Φερνάντο Αραμπούρου: «Έξω από τη δημοκρατία ξεκινά η κόλαση»

Φερνάντο Αραμπούρου, από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά φαινόμενα των τελευταίων χρόνων. Φυσικά δεν πρόκειται για ιδιαιτέρως εύκολα αναγνώσματα, έχουν όμως την πρώτη θέση στις πωλήσεις στην Ισπανία. Μετά το συγκλονιστικό «Πατρίδα», το 2018, που μεταφέρθηκε ήδη σε σειρά στο HBO, ο Αραμπούρου επιστρέφει με «Τα χρόνια της βραδύτητας» (εκδ. Πατάκη) και σκιαγραφεί για μια ακόμα φορά το ζοφερό υπόβαθρο ενοχής πίσω από την πρόσφατη ιστορία της Χώρας των Βάσκων.

Το βιβλίο μάς μεταφέρει στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και μέσα από τα αθώα µάτια του οχτάχρονου ήρωα, του Τσίκι, ο οποίος πηγαίνει να ζήσει µε τους θείους του, παρακολουθούμε πώς κυλούν οι μέρες στην οικογένεια σε μια γειτονιά του Σαν Σεμπαστιάν: Ο θείος, άνθρωπος αδύναμος, και η θεία, προσκολλημένη στις κοινωνικές και θρησκευτικές συμβάσεις της εποχής της, που κάνει κουμάντο, η ξαδέρφη, που έχει το μυαλό της στα αγόρια, και ο δύστροπος, λιγομίλητος ξάδερφός, που επηρεασμένος από τη συστηματική κατήχηση του ιερέα της ενορίας προσχωρεί στην πρωτοεφανιζόμενη τότε ΕΤΑ. Κομπάρσοι της Ιστορίας, θα βρεθούν στριμωγμένοι ανάμεσα στην ανάγκη και στην άγνοια ενώ η ζωή τους, χρόνια αργότερα, θα αλλάξει δραματικά.

Το πρώτο πράγμα που με εντυπωσίασε στο βιβλίο σας «Τα χρόνια της βαρύτητας» ήταν το ύφος. Έχω την αίσθηση ότι το άρωμα της καταγωγής του συγγραφέα τον επηρεάζει και τον οδηγεί σε συγκεκριμένα θέματα για έμπνευση. Ισχύει;
Μου αρέσει να ασκώ τον μεγαλύτερο δυνατό έλεγχο στα κείμενά μου. Κανένας συγγραφέας δεν μπορεί να αποκλείσει τις ασυνείδητες επιρροές. Υπάρχουν και στη δική μου περίπτωση: αλλά εφόσον δεν με κάνουν να παρεκκλίνω από το προκαθορισμένο σχέδιο, δεν μου προκαλούν ανησυχία. Όλες οι πτυχές που σχετίζονται με τη μορφή και τη δομή είναι για μένα, σε μια πρώτη φάση της δουλειάς, οι πιο σημαντικές. Μετά, ξεπροβάλλει σιγά-σιγά η ιστορία, προχωρώντας πάντα προς ένα τέλος διαμορφωμένο εξαρχής, αν και όχι πάντα οριστικό. Μου αρέσει πολύ να χρησιμοποιώ διάφορα επάλληλα επίπεδα γραφής. Και ανάμεσα σ’ αυτά τα επίπεδα δεν είναι σπάνιο να αναπτύσσω μια ιστορία που συνομιλεί λιγότερο ή περισσότερο συγκαλυμμένα με κάποιο ξένο λογοτεχνικό έργο, στην περίπτωση των «Χρόνων της βραδύτητας» με τον Λαθαρίγιο ντε Τόρμες, έναν κλασικό της ισπανικής πικαρέσκα λογοτεχνίας του 16ου αιώνα.

Η ΕΤΑ, οι Βάσκοι... συνήθως τα λογοτεχνικά έργα που αποτυπώνουν τον ανθρώπινο αντίκτυπο ενός εθνικού διχασμού κινούνται σε ναρκοπέδιο. Γιατί σας εμπνέει ειδικά αυτή η περίοδος;
Έγραψα για ένα μέρος, μια εποχή και ορισμένα γεγονότα πολύ κοντινά μου. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στη χώρα των Βάσκων. Θα ήταν σπάνιο για έναν συγγραφέα που επιθυμεί να αφήσει, μέσω της λογοτεχνίας, μια μαρτυρία της εποχής στην οποία έτυχε να ζήσει, να σιωπήσει σχετικά με μια σύγκρουση που σημειώθηκε μπροστά στα μάτια του και κράτησε πάνω από σαράντα χρόνια. Δεν ένιωσα φόβο, αλλά ευθύνη και μεγάλη ανάγκη να εκφραστώ.

Ποιες δυσκολίες συναντήσατε προκειμένου να ρίξετε φως σ’ αυτή την εποχή;
Κυρίως έπρεπε να εργαστώ πολύ για τις πτυχές που σχετίζονται με την αληθοφάνεια. Γι’ αυτό φρόντισα να έχω εκτενή τεκμηρίωση. Προσπάθησα να αποφύγω τους σπαρακτικούς και συναισθηματικούς τόνους. Υπήρξαν κι άλλες δυσκολίες τεχνικού τύπου, αλλά δεν είμαι νέος μυθιστοριογράφος και νομίζω ότι τελικά κατάφερα να τις επιλύσω.

Είστε Βάσκος… Tι απήχηση είχε το βιβλίο σας στη χώρα σας; Έχω διαβάσει ότι δεν το δέχτηκαν με ιδιαίτερο ενθουσιασμό, υπάρχει διάχυτη η εντύπωση ότι αδικείτε την ΕΤΑ.
Γενικά, τα βιβλία μου δεν είναι χρήσιμα για τις επιδιώξεις του βασκικού εθνικισμού, επομένως οι άνθρωποι αυτής της πολιτικής τάσης δεν τα βλέπουν με καλό μάτι. Αυτό το γνωρίζω εκ των προτέρων, ακόμη και πριν ξεκινήσω να γράφω, και δεν με ανησυχεί καθόλου. Δεν γράφω για να προωθήσω το εκλογικό πρόγραμμα οποιουδήποτε πολιτικού κόμματος. Μερικοί δυσκολεύονται να παραδεχτούν ότι υποστήριξαν ένα σχέδιο που προκάλεσε περισσότερους από 800 θανάτους, ανάμεσά τους γυναικών και παιδιών. Δεν τους αρέσει που τους το υπενθυμίζω, και αυτό ακριβώς κάνουν οι ιστορίες μου, όπως και οι ιστορίες άλλων συγγραφέων. Προτιμούν ένα αφήγημα όπου οι δικοί τους εμφανίζονται σαν ήρωες.

Μέσα από τα μάτια του πρωταγωνιστής σας, Τσίκι, παρακολουθούμε την πορεία της οικογένειάς του. Πιστεύετε ότι ήταν θύματα της μοίρας;
Δεν πιστεύω στη μοιρολατρία. Από την άλλη, όλοι είμαστε κατά κάποιο τρόπο παιδιά της εποχής μας, των υγειονομικών και κοινωνικών συνθηκών, της παιδείας που λαμβάνουμε ή παύουμε να λαμβάνουμε. Και μ’ αυτή την έννοια, οι χαρακτήρες στο μυθιστόρημά μου ξεκινούν από μια δυσμενή κατάσταση, χαρακτηριστική των κατώτερων τάξεων, αλλά χωρίς να υποφέρουν από πείνα ή δυστυχία. Ωστόσο, ο πρωταγωνιστής καταφέρνει με τη βοήθεια των σπουδών του να βγει μια μέρα από το κοινωνικό πηγάδι όπου βρισκόταν και να ανέλθει στη μεσαία τάξη με μια αρκετά αξιοπρεπή δουλειά.

Η βία στοίχειωσε την ισπανική κοινωνία για μισό αιώνα. Σαν λαός έχετε πάρει το μάθημά σας;
Κάτι έχω μάθει. Η βία δεν είναι η απάντηση, αλλά το πρόβλημα. Και αυτό δεν αφορά αποκλειστικά την Ισπανία. Με τη βία δεν οικοδομείται μια καλύτερη κοινωνία. Με τη βία γεννιούνται μόνο πόνος, ιστορικές αδικίες και περισσότερες συγκρούσεις. Δεν υπάρχει άλλο αντίδοτο από την αποδοχή νόμων που να είναι ίσοι απέναντι σε όλους, κάτι που συνεπάγεται τον σεβασμό τους, ακριβώς αυτό που καθιστά περιττή τη βία.

Πιστεύετε στη συγχώρεση; Την ικανότητα να τολμήσεις να κοιτάξεις πάνω από τα χαρακώματα τον απέναντι, να προσπαθήσεις να μπεις στη θέση του και να κάνεις ένα γενναίο βήμα;
Πιστεύω ότι η συγχώρεση είναι μια αυστηρά προσωπική πράξη. Για την ακρίβεια, στη χώρα μου έχει υπάρξει, αλλά πάντα σε ατομικό επίπεδο. Το οργανωμένο σχέδιο μέσω του οποίου ορισμένοι οργανώθηκαν για να επιβάλουν με τη δύναμη των όπλων την προσωπική ουτοπία τους εξακολουθεί να ισχύει. Εξ ου και δεν υπάρχει πιθανότητα συλλογικού αιτήματος για συγχώρεση, αφού αυτό θα σήμαινε αμφισβήτηση του ίδιου του σχεδίου. Απαιτείται μεγάλη ταπεινότητα για να ζητήσεις συγχώρεση και η ταπεινότητα δεν είναι ακριβώς κάτι που αφθονεί μεταξύ εκείνων που ασκούσαν ή υποστήριξαν την τρομοκρατία.

Ζείτε στη Γερμανία, μακριά από εθνικιστικές αγκυλώσεις. Γερμανοί και Ισπανοί έχουν  κοινά χαρακτηριστικά;
Μιλάμε για δύο χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επομένως, δύο χώρες που έχουν δεχτεί να καλύψουν το έδαφος που τις χωρίζει και να μοιραστούν έναν ηπειρωτικό χώρο, την Ευρώπη, με κοινούς κανόνες. Υπάρχουν, φυσικά, διαφορές. Η Γερμανία είναι μια χώρα με μεγάλη συνοχή, με βιομηχανική και οικονομική ισχύ που η Ισπανία δεν διαθέτει. Στην κοινωνική πολιτική, ωστόσο, η Ισπανία είναι μια χώρα πιο θαρραλέα και πιο προηγμένη. Όλα αυτά είναι κάπως περιστασιακά και μπορούν να αλλάξουν με μια απλή αλλαγή κυβέρνησης. Σε κάθε περίπτωση, μιλάμε για δύο ισχυρές δημοκρατίες, με προφανή επιθυμία να διατηρήσουν μια εγκάρδια και εποικοδομητική σχέση με τις γειτονικές τους χώρες.

Πώς αποφασίσατε να μεταναστεύσετε σε μια χώρα με τελείως διαφορετικό ταμπεραμέντο από τον δικό σας μεσογειακό χαρακτήρα;
Δεν θεωρώ τον εαυτό μου τυπικό μετανάστη. Γνώρισα στην Ισπανία, ως φοιτητής, μια όμορφη κοπέλα που έτυχε να είναι Γερμανίδα, ερωτευτήκαμε και πήγα να ζήσω μαζί της στη χώρα της. Αν ήταν Ελληνίδα, ίσως σήμερα να ζούσα στην Ελλάδα. Η ζωή έχει αυτές τις εκπλήξεις. Η ιστορία μου είναι αρκετά κοινή σήμερα και είναι συνέπεια της βούλησης των ευρωπαϊκών εθνών για προσέγγιση.

Τα βιβλία σας είναι επίκαιρα για τις περισσότερες δυτικές κοινωνίες που βίωσαν τα τελευταία χρόνια κάποιο νέο είδος διχασμού: την Ελλάδα των μνημονίων, τη Βρετανία του Brexit, την Αμερική του Τραμπ. Τι συμβουλή θα δίνατε στους λαούς που ζουν παρόμοιες καταστάσεις;
Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι έξω από τη δημοκρατία ξεκινά η κόλαση, δηλαδή ο ολοκληρωτισμός, που κατά τη γνώμη μου σημαίνει παλινδρόμηση του πολιτισμού. Ωστόσο, η δημοκρατία (με την ισονομία, τους πολίτες με δικαιώματα, την ελευθερία της έκφρασης και τους ανεξάρτητους δικαστές) δεν παρέχεται από τη Φύση. Η δημοκρατία είναι μία από τις πιο όμορφες εφευρέσεις του ανθρώπου, πρέπει να τη μάθει και να τη φροντίζει. Αυτή θα ήταν η συμβουλή μου. Να φροντίζουμε και να τελειοποιούμε τη δημοκρατία.

Και τέλος, κύριε Αραμπούρου, εργαστήκατε ως δάσκαλος. Από την εμπειρία σας τι λέτε, μπορούμε να ελπίζουμε στη νέα γενιά;
Εργάστηκα επί πολλά χρόνια ως δάσκαλος με παιδιά και εφήβους. Φυσικά εμπιστεύομαι τις νέες γενιές. Δηλαδή, εμπιστεύομαι τη θετική δύναμη της εκπαίδευσης και του πολιτισμού. Αν οι νέοι είναι καλλιεργημένοι και έχουν λάβει καλή παιδεία, τους έχω εμπιστοσύνη. Αν κάτι δεν μπορούμε να περιμένουμε από αυτούς είναι να εκπληρώσουν τα δικά μας όνειρα. Έχουν ήδη τα δικά τους. 

Η μετάφραση των απαντήσεων του Φ.Α. από τα ισπανικά είναι της κ. Τιτίνας Σπερελάκη