Βιβλιο

Project Fix: Από τη ζυθοποιία Φιξ στο ΕΜΣΤ

Η ιστορία ανακατασκευής του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, μέσα από το βιβλίο «Project Fix: Αναβιώνοντας το Μέλλον» που υπογράφει η αρχιτέκτονας Καλλιόπη Κοντόζογλου.

Μάνος Νομικός
6’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Συνέντευξη με την αρχιτέκτονα Καλλιόπη Κοντόζογλου για το νέο της βιβλίο «Project Fix: Αναβιώνοντας το Μέλλον» και την ανακατασκευή του ΕΜΣΤ.

Όπως κάθε χώρος πολιτισμού, έτσι και τα μουσεία βρίσκονται μπροστά σε μία μεγάλη πρόκληση. Τι θα φέρει η μέρα μετά την πανδημία και πόσο μακρινή φαντάζει η επιστροφή μας σε αυτά; Με τα περισσότερα να παραμένουν κλειστά παγκοσμίως, όπως και στην Ελλάδα, τα εικονικά τουρ δεν μπορούν να αντικαταστήσουν -για πάντα- αυτό που μπορεί να βιώσει και να δει κάποιος μέσα από μία φυσική επίσκεψη, ενώ και οι οικονομικές συνέπειες είναι δραματικές.

Μετά από δεκαετίες ταλαιπωρίας και γραφειοκρατίας, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην οδό Καλλιρόης εγκαινιάστηκε στα τέλη Φεβρουαρίου, φέρνοντας μία νότα αισιοδοξίας στην πόλη. Λίγες βδομάδες αργότερα, η πανδημία έφερε το πρώτο lockdown και τα μουσεία έκλεισαν. Δεν πρόλαβαν να το επισκεφτούν πολλοί.

Στα απομεινάρια της ζυθοποιίας Φιξ, το εμβληματικό κτίριο που σχεδίασε ο σημαντικός μοντερνιστής αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος τη δεκαετία του ’50, η αρχιτέκτονας-υπεύθυνη έργου Καλλιόπη Κοντόζογλου -ως εταίρος της 3 ΣΚ Στυλιανίδης Α.Ε.- και η ομάδα της, πέρασαν περισσότερα από 12 χρόνια δουλεύοντας πάνω στην ανακατασκευή του  σε ΕΜΣΤ. Έμαθαν από «πρώτο χέρι» την ελληνική πραγματικότητα, αναβολές και καθυστερήσεις, μικρές και μεγάλες απογοητεύσεις, ανακαλύψεις και χαρές. Η Καλλιόπη Κοντόζογλου συγκέντρωσε όλα αυτά σε μία δίγλωσση έκδοση με τίτλο «Project Fix: Αναβιώνοντας το Μέλλον» (εκδόσεις Ποταμός), με πρόλογο από τον καθηγητή της αρχιτεκτονικής Ηλία Ζέγγελη και επίλογο από τον αρχιτέκτονα και σύμβουλο στο έργο, Τιμ Ρόναλντς. Ένα πολύ ενδιαφέρον timeline-αφήγημα για την ιστορία του κτιρίου, τον Κάρολο Φιξ και άλλα πρόσωπα της ιστορίας, τον –πολύπαθο- μετασχηματισμό του σε ΕΜΣΤ.


Η Καλλιόπη Κοντόζογλου μίλησε στην ATHENS VOICE για το βιβλίο «Project Fix: Αναβιώνοντας το Μέλλον».

Τα εγκαίνια του Εθνικού Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης πραγματοποιήθηκαν στα τέλη Φεβρουαρίου. Λίγο αργότερα ήρθε το πρώτο lockdown, τώρα το δεύτερο, με πολύ κόσμο να μην έχει ακόμα τη δυνατότητα να το επισκεφτεί. Πώς νοιώθετε για αυτό;
Ελπίζω γρήγορα να βγούμε από τον «λαβύρινθο» αυτής της πανδημίας και έτσι και το ΕΜΣΤ να γίνει προσιτό. Φαντάζομαι ότι αυτό που θα μπορούσε ίσως να προχωρήσει, ενώ είναι κλειστά ακόμη τα μουσεία, είναι η λειτουργία του υπόλοιπου κτιρίου που δεν είχε δρομολογηθεί όταν το επισκέφθηκα πρόσφατα, π.χ. να ανοίξει το εστιατόριο και να δοθεί το δώμα στην πόλη μας.



Ήταν δύσκολη η μετατροπή του εγκαταλελειμμένου κτιρίου της ζυθοποιίας Φιξ σε Εθνικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης; Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που είχατε να αντιμετωπίσετε σαν αρχιτεκτονική ομάδα;
Υπήρξαν πολλές προκλήσεις, άλλες ήταν σχεδιαστικές «σπαζοκεφαλιές» και άλλες είχαν να κάνουν με τους ανθρώπους. Στις πρώτες συγκαταλέγονται ζητήματα όπως το γεγονός ότι δεν είχαμε να κάνουμε με ένα κτίριο αλλά με πολλά διαφορετικά ως προς την ηλικία, το ύφος αλλά και τα υλικά τους κτίρια. Αυτά προστίθεντο καθώς η ζυθοποιία αύξανε τις δραστηριότητες της. Αυτό ίσως δεν είναι γνωστό στο ευρύ κοινό γιατί οι όψεις του Ζενέτου τα είχαν «ντύσει» και είχαν δημιουργήσει την γνωστή στην πόλη μορφή του.

Ακόμη ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα ήταν η γειτνίαση με τον καλυμμένο ποταμό Ιλισό. Είναι μάλλον άγνωστο στους νεότερους Αθηναίους ότι η οδός Καλλιρόης είναι ποτάμι. Η στάθμη του υπόγειου ποταμού σε εποχές με μεγάλη βροχόπτωση φθάνει στο επίπεδο του δρόμου και το νερό αναβλύζει από τα φρεάτια στο πεζοδρόμιο.  

Τα ζητήματα με τους ανθρώπους είχαν να κάνουν με τον συντονισμό, γιατί η ομάδα ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής και δίγλωσση καθώς, εκτός των Ελλήνων,  είχαμε συμβούλους από την Βρετάνια. Επίσης δουλεύαμε κάτω από ένα ασφυκτικό χρονικό πλαίσιο για την εκπόνηση της μελέτης σε συνδυασμό με τις τεράστιες απαιτήσεις ποιότητας του έργου.

Πολλές απαιτήσεις - λίγος χρόνος - πολλοί άνθρωποι: συνταγή για αποτυχία. Γι’ αυτό ο σωστός συντονισμός, ο προγραμματισμός και η οργάνωση ήταν πάρα πολύ σημαντικά πράγματα. Δεν επιτρέπονταν πισωγυρίσματα από την πλευρά μας γιατί υπήρχαν πάντοτε τα απρόβλεπτα.

Καλλιόπη Κοντόζογλου
Αρκεί το εξής για να σας δώσει μια εικόνα: όταν κερδίσαμε τον διαγωνισμό τον Νοέμβριο του 2003, υπήρχε η πρόβλεψη να ολοκληρωθεί ένα τμήμα του κτιρίου ώστε να λειτουργήσει κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Η αλλαγή στην πολιτική ηγεσία από τις εκλογές του Μάρτιου 2004, έφερε μια παράλυση στην δημόσια διοίκηση, η οποία καθυστέρησε τον διορισμό νέου Διοικητικού Συμβουλίου  του Μουσείου άρα και την ανάθεση εκπόνησης της μελέτης έως τον Νοέμβριο του 2004. Χάθηκε έτσι ένας ολόκληρος χρόνος από το αρχικό χρονοδιάγραμμα της μελέτης. Η πίεση που αυτό δημιούργησε ήταν ασφυκτική γιατί τα κονδύλια από την Ευρωπαϊκή Ένωση, που είχαν εγκριθεί για την κατασκευή του ΕΜΣΤ, έπρεπε να δαπανηθούν εντός συγκεκριμένων χρονικών ορίων διαφορετικά θα πήγαιναν σε άλλα έργα. 

Βέβαια, ουδέν κακό αμιγές καλού: η ανάγκη δημιουργίας εκθεσιακού χώρου εντός του κτιρίου, ως τον Αύγουστο του 2004 για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, εγκαταλείφθηκε εκ των πράγματων.

Πώς νοιώσατε όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή του; Λύτρωση; Το βιβλίο λειτουργεί και σαν ένα είδος ημερολογίου αυτής της περιόδου;
Δεν θα έλεγα λύτρωση. Μάλλον η αίσθηση ενός ανολοκλήρωτου ονείρου σιγά σιγά φεύγει γιατί ακόμη δεν έχω πιστέψει ότι το ΕΜΣΤ «άνοιξε». Λόγω της ιδιαίτερης κατάστασης που βρισκόμαστε όλοι, δεν έχω καταφέρει να πάω με τους δικούς μου ανθρώπους για να τους το δείξω.

Ναι, το βιβλίο είναι και ημερολόγιο, αν και το κάνει χωρίς να ακολουθεί ένα χρονολογικό νήμα. Είναι σκόπιμο αυτό γιατί στην αρχιτεκτονική ως πράξη υπάρχουν πολλά πισωγυρίσματα. Ακόμη και όταν μοιάζει πως «το νερό μπήκε στο αυλάκι», ακόμη και τότε πολλά μπορεί να συμβούν. Όπως έγινε και όταν ανέλαβε ο πρώτος εργολάβος την κατασκευή αλλά απέτυχε να την ολοκληρώσει και το μουσείο ζήτησε από τον δεύτερο και τρίτο μειοδότη να αναλάβουν το έργο.  

Ποιο ήταν το αποτύπωμα που άφησε ο Τάκης Ζενέτος στο κτίριο αλλά και στην πόλη της Αθήνας;
Ο Τάκης Ζενέτος δεν είχε την τύχη να δει πολλά από τα κτίρια του να  κατασκευάζονται. Επιπλέον «έφυγε» νωρίς. Είχα την τύχη να γνωρίζω τον άνθρωπο με τον οποίο πέρασε το τελευταίο βράδυ πριν αυτοκτονήσει. Παραθέτω την ιστορία του στο πρώτο μέρος του βιβλίου.

Παρόλα αυτά, η Αθήνα ευτύχησε να φιλοξενεί μια ικανή συλλογή από κτίρια του. Το μεταλλικό αμφιθέατρο στον Λυκαβηττό είναι δικό του δημιούργημα. Επίσης υπάρχουν τέσσερις πολυκατοικίες, στην Λεωφόρο Αμαλίας, στην Ηρώδου Αττικού, στου Μακρυγιάννη και στη Λεωφόρο Συγγρού, δυο μικρά κτίρια γραφείων, λίγα βιομηχανικά κτίρια και φυσικά το σχολείο στον Άγιο Δημήτριο.

Όμως, αυτό που σημάδεψε την ζωή της πόλης τόσο λόγω θέσης αλλά κυρίως λόγω της μορφής και του μεγέθους του ήταν το εργοστάσιο της ζυθοποιίας Φιξ. Σας παραπέμπω σε ένα απόσπασμα από τον επίλογο του Τιμ Ρόναλντς στο βιβλίο:

«Η όψη του Ζενέτου στο Φιξ – το θραύσμα που επέζησε, είναι ακόμη συγκλονιστική. Φανταστείτε την στο πλήρες μήκος της – ένα κτίριο στην κλίμακα της πόλης – δυναμικό, να τρέχει κατά μήκος της λεωφόρου της ταχύτητας,  ταξίδια,  νεωτερικότητα, το μέλλον. Μια όψη, που μεταμόρφωσε μια ποικιλόχρωμη συλλογή παλαιών κτιρίων ζυθοποιίας σε μια διεθνή εικόνα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Ικανά σημαντική ώστε να κινητοποιήσει παγκόσμια τους αρχιτέκτονες για την υπεράσπιση του και την διάσωση του μισού του.

Παρά την κλίμακα του, είναι ντελικάτο, φίνο. Για μια όψη σε σκιά, έχει ζωντάνια – οι λωρίδες του γυαλιού είναι λωρίδες γαλάζιου ουρανού πάνω σε ένα ανοιχτό γκρι φόντο, που αιωρείται πάνω από τον δρόμο»


Υπάρχουν σημεία του κτιρίου που κρύβουν τα δικά τους μυστικά και ξεχασμένα, όπως ο «θαμμένος» ποταμός Ιλισός που ήδη αναφέρατε;
Θα ήθελα εδώ να εξηγήσω γιατί ο  «θαμμένος» Ιλισός ήταν για μας μια τόσο σημαντική αόρατη παρουσία που αποφασίσαμε να του αφιερώσουμε την νέα όψη της οδού Καλλιρόης.

 Η Αθήνα έχει δυο κρυμμένα ποτάμια και πάρα πολλά ρέματα και χειμάρρους. Αυτοί οι πέτρινοι όγκοι που μας περιβάλλουν γεννούν πολλά νερά και καθιστούν την αττική γη εύφορη. Οι πολίτες τείνουμε να ξεχνάμε την ζωογόνο παρουσία των υδάτων στις σύγχρονες πόλεις.

Αυτήν την μνήμη ξαναφέρνει στην επιφάνεια ο αιωρούμενος πέτρινος όγκος  πάνω από αυτό που ονομάσαμε «τοίχο που δακρύζει», εις ανάμνηση του Ιλισού, και από το κατακόκκινο «στόμα» που σηματοδοτεί την κεντρική είσοδο.     




Τι είναι τελικά το βιβλίο «Project Fix»; Κάτι περισσότερο από ένα βιβλίο αρχιτεκτονικής;
Θα σας παραπέμψω σε ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του Ηλία Ζέγγελη στο βιβλίο, που νομίζω ότι το περιγράφει αρκετά καλά:
«Το βιβλίο σχεδιάστηκε σύμφωνα με το πνεύμα σχεδιασμού του νέου ΕΜΣΤ, και είναι πιο εύκολο να περιγράψει κανείς τι δεν είναι παρά το τι είναι. Δεν είναι ένα προσωπικό ημερολόγιο, ούτε μια αρχιτεκτονική μαρτυρία, ούτε η ιστορία του κτιρίου, ούτε ένα θεωρητικό κείμενο για τον σχεδιασμό του, ούτε ένα ημερολόγιο της κατασκευής του έργου. Τα συνθέτει όλα αυτά και πολλά άλλα ακόμη, όπως η αρχιτεκτονική, είναι ένα project



Το βιβλίο «Project Fix: Αναβιώνοντας το Μέλλον» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποταμός.