Βιβλιο

Ποια/Ποιος είναι στα αλήθεια η Έλενα Φερράντε;

Μήπως πίσω από το ψευδώνυμο κρύβονταν αλγόριθμοι, μια ολόκληρη ομάδα, ένα φιλόδοξο πρότζεκτ;

Δέσποινα Κουτσομητροπούλου
ΤΕΥΧΟΣ 779
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Έλενα Φερράντε: Ποιες είναι οι θεωρίες για την ταυτότητα της συγγραφέως που εξακολουθεί να αποτελεί το μεγαλύτερο άλυτο λογοτεχνικό μυστήριο της εποχής μας

Μια παγκοσμίως διάσημη, αλλά άγνωστη Ιταλίδα. Όταν ο δημοσιογράφος Κλαούντιο Γκάτι ακολούθησε τη διαδρομή του χρήματος και έδωσε στη δημοσιότητα το αποτέλεσμα της έρευνάς του για την καλά κρυμμένη ταυτότητα της Ιταλίδας συγγραφέα Έλενα Φερράντε, ξεσήκωσε θύελλα. Κατηγορήθηκε ότι παραβίασε την ιδιωτικότητά της και το δικαίωμά της στην ανωνυμία, η οποία για τη συγγραφέα ήταν συνειδητή απόφαση και απαραίτητη προϋπόθεση για την καλλιτεχνική της έκφραση. Οι αναγνώστες δεν ήθελαν να ξέρουν. Η Φερράντε είχε γίνει μύθος και έτσι ήθελαν να παραμείνει. Στην αρχή, τουλάχιστον. Σύμφωνα με το πόρισμα του Γκάτι, πριν κάποια χρόνια, το πρόσωπο που γράφει τα μυθιστορήματα της Φερράντε είναι η μεταφράστρια Ανίτα Ράτζα. Είναι όμως η Ράτζα; Μήπως πίσω από το ψευδώνυμο κρύβονταν αλγόριθμοι, μια ολόκληρη ομάδα, ένα φιλόδοξο πρότζεκτ; Ή ένας ώριμος κύριος, με γερή συγγραφική πένα, από την Καμπανία του ιταλικού νότου;

Η εκστρατεία για την αποκάλυψη της ταυτότητας της Φερράντε έχει διάρκεια εικοσαετίας. Τα μυθιστορήματά της, μεταξύ αυτών η εξέχουσα «Τετραλογία της Νάπολης», με περισσότερα από 16 εκατομμύρια αντίτυπα σε 48 χώρες, θριαμβεύουν σε όλο τον κόσμο. Το μυστήριο γύρω από την ψευδωνυμία της είχε ως αποτέλεσμα να εξάψει τη φαντασία των αναγνωστών, των κριτικών λογοτεχνίας, των επιστημόνων της πληροφορικής, των μαθηματικών, των γλωσσολόγων, των δημοσιογράφων. Το 2017 στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας επιστρατεύτηκαν εξειδικευμένοι υπολογιστικοί γλωσσολόγοι, πληροφορικάριοι και στατιστικολόγοι με επικεφαλής τους καθηγητές Κορτελάτσο και Τούτσι. Και η τεχνητή νοημοσύνη έκανε το θαύμα της. Έδειξε έναν άνδρα άνω των εξήντα ετών από την Καμπανία. Τον Ντομένικο Σταρνόνε, συγγραφέα, δημοσιογράφο, σεναριογράφο και σύζυγο της Ράτζα. Επτά υφομέτρες, μεταξύ αυτών και ο καθηγητής Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής του Εργαστηρίου Υπολογιστικής Υφολογίας, Γιώργος Μικρός, υιοθέτησαν το ίδιο συμπέρασμα: «Αλλά ο Σταρνόνε όταν το ανακοινώσαμε έγινε έξω φρενών. Όλα αυτά αφορούν τα πρωτότυπα λογοτεχνικά κείμενα της Φερράντε. Όταν περάσαμε στα μη λογοτεχνικά, η κατάσταση αποδείχθηκε διαφορετική. Τα πορίσματα της υπολογιστικής υφολογίας δείχνουν ότι είναι γραμμένα από πολλά και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους πρόσωπα. Η μιντιακή επομένως εικόνα και παρουσία της Φερράντε οφείλεται στη δουλειά μιας ολόκληρης ομάδας και έχει χαρακτήρα πρότζεκτ. Είναι ένα μοντέλο, ένα υπόδειγμα για το πώς ενεργεί και εργάζεται ο άυλος συγγραφέας».

Η αποκάλυψη του Γκάτι ήθελε τη Φερράντε γυναίκα. «Ήταν μια ανακούφιση. Το φύλο για ένα μεγάλο ποσοστό αναγνωστριών και κυρίως ερευνητριών ήταν πολύ σημαντικό» γράφει η Elisa Sotgiu σε πρόσφατο άρθρο της στο Lithub. Δεν ήταν θέμα ποσόστωσης. Οι περισσότεροι άνδρες συγγραφείς που γράφουν για  τις γυναίκες δέχονται επικρίσεις ότι δεν τις γνωρίζουν πραγματικά. Και οι περισσότερες πένες είναι γένους αρσενικού. Η Φερράντε αγγίζει με τέτοια μαεστρία τις ιστορίες γυναικείας ενηλικίωσης ώστε η δημιουργία της ταυτότητας «Έλενα Φερράντε» να αποτελεί ένα αξιοσημείωτο case study. Στην επιτυχία του έργου της συνέβαλε και  ο εκδοτικός οίκος. Οι εκδόσεις Europa Editions, με τους Ιταλούς Οτσόλα και Φέρι στο τιμόνι, και γραφεία σε Λονδίνο και Νέα Υόρκη, μετέφρασαν στα αγγλικά το έργο της Φερράντε, από το πρώτο της μυθιστόρημα, χωρίς καμία χρονοτριβή, σχεδόν ταυτόχρονα με την κυκλοφορία του στην ιταλική γλώσσα. Και ενώ η Φερράντε προκάλεσε παγκόσμιο πυρετό, ο Σταρνόνε τράβηξε την προσοχή των Αμερικανών κριτικών με το μυθιστόρημα του «Ties» το 2014, το οποίο μπορεί να διαβαστεί και ως συνέχεια του μυθιστορήματος «Μέρες εγκατάλειψης» της Φερράντε.

«Δεν υπαινίσσομαι ότι η σύλληψη της Έλενα Φερράντε είναι ένα έξυπνο εκδοτικό εύρημα. Βεβαίως μια γυναίκα συγγραφέας μπορεί να αποφύγει την κακή κριτική» υποστηρίζει η Sotgiu. «Εννοώ πως αν γκουγκλάρετε “άνδρες συγγραφείς δημιουργούν γυναικείους χαρακτήρες”, τα πρώτα λίγα αποτελέσματα έχουν τίτλους όπως “30 φορές που οι άνδρες συγγραφείς έδειξαν ότι δεν ξέρουν τίποτα για τις γυναίκες” και “οι άνδρες συγγραφείς δεν έχουν ιδέα πώς να γράψουν για γυναικείους χαρακτήρες”. Το να γράφεις από τη σκοπιά της γυναίκας θα μπορούσε επίσης να είναι ένας τρόπος για να τραβήξεις την προσοχή στο ζήτημα της ταξικής δυναμικής και της κοινωνικής κινητικότητας που υπήρξε συχνά στο επίκεντρο της γραφής του Σταρνόνε».

Αναγνωρίζοντας ότι η Έλενα Φερράντε είναι πιθανότατα άνδρας θα μπορούσε επίσης να αλλάξει τα πράγματα  προς στο χειρότερο, εκτιμά η Sotgiu. «Η άποψη ότι είναι γυναίκα λειτούργησε θετικά. Γυναίκες ακαδημαϊκοί στον τομέα των Ιταλικών Σπουδών βρέθηκαν ξαφνικά στα χέρια τους με ένα αξιόπιστο εισιτήριο για διεθνή συνέδρια, διαδικτυακά περιοδικά, ειδικά τεύχη, εκδοτικούς οίκους. Μπορεί να μπει ένα τέλος σε αυτά τα πλεονεκτήματα. Αλλά δεν υπάρχει λόγος να είναι κανείς απαισιόδοξος» συμπληρώνει. Όποιες κι αν είναι οι θεωρίες για την ταυτότητά της, είτε είναι άνδρας είτε γυναίκα, διαβάζεται απολαυστικά και μονορούφι. Και εξακολουθεί να αποτελεί το μεγαλύτερο άλυτο λογοτεχνικό μυστήριο της εποχής μας. Η «Aπατηλή ζωή των ενηλίκων» (La vita bugiarda degli adulti) είναι το τελευταίο της μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2019 (εκδόσεις Πατάκη, 2020, μτφ. Δήμητρα Δότση).