκόσμια αποστολή αλληλεγγύης και διεθνισμού κόντρα στο κακό που σήκωνε κεφάλι για πρώτη φορά με τέτοιον τρόπο στην ιστορία της Ευρώπης. Ένας εμφύλιος που προετοίμασε ιστορικά μία από τις μακροβιότερες δικτατορίες στον πλανήτη. Εκεί, λοιπόν, το 1936 βρέθηκαν Έλληνες αντιφασίστες για να πολεμήσουν και να χάσουν τις ζωές τους «σε έναν πόλεμο που δεν ήταν δικός τους». Έλληνες που ξεκίνησαν από πολλά μέρη της γης για να πολεμήσουν. «Los buenos antifascistas - Η ιστορία των Ελλήνων εθελοντών του ισπανικού εμφυλίου μέσα από τα άγνωστα αρχεία των διεθνών ταξιαρχιών» είναι ο πλήρης τίτλος, από τις εκδόσεις Θεμέλιο.

Η Anastasia Tsackos Moratella από την πόλη Albacete είναι τώρα 80 ετών. Συστήνεται ως «κόρη μιας Ισπανίδας και ενός Έλληνα brigadista, μέλους των Brigadas Internacionales». Τη γυναίκα αυτή συνάντησε ο Γιάννης Παντελάκης στη χώρα της. Του μίλησε για όσα κατάφερε να μάθει για την οικογένειά της όλα αυτά τα χρόνια, για τον Έλληνα πατέρα της, για τους αντιφασίστες, τους κομμουνιστές, τους αναρχικούς, τους τροτσκιστές, τους αρχειομαρξιστές που αποτέλεσαν το αντίπαλον δέος στον στρατό των φασιστών του Φράνκο που εξοπλιζόταν από τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι.

Σε κάθε περίπτωση δεν είναι εύκολο θέμα. Ιδίως από την πλευρά που το προσέγγισε ο Γιάννης Παντελάκης. Είναι η πλευρά που ξέρει καλύτερα από όλες: η δημοσιογραφική, που δένεται με την ιστορική έρευνα, την αρχειακή αναζήτηση, το ρεπορτάζ. Παίρνουμε μεγάλες δόσεις ιστορικής αφήγησης και δεν μαθαίνουμε μόνο για τους Έλληνες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο. Μαθαίνουμε για τη στάση του ελληνικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου αλλά και κάποιων Ελλήνων επιχειρηματιών που πωλούσαν όπλα κόντρα στο διεθνές εμπάργκο της εποχής. Μαθαίνουμε για τον εσωτερικό εμφύλιο στις τάξεις των δημοκρατικών και πώς οι υποστηρικτές του Στάλιν επέβαλαν την εξουσία τους σε οτιδήποτε αμφισβητούσε την κεντρική «γραμμή». Μαθαίνουμε και για το πώς ένα από τα ιερά τέρατα της ελληνικής λογοτεχνίας, ο Νίκος Καζαντζάκης, «κάλυψε» τον ισπανικό εμφύλιο ως απεσταλμένος της εφημερίδας «Καθημερινή» και μάλιστα με γενναιόδωρο και φιλοφρονητικό λόγο προς τον δικτάτορα Φράνκο. Μαθαίνουμε και πολλά άλλα. Ας δούμε όμως πώς περιγράφει ο Γιάννης Παντελάκης στην Athens Voice την περιπέτεια, την ιστορική έρευνα και τη συγγραφή του βιβλίου.

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, προάγγελος, όπως γράφεις, του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, είναι μια σχεδόν άγνωστη ιστορία στην Ελλάδα. Πόσο μάλλον η συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών στην πλευρά των Δημοκρατικών. Γιατί διάλεξες αυτό το θέμα ως κεντρικό θέμα έρευνας και μάλιστα να γράψεις βιβλίο για αυτό;
Ο Ισπανικός εμφύλιος, το προανάκρουσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν ένα συγκλονιστικό γεγονός από πολλές απόψεις. Ιστορικοί έγραψαν ότι η Ισπανία ήταν ένα πεδίο άσκησης των ναζιστών του Χίτλερ και των φασιστών του Μουσολίνι γι’ αυτό που ετοίμαζαν και ακολούθησε. Και δεν είχαν άδικο. Η ελληνική «εμπλοκή» στον Ισπανικό εμφύλιο είναι μια ιστορία μάλλον κακοφωτισμένη στη χώρα μας. Αφορά μερικές εκατοντάδες Έλληνες και Κύπριους εθελοντές που κάνοντας μοναδικές προσωπικές υπερβάσεις πήγαν στην Ισπανία για να υπερασπιστούν τη Δημοκρατία της συμμετέχοντας σ’ ένα πρωτόγνωρο ραντεβού αλληλεγγύης και διεθνισμού που δόθηκε εκείνα τα τελευταία χρόνια του μεσοπολέμου. Οι άνθρωποι αυτοί έμειναν στη σκιά της ελληνική ιστορίας. Με λίγες εξαιρέσεις από ανθρώπους που προσπάθησαν να αναδείξουν αυτή την παρουσία στον Ισπανικό εμφύλιο, η χώρα μας μοιάζει να αγνόησε τους Έλληνες του ισπανικού εμφυλίου, σαν να μην υπήρξαν ποτέ αυτοί άνθρωποι που έκαναν κάτι εντυπωσιακά παράτολμο. Όμως αυτοί ήταν παρόντες στην Ιβηρική. Και ήταν αρκετοί. Είχαν ονοματεπώνυμα, οικογένειες, πολιτική δράση, είχαν ζωές που παράτησαν για να πολεμήσουν τον εθνικισμό μιας χώρας που δεν ήταν η δική τους. Από μόνο του αυτό συνιστά ένα εντυπωσιακό γεγονός.

Η δική μου εμπλοκή με το θέμα ξεκίνησε με αφορμή μια δραματική προσωπική ιστορία μιας γυναίκας, της Anastasia Tsackos Moratella, της κόρης ενός Έλληνα εθελοντή και μιας Ισπανίδας που ερωτεύτηκαν στη μέση του Ισπανικού εμφυλίου, μια ιστορία ζωής που μοιάζει να βγήκε από την πλούσια φαντασία ενός σεναριογράφου. Συνέχισα να ψάχνω τα άγνωστα σε μεγάλο βαθμό αρχεία αυτού του πολέμου όπου καταγράφεται η παρουσία των Ελλήνων και Κυπρίων εθελοντών, ποιοι ήταν, τα χαρακτηριστικά τους, οι πολιτικές τους αναφορές, ο τρόπος που έδρασαν σε αυτό τον πόλεμο ο οποίος μνημονεύεται και από τον Έρνεστ Χεμινγουέι. Στο βιβλίο καταγράφεται η ιστορία τους από τότε που ξεκίνησαν για την Ισπανία μέχρι την εποχή που έφυγαν από εκεί και την τύχη που είχαν μετά. Αρκετοί άφησαν τις ζωές τους σε αυτό τον πόλεμο.

Μερικοί από τους Έλληνες εθελοντές είχαν, γράφεις, έναν «γοητευτικό τυχοδιωκτισμό». Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του τυχοδιωκτισμού;
Ήταν εξαιρετικά παράτολμο και ριψοκίνδυνο εκείνα τα χρόνια όπου ο εθνικισμός και ο φασισμός είχαν σκεπάσει τις μισές χώρες της Ευρώπης, να ξεκινήσουν κάποιοι άνθρωποι από πολλές διαφορετικές γωνιές του πλανήτη για να συμμετάσχουν σ’ έναν εμφύλιο μιας χώρας που δεν είχαν επισκεφτεί ως τότε και από την οποία δεν είχαν βιώματα και αναφορές. Ήταν αρκετό γι’ αυτούς ότι θα πολεμούσαν κάποιους εθνικιστές, δεν τους ενδιέφερε αν ήταν Ισπανοί ή Γερμανοί. Ήταν έτοιμοι να ρισκάρουν τις ζωές τους αρκεί να έβαζαν ένα λιθαράκι στον πόλεμο κατά του εθνικισμού. Οι Έλληνες και Κύπριοι εθελοντές προερχόντουσαν κυρίως από το εργατικό και ναυτικό προλεταριάτο της εποχής, χωρίς να απουσιάζουν φοιτητές και διανοούμενοι, και προήλθαν σε μεγάλο βαθμό από τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα της εποχής, ενώ ήταν σοσιαλιστές, κομμουνιστές, τροτσκιστές, αναρχικοί, γενικά πολίτες με αντιφασιστικές αναφορές. Ήταν κομματικά στελέχη αλλά και άνθρωποι χωρίς απαραίτητα κομματικές εξαρτήσεις οι οποίοι σκέφτηκαν πως ο πόλεμος αυτός τους αφορά. Είναι εντυπωσιακό πως όταν κάποιοι παρουσιάζονται στην Ισπανία απλά δηλώνουν αντιφασίστες, είναι εντυπωσιακό ακόμα πως οι Ισπανοί, βλέποντας το πάθος αυτών των ανθρώπων στον πόλεμο κατά του φασισμού, γράφουν συχνά πως πρόκειται για «Buenos Antifascistas», απ’ όπου και προήλθε ο τίτλος του βιβλίου.

Πώς εντόπισες την Anastasia Tsackos Moratella; Πώς σε υποδέχτηκε, όταν της εξήγησες ποιος είσαι και τι θέλεις να κάνεις και ότι είσαι ο πρώτος Έλληνας που αποφάσισες να ασχοληθείς με τον πατέρα της;
Για τη γυναίκα αυτή, 81 χρόνων σήμερα, έμαθα για πρώτη φορά δυόμισι χρόνια πριν, όταν διάβασα μια συνέντευξή της σε μια ισπανική εφημερίδα (El Diario). Μερικές εβδομάδες αργότερα βρισκόμουν απέναντί της στο Albacete, μια μικρή πόλη στη νοτιοανατολική Ισπανία, και την άκουγα επί ημέρες να μου αφηγείται τη μυθιστορηματική ζωή του Έλληνα πατέρα της και της Ισπανίδας μητέρας της. Όταν για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή μαζί της δεν πίστευε ότι κάποιος από την πατρίδα του πατέρα της έδειχνε ενδιαφέρον γι’ αυτήν, οι Ισπανοί είχαν ασχοληθεί με την ιστορία της, εμείς όχι…

Πόσο καιρό κράτησε η έρευνά σου; Ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετώπισες κατά τη διάρκεια όλης αυτής της συγγραφικής περιπέτειας;
Η έρευνα κράτησε σχεδόν δυόμισι χρόνια και προήλθε από δεκάδες διαφορετικές πηγές. Τα περισσότερα στοιχεία αντλήθηκαν από τα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών, των μονάδων δηλαδή όπου είχαν ενταχθεί οι ξένοι εθελοντές που πήραν μέρος στον ισπανικό εμφύλιο. Όσο περίεργο και αν ηχεί, τα αρχεία αυτά δεν τα εντόπισα στην Ισπανία αλλά στη Μόσχα.
Όταν τον καιρό του ισπανικού εμφυλίου όλα έδειχναν ότι οι εθνικιστές θα κέρδιζαν αυτόν τον πόλεμο, τα αρχεία φυγαδεύτηκαν στην τότε Σοβιετική Ένωση για να μην πέσουν στα χέρια των εθνικιστών για ευνόητους λόγους. Ωστόσο, η έρευνά μου συνεχίστηκε στην Ισπανία, τις ΗΠΑ, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες απ’ όπου προήλθαν αυτοί οι εθελοντές. Και ήταν εξαιρετικά δύσκολη, όχι μόνο γιατί οι Έλληνες και οι Κύπριοι πήγαν στην Ισπανία από πολλές χώρες όπου ζούσαν τότε και εντάχθηκαν σε μονάδες των χωρών προέλευσής τους, αλλά και γιατί αρκετοί για λόγους προστασίας είχαν ψευδώνυμα και έπρεπε να ταυτοποιήσω τα πραγματικά τους ονοματεπώνυμα.

Πολλοί εμβληματικοί συγγραφείς αναφέρονται στον ισπανικό εμφύλιο, ο Όργουελ, ο Χέμινγουέι και άλλοι. Πιστεύεις ότι οι σημερινοί συγγραφείς είναι ανοικτοί σε παρόμοιες εμπειρίες και επιδράσεις;
Δεν είμαι σίγουρος για κάτι τέτοιο στις μέρες μας, ωστόσο τα χρόνια εκείνα του μεσοπολέμου το διεθνές περιβάλλον ήταν θεαματικά διαφορετικό. Οι διανοούμενοι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Ισπανικό εμφύλιο και αυτό έμοιαζε σχεδόν φυσιολογικό. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έγραφε ο Όργουελ ο οποίος όχι απλά έστελνε ανταποκρίσεις για τον πόλεμο σε βρετανικές εφημερίδες αλλά πήρε μέρος στον εμφύλιο της Ισπανίας μέσα από τις γραμμές του τροτσκιστικού POUM και σε μια μάχη τραυματίστηκε. Έγραφε ότι πήγε στην Ισπανία για να στέλνει ανταποκρίσεις, όμως στις συνθήκες και το κλίμα που επικρατούσαν η συμμετοχή του στον πόλεμο ήταν περίπου αυτονόητη.

Σε κάποια σημεία περιγράφεις και έναν εσωτερικό εμφύλιο στις τάξεις των Δημοκρατικών, με τις σταλινικές δυνάμεις να έχουν την πρωτοκαθεδρία. Πιστεύεις ότι ιστορικά το πραγματικό διακύβευμα ήταν ο έλεγχος της Ιβηρικής από την τότε σταλινική ηγεσία της ΕΣΣΔ;
Περίπου έναν χρόνο μετά το ξεκίνημα του εμφυλίου, άρχισε ένας εσωτερικός εμφύλιος στις τάξεις των Δημοκρατικών, πολλοί έγραψαν πως αυτός ήταν μια καθοριστική αιτία για την ήττα τους. Στο εσωτερικό των Δημοκρατικών υπήρχαν διαφορετικές εκτιμήσεις και τακτικές γι’ αυτόν τον πόλεμο. Οι πανίσχυροι αναρχικοί και δευτερευόντως οι τροτσκιστές ήθελαν πόλεμο και επανάσταση, οι υπόλοιποι προτιμούσαν έναν συμβατικό πόλεμο. Οι Σοβιετικοί έριξαν το βάρος τους στους δεύτερους, στόχος τους και προτεραιότητα, όπως έχει γράψει και ο ιστορικός Θ. Σφήκας, ήταν να αντέξει η Δημοκρατία της Ισπανίας μέχρι την έκρηξη ενός ευρωπαϊκού πολέμου εναντίον του φασισμού, όπως πίστευε ο Στάλιν.

Γράφεις ότι το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου τήρησε στάση ουδετερότητας με σκοπό την πώληση όπλων και στις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, στον Φράνκο αλλά και στους κομμουνιστές. Ποιος κέρδιζε από αυτό το εμπόριο;
Το καθεστώς Μεταξά προσπάθησε και σε μεγάλο βαθμό πέτυχε να αποτρέψει Έλληνες να φύγουν από τη χώρα για να πάνε στην Ισπανία. Είχε συμμετάσχει στην «Επιτροπή μη Επέμβασης» στον πόλεμο της Ιβηρικής αλλά την ίδια περίοδο επέτρεπε –σχεδόν ενίσχυε– την εξαγωγή πολεμικού υλικού προς την Ισπανία αποκομίζοντας συνάλλαγμα και επιτρέποντας στον ισχυρό επιχειρηματία της εποχής Μποδοσάκη να κερδίσει τεράστια χρηματικά ποσά. Δεν ήταν μόνο ο Μποδοσάκης, ήταν αρκετοί ακόμα Έλληνες που συμμετείχαν στους υπόγειους δρόμους διακίνησης πολεμικού υλικού, αρκετοί μεσάζοντες και έμποροι.

Διαβάζουμε ότι ένα από τα ιερά τέρατα της ελληνικής λογοτεχνίας, ο Νίκος Καζαντζάκης, ως απεσταλμένος –τότε– της εφημερίδας «Καθημερινή», δεν απέφυγε τις κολακευτικές αναφορές στον φασίστα δικτάτορα Φράνκο. Από πού προέκυπτε αυτή του η στάση;
Ο γοητευμένος από την επανάσταση του 1917 Νίκος Καζαντζάκης, σε ανταποκρίσεις του στην «Καθημερινή» για τον Ισπανικό εμφύλιο είκοσι χρόνια αργότερα φαίνεται να γοητεύεται πολιτικά από τον Φράνκο. Στο βιβλίο καταγράφονται κάποιες ερμηνείες γι’ αυτή τη θεαματική αλλαγή στάσης, οι περισσότερες συγκλίνουν σε μια είδους «κρίση» του συγγραφέα, ο Καζαντζάκης ξενίζει με τα γραπτά του για τον Φράνκο και τις δυνάμεις του Άξονα. Και δεν ήταν μόνο αυτός που ερμήνευσε με αυτό τον τρόπο τα γεγονότα.

Ποια πιστεύεις ότι είναι τα πιθανά κοινά χαρακτηριστικά του Ισπανικού Εμφυλίου με τον Ελληνικό;
Είναι δύο πόλεμοι που έγιναν σε διαφορετικές εποχές και για διαφορετικούς λόγους. Στην Ισπανία ξεκίνησε γιατί κάποιοι στρατηγοί αποφάσισαν να κάνουν ένα πραξικόπημα κατά μιας νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης και προηγήθηκε του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στην Ελλάδα οι λόγοι είναι διαφορετικοί και ο δικός μας εμφύλιος έγινε μετά το τέλος του Πολέμου. Αν κάτι είναι κοινό στους δύο εμφυλίους είναι μάλλον ότι πρόκειται για ανελέητους πολέμους, το περιέγραψε χαρακτηριστικά ο Αντουάν Εξιπερί, «ένας εμφύλιος πόλεμος, δεν είναι πόλεμος αλλά αρρώστια»…

Οι νεωτερικές κοινωνίες αντιμετωπίζουν τους εμφυλίους ως πληγές που πρέπει να κλείνουν για να μπορούν να προχωρούν. Ποιες εκτιμάς ότι είναι οι σύγχρονες εκδοχές του μετεμφυλιοπολεμικού κληροδοτήματος στην ισπανική και την ελληνική κοινωνική και πολιτική σκηνή;
Στην Ελλάδα γνωρίζουμε πως ο απόηχος του εμφυλίου ερμηνεύει ακόμα και σήμερα εν μέρει στάσεις και συμπεριφορές. Αυτό που αντιλήφθηκα από την Ισπανία είναι πως οι μνήμες εκεί αφορούν και σε μια προσπάθεια ανάδειξης όλων των διαστάσεων αλλά και πληγών του πολέμου κάποιες από τις οποίες παραμένουν ακόμα ανοιχτές. Στην Ισπανία, ακόμα και σήμερα προσπαθούν να βρουν ίχνη εκείνου του πολέμου, να ανοίξουν για παράδειγμα κάποιους μεγάλους ομαδικούς τάφους όπου οι εθνικιστές έθαβαν τα θύματά τους από τον καιρό του εμφυλίου αλλά και της μακροχρόνιας δικτατορίας που ακολούθησε.