Έλενα Φερράντε - Τετραλογία της Νάπολης: Οι ζωές δύο κοριτσιών εξελίσσονται παράλληλα με τις κοινωνικοπολιτικές αναταραχές στην Ιταλία από τη δεκαετία του 1950.
Η Έλενα Φερράντε, το πιο πρόσφατο βιβλίο της οποίας έχει τίτλο «Η απατηλή ζωή των ενηλίκων» ταυτίστηκε με τη Νάπολη: Η Λενού και η Λίλα πρωταγωνιστούν σε μια τετραλογία που αρχίζει από το μυθιστόρημα «Η υπέροχη φίλη μου»και συνεχίζεται με το «Το νέο όνομα», «Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν» και «Η ιστορία της χαμένης κόρης». Τα δύο κορίτσια γνωρίζονται σε μια φτωχογειτονιά κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό και μεγαλώνοντας κατευθύνονται σε δύο διαφορετικούς κόσμους της ίδιας πόλης. Η Φερράντε χαρτογραφεί με ακρίβεια τον ιταλικό Νότο αποκαλύπτοντας μια Νάπολη που δεν βλέπουν οι περισσότεροι ταξιδιώτες.
Η περιοχή όπου μεγαλώνουν τα κορίτσια είναι εμπνευσμένη από την εργατική συνοικία Rione Luzzatti, που δεν έχει αλλάξει πολύ από τη δεκαετία του 1950: ένας περίπατος στο Luzzati επιβεβαιώνει τη φήμη της κακοδιοικούμενης Νάπολης που έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο από την ταινία «Χέρια πάνω απ’ την πόλη». Ακολουθώντας τα βήματα της Λενού και της Λίλα εισχωρούμε από το ιστορικό κέντρο στο υπογάστριο της πόλης: από τη μεσαιωνική πύλη του 1484 βρισκόμαστε, σχεδόν ξαφνικά, στη δονούμενη υπαίθρια αγορά O’Buvero που περιβάλλεται από παλιές πολυκατοικίες με απλωμένες μπουγάδες και στριφογυριστές μεταλλικές σκάλες. Το Luzzatti είναι αφιλόξενο: σιωπηλές γυναίκες κοιτάνε καχύποπτα μέσα από καφασωτά παράθυρα τετραώροφων της φασιστικής περιόδου. Στην οδό Βεζούβιου υπάρχει ένας φούρνος που πουλάει pagnutiello, ένα σνακ από αυγό, ζαμπόν και τυρί μέσα σε τραγανιστό ψωμί. Ακολουθώντας τον δρόμο, τον «stradone» της Φερράντε, και περνώντας από τη σκοτεινή στοά, τη σήραγγα, βρισκόμαστε στην οδό του σχολείου απ’ όπου η Λίλα και η Λενού κάνουν σκασιαρχείο για να πάνε να δουν τη θάλασσα.
Περπατώντας στα δρομάκια, ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια μας οι κομπάρσοι των βιβλίων της Φερράντε: οι μανάβηδες της γειτονιάς, οι μαυραγορίτες που κι αυτοί εκθέτουν την πραμάτεια τους, οι ύποπτοι τύποι σαν τους αδερφούς Σολάρα. Για όποιον έχει διαβάσει την Τετραλογία της Νάπολης η αγορά είναι γεμάτη πρόσωπα που θυμίζουν τη Μελίνα (την τρελή χήρα, συγγενή της μητέρας της Λίλα) και τη Λίντια (τη γυναίκα του σιδηροδρομικού-ποιητή) όταν τσακώνονται και οι φωνές τους χάνονται μέσα στον θόρυβο των σκούτερ. Επιζεί η σαγήνη ενός παλιού κόσμου: ηλικιωμένοι Ναπολιτάνοι φτιάχνουν καρτελάκια με τις τιμές για τα φρούτα και τα λαχανικά της αγοράς – μια τέχνη που περνάει από γενιά σε γενιά. Βγαίνοντας από την αγορά και περιπατώντας στην οδό Benedetto Cairoli προς το Corso Garibaldi, περνάμε από ένα κιόσκι που πουλάει θειούχο νερό Telese από τον Βεζούβιο, το οποίο υποτίθεται ότι έχει θεραπευτικές και αφροδισιακές ιδιότητες. Αν στρίψουμε δεξιά, μπαίνουμε σε μια λιγότερο φτωχική συνοικία, την Case Nuove, όπου στην Pizzeria Carmnella ο ιδιοκτήτης Βιντσέντσο Εσπόζιτο έχει επινοήσει ένα είδος πίτσας προς τιμήν της Φερράντε με ricotta, mozzarella από τη χερσόνησο του Αμάλφι, τριμμένη παρμεζάνα και φρέσκο βασιλικό.
Η Έλενα Γκρέκο (η Λενού) φτάνει στην πορεία της ζωής της σε πλουσιότερους θύλακες της πόλης, όπως είναι η οδός Tasso και η περιοχή Chiaia: είναι σαν να περνάει ένα σύνορο – στην άκρη της οδού Chiaia υπάρχει το περίφημο καφέ Gambrinus που έχει 160 χρόνια ζωής, όσα και η Ενωμένη Ιταλία. Το Gambrinus μοιάζει παράταιρο: φανταζόμαστε στον πάγκο του τον Χέμινγουεϊ και τον Φ. Σ. Φιτζέραλντ, όχι τους Ναπολιτάνους της Φερράντε.
Τα τέσσερα μυθιστορήματα, στα οποία αφηγήτρια είναι η Έλενα Γκρέκο, αποτελούν μια τοιχογραφία της Ιταλίας και θίγουν ζητήματα όπως η εκπαίδευση των κοριτσιών –κανείς δεν περιμένει από τις δύο ηρωίδες να μορφωθούν πέρα από το δημοτικό σχολείο– και η γυναικεία απελευθέρωση σε περιβάλλον πατριαρχικής βίας και κομφορμισμού: οι παλιότερες γυναίκες δεν είναι καλύτερες από τους άνδρες που ασκούν εξουσία. Όπως είναι φυσικό, από το πορτρέτο της ναπολιτάνικης κοινωνίας δεν λείπει η Καμόρρα και η διάχυτη βία που οδηγεί σε αναγκαστικούς γάμους και σε επιλογές υπό το κράτος του φόβου. Η Φερράντε απεικονίζει την κοινωνία της νότιας Ιταλίας χωρίς να την εξωραΐζει: η μοίρα των δύο γυναικών, αν και εκτυλίσσεται αργότερα σε διαφορετικά ταξικά περιβάλλοντα, συνεχίζει να έχει κοινά χαρακτηριστικά – την ανδρική συμπεριφορά υπεροχής, τους επαγγελματικούς περιορισμούς, τις κοινωνικές πιέσεις για γάμο, μητρότητα και καθωσπρεπισμό.
Αν και το κάθε βιβλίο της τετραλογίας μπορεί να διαβαστεί αυτόνομα, έχει ενδιαφέρον να διαβαστούν όλα με τη σειρά. Υπάρχει ένα στοιχείο σαπουνόπερας που τα κάνει κάτι σαν ένοχη απόλαυση, αλλά από τη Φερράντε δεν λείπει η κοινωνική παρατηρητικότητα που οφείλεται στη βαθιά κατάδυση στη ζωή της Νάπολης, στην ιταλική πραγματικότητα γενικώς από τη δεκαετία του 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1970. Φιλία, έρωτας, έρωτες, απογοητεύσεις, πικρίες, η γυναικεία αμφιθυμία για τον μητρικό ρόλο, ταξικές συγκρούσεις και προπάντων ο ρόλος της λογοτεχνίας, η κοινωνική ευθύνη του συγγραφέα εν μέσω κοινωνικών αναταραχών και των μεταβαλλόμενων συνθηκών των γυναικών. Ο κόσμος των βιβλίων είναι εργάτες, νοικοκυρές, ζαχαροπλάστες, ξυλουργοί, πωλητές φρούτων και λαχανικών, γκαραζιέρηδες, θυρωροί, μαφιόζοι: η πανίδα μιας συναρπαστικής πόλης που, ενώ υφίσταται τους κραδασμούς των μεγάλων αλλαγών, διατηρεί πεισματικά τον παραδοσιακό της πυρήνα.
Η Sophia Seymour γύρισε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «Looking for Lila» στο οποίο αναζητεί τα ίχνη της Λίλα Τσερούλο και τα σημεία συνάντησής της με την Έλενα, ενώ η Francesca Siniscalchi, μια ξεναγός της Νάπολης και της περιοχής της Καμπανίας, οργανώνει περιπάτους μισής μέρας στους τόπους της τετραλογίας. Το καλοκαίρι, αν όλα πάνε καλά…
Ο Παναγιώτης Σκληρός μας ταξιδεύει στη Λευκάδατων δεκαετιών του ’50, του ’60 και του ’70 μέσα από τα βιβλία «Μικρές λευκαδίτικες ιστορίες» και «Η Αλτάνη και άλλες Λευκαδίτικες ιστορίες»
Ρωτήσαμε 10 προσωπικότητες από τους χώρους των τεχνών, των βιβλίων, της πολιτικής και της ακαδημαϊκής ζωής να μας μιλήσουν για τα τρία βιβλία που διάβασαν και αγάπησαν περισσότερο μέσα στο 2024. (Έχουμε κι ένα έξτρα. Κι είναι, φυσικά, ποίηση.)
9°
