Πίκο ντέλα Μιράντολα: Βιβλία που θεμελίωσαν τον πολιτισμό μας

Ποιες ήταν οι ιδέες του Πίκο ντέλλα Μιράντολα για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Την Πέμπτη 1 Απριλίου, στις 18.00, οι συγγραφείς Σώτη Τριανταφύλλου και Κώστας Κατσουλάρης μιλούν για τον «Λόγο περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου» του Πίκο ντέλλα Μιράντολα στο τέταρτο σεμινάριο της σειράς για «τα βιβλία που θεμελίωσαν τον πολιτισμό μας» που θα πραγματοποιηθεί με live streaming από το Ίδρυμα Θεοχαράκη.

Ποιος ήταν ο Τζοβάννι Πίκο ντέλλα Μιράντολα

Ο Τζοβάννι Πίκο ντέλλα Μιράντολα (1463-1494) ήταν ευγενής της ιταλικής Αναγέννησης, σύγχρονος του Έρασμου και του Μακιαβέλλι. Το έργο του, «Λόγος περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου» θεωρείται ένα από τα τζίνι που απελευθερώθηκαν από το μπουκάλι για να στοιχειώσουν τον πολιτισμό μας εγκαινιάζοντας μια καινούργια εποχή. Ο Πίκο έκανε λόγο για την «ανθρώπινη αξιοπρέπεια», μια ιδέα που είχε ξεχαστεί στη διάρκεια του Μεσαίωνα: αν και δεν εννοούσε ακριβώς ό,τι εννοούμε σήμερα, η αντίληψή του δεν ήταν πολύ μακριά από τη σημερινή.

Ο Πίκο γεννήθηκε στη Μιράντολα, κοντά στη Μόντενα. Ήταν παιδί-θαύμα: Σε ηλικία δέκα ετών έμαθε λατινικά (ίσως και ελληνικά) και έγινε παπικός πρωτονοτάριος. Το 1477 πήγε στη γειτονική Μπολόνια για να σπουδάσει θεολογικό Δίκαιο, φιλοδοξώντας να κάνει καριέρα στην Εκκλησία, όπως έκαναν εκείνη την εποχή οι γιοι των αριστοκρατικών οικογενειών. Όμως, όταν τρία χρόνια αργότερα παράτησε τη θεολογία και γράφτηκε στη σχολή Φιλοσοφίας της Φερράρας. Σε μια σύντομη επίσκεψή του στη Φλωρεντία, συνάντησε τον ουμανιστή Πολιτιανό, τον αυλικό ποιητή Τζιρόλαμο Μπενιβιένι και τον νεαρό τότε δομινικανό μοναχό Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, με τους οποίους παρέμεινε στενός φίλος, αν και με τον τελευταίο δεν έλειψαν οι καβγάδες. Το 1480-1482 συνέχισε τις σπουδές στην Πάντοβα, που ήταν τότε το κέντρο του αριστοτελισμού στην Ιταλία, όπου έμαθε εβραϊκά και αραβικά. Το 1485, αφού επισκέφτηκε το Πανεπιστήμιο των Παρισίων, ξακουστό για τις σπουδές σχολαστικής φιλοσοφίας και θεολογίας, άρχισε να συγγράφει τις 900 θέσεις του –που έμειναν στην Ιστορία ως το πρώτο τυπωμένο βιβλίο που απαγόρευσε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία– και συνέλαβε την ιδέα να τις υπερασπιστεί σε δημόσια συζήτηση, σε ένα είδος ανοιχτού ντιμπέιτ.

Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, έμεινε για λίγο καιρό στη Φλωρεντία, όπου συνάντησε τον Λαυρέντιο των Μεδίκων, ο οποίος τον υποστήριζε και τον προστάτευε μέχρι τον θάνατό του το 1492, σώζοντάς τον όχι μόνο από την Ιερά Εξέταση αλλά κι από ερωτικά σκάνδαλα: καθ’ οδόν προς τη Ρώμη, όπου σκόπευε να εκδώσει τις 900 θέσεις του και να ετοιμάσει μια σύναξη λογίων από όλη την Ευρώπη για να τις συζητήσουν, στο Αρέτσο –δηλαδή ήδη στην αρχή του ταξιδιού του– ο Πίκο έμπλεξε με τη σύζυγο ενός εξαδέρφου του Λαυρέντιου και ο απατημένος σύζυγος διέταξε να τον φυλακίσουν, αλλά ευτυχώς παρενέβη ο Λαυρέντιος και ο Πίκο αφέθηκε ελεύθερος.

Ο Πίκο δεν είχε ησυχία: η κινητικότητα και η φιλομάθειά του ήταν χαρακτηριστικά του αναδυόμενου αναγεννησιακού ανθρώπου. Διαβάζοντας χαλδαϊκή φιλοσοφία, εβραϊκή Καμπάλα, συγγραφείς του ερμητισμού, συνέθεσε ένα είδος συγκρητιστικής «χριστιανικής Καμπάλα» που εξελίχθηκε στον πρώιμο νεότερο εσωτερισμό της Δύσης. Ο Πίκο πίστευε ότι ένας μορφωμένος άνθρωπος θα έπρεπε να μελετά τις εβραϊκές, ταλμουδικές και ερμητικές πηγές, επειδή κατ’ αυτόν αντιπροσώπευαν την ίδια έννοια του Θεού που περιέχει η Παλαιά Διαθήκη, αν και με διαφορετικά λόγια. Δηλαδή, ο Πίκο αναγνώριζε και μελετούσε τις ρίζες του ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού και ταυτοχρόνως με τον εκλεκτικισμό του αντιδρούσε στις υπερβολές του καθαρού ουμανισμού: στόχος του ήταν η ανέφικτη συμφιλίωση του πλατωνισμού με τον αριστοτελισμό – πίστευε ότι οι δύο αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν διαφορετικές λέξεις για να εκφράσουν τις ίδιες έννοιες. Πιθανώς για τον λόγο αυτόν οι φίλοι του τον αποκαλούσαν «Princeps Concordiae», δηλαδή «Πρίγκιπα της Συμφιλιώσεως»: αυτός είναι και ο τίτλος μιας εκπομπής της αμερικανικής σειράς History of Philosophy Without Any Gaps που είναι αφιερωμένη στον Πίκο ντέλλα Μιράντολα.

Ο Λόγος περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου θεωρείται λοιπόν από πολλούς το μανιφέστο της Αναγέννησης (1486), που συμπλήρωνε τις 900 θέσεις, 13 από τις οποίες ο πάπας Ιννοκέντιος απαίτησε να αφαιρεθούν. Ο Πίκο τις αφαίρεσε χωρίς να παραδεχτεί ότι είχε σφάλει. Τελικά, η Εκκλησία καταδίκασε όλες τις 900 θέσεις, και τα αντίτυπα του βιβλίου κάηκαν τελετουργικά: το μεσαιωνικό πνεύμα επιζούσε· ξέρουμε ότι οι πρακτικές τύπου Ιεράς Εξέτασης καταργήθηκαν οριστικά στις αρχές του 19ου αιώνα. Και πάλι ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα δεν υποχώρησε: στον Λόγο περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου προβάλλει το επιχείρημα της ιδιαιτερότητας και το μεγαλείου του ανθρώπου προέρχονται από το ότι δεν βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου, αλλά έξω από τον κόσμο, υπό την έννοια ότι έχει την ιδιότητα να μεταμορφώνει με την ελεύθερη βούλησή του τους φυσικούς περιορισμούς, άρα να τοποθετείται, κατά κάποιον τρόπο, εκτός φύσεως. Αυτή η θέση τού προσδίδει ελευθερία –την οποία δεν απολαμβάνουν ούτε τα ζώα ούτε οι άγγελοι (οι άγγελοι μπορούν να κάνουν μόνο το καλό, δεν μπορούν να διαλέξουν ανάμεσα στο καλό και στο κακό)– και ιστορικότητα, εφόσον ο άνθρωπος είναι ικανός να επινοεί ο ίδιος, ελεύθερα, το πεπρωμένο του και να πλάθει την ιστορία του. Με δυο λόγια, ο άνθρωπος μπορεί να κατασκευάζει κάθε είδους ιστορίες και διαφορετικά πεπρωμένα. Ο άνθρωπος ξεχωρίζει από τα άλλα όντα διότι με την ελεύθερη βούλησή του μπορεί να ξεπέσει στην κατηγορία των ζώων ή να ανυψωθεί στην κατηγορία των θεϊκών όντων.

Ο Πίκο πέθανε νέος: κάποιος, ίσως εχθρός του Σαβοναρόλα, τον δηλητηρίασε με αρσενικό. Πολλοί –ανάμεσά τους ο Βολταίρος– τον θεωρούσαν «ξερόλα»· ίσως όχι αδικαιολόγητα: διατυμπάνιζε ότι ήταν πιο μορφωμένος από τον Αβερρόη και τον Αβικέννα. Ωστόσο επηρέασε τον Ρουσσό και τον Καντ. Για κάποιους ήταν μάγος, για άλλους ήταν αιρετικός που, προπάντων, μπορούσε να ανιχνεύει τον φανατισμό: ούτως ή άλλως, ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα άνοιξε τον δρόμο για την ελπίδα ότι ο άνθρωπος, βασισμένος στην ελευθερία και στη λογική σκέψη, θα δημιουργούσε, με την εκπαίδευση και τη γνώση της Ιστορίας, συνθήκες προόδου και ευτυχίας.

Ο «Λόγος περί αξιοπρέπειας του ανθρώπου» έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά (εκδόσεις Άγρα, μετάφραση Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου) αλλά το βιβλίο φαίνεται εξαντλημένο. Για το σεμινάριο μπορείτε να βρείτε πληροφορίες στον ιστότοπο του ιδρύματος Θεοχαράκη.

Τηλεδιάλεξη σε live streaming

• Κύκλος 10 διαλέξεων: 100€ / Κλείστε το εισιτήριό σας εδώ
• Μεμονωμένο εισιτήριο: 12€ / Κλείστε το εισιτήριό σας εδώ.

Έκπτωση 10% για τους Φίλους του Ιδρύματος.

*Οι ώρες έναρξης και λήξης της διάλεξης αποτελούν πλαίσιο, εντός του οποίου κινείται ο διαλέκτης, κατά την κρίση του.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στην αγορά ηλεκτρονικού εισιτηρίου (e-ticket) για κύκλο διαλέξεων (επιλογή «Θεμελιώδη βιβλία-Κύκλος Διαλέξεων»), εμφανίζεται μόνο η πρώτη ημερομηνία και είναι εφικτή μόνο μέχρι την ημερομηνία έναρξης του κύκλου. Μετά από την ημερομηνία αυτή, μπορεί να αγοραστεί μόνο μεμονωμένο e-ticket (επιλογή «Θεμελιώδη βιβλία-Μεμονωμένη Διάλεξη»).

Για να διασφαλίσετε τον σύνδεσμο που θα σας επιτρέψει να παρακολουθήσετε την τηλεδιάλεξη, θα πρέπει να στείλετε το αποδεικτικό που σας δίνει το σύστημα των online tickets του Ιδρύματος ή το αποδεικτικό κατάθεσης/e-banking, στο info@thf.gr, τουλάχιστον 4 ώρες πριν την έναρξη της τηλεδιάλεξης. Κατόπιν, θα σας σταλεί με email ο σύνδεσμος συμμετοχής.