Karen Köhler: Εμπνεύστηκα το «Μοιρολόι» από ένα ελληνικό νησί

Χειμαρρώδης. Ένα επίθετο που ταιριάζει απόλυτα στη Γερμανίδα συγγραφέα Karen Köhler, η οποία συστήνεται φέτος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό με το μυθιστόρημά της «Μοιρολόι» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Είναι η ιδανική συνομιλήτρια. Μια γυναίκα που δονείται από τις κοινωνικοπολιτικές αναταράξεις της κοινωνίας που ζει και προσπαθεί μέσα από το έργο της να στηλιτεύσει συμπεριφορές και στερεότυπα. Μια καλλιτέχνης με άποψη που την καταθέτει χωρίς λειάνσεις και δεύτερες σκέψεις. Μια συγγραφέας που αναγνωρίζει την ευτυχία σε στιγμές «πολύ εύθραυστες αλλά πολύ αληθινές».

Πώς βιώνετε αυτό το δεύτερο κύμα της πανδημίας;
Όλη αυτή η πανδημία μοιάζει με καταλύτη: αποκαλύπτει τα δομικά προβλήματα της καπιταλιστικής μας κοινωνίας. Η επιβίωση είναι ζήτημα προνομίων, οι πλουσιότεροι γίνονται πλουσιότεροι, οι φτωχότεροι γίνονται φτωχότεροι, οι γυναίκες καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας στο σπίτι, οι άνδρες προσπαθούν ακόμα να κάνουν καριέρα, οι συνωμοσιολόγοι έχουν βρει νέο αντικείμενο, οι επιθετικές δυνάμεις της κοινωνίας έχουν γίνει πιο επιθετικές, οι μαλάκες μόλις έγιναν μεγαλύτεροι μαλάκες… Τα καταφύγια γυναικών στη Γερμανία είναι υπερπλήρη, τα παιδιά υποφέρουν συχνότερα από σκληρή κακοποίηση και νομίζω ισχύει το ίδιο παγκοσμίως. Όλα αυτά τα βιώσαμε κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος της επέλασης του κορωνοϊού και επαναλαμβάνεται και τώρα. Προσωπικά έπρεπε να αναβάλω την περιοδεία μου από τον Μάρτιο και τον Απρίλιο έως τον Νοέμβριο. Και τώρα όλες οι αναγνώσεις μου ακυρώθηκαν ξανά. Στη Γερμανία πληρωνόμαστε για τις αναγνώσεις, αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος των κερδών μας ως συγγραφείς. Συνεπώς όλα αυτά που συμβαίνουν με αφήνουν χωρίς έσοδα για δεύτερη φορά αυτή τη χρονιά. Με στεναχωρεί, όχι λόγω των χρημάτων, αλλά λόγω της στάσης που υιοθετεί η κοινωνία απέναντι στους καλλιτέχνες: «Αυτό που κάνουμε δεν αξίζει». Γιατί οι μεγάλες αποθήκες μπορούν να είναι ανοιχτές αλλά τα θέατρα πρέπει να κλείσουν; Ενώ οι μεγάλες εταιρείες λαμβάνουν οικονομική βοήθεια, καθώς και άλλες επιχειρήσεις, οι καλλιτέχνες είναι οι ξεχασμένοι κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας, ενώ την ίδια στιγμή η κοινωνία καταναλώνει πολλή τέχνη: Οι άνθρωποι παρακολουθούν σειρές και ταινίες ‒οι οποίες βασίζονται συχνά σε μυθιστορήματα– στο Netflix, τα ηχητικά βιβλία μεταδίδονται σε πραγματικό χρόνο δωρεάν, η μουσική διαχέεται… Και τα θέλω όλα αυτά, γιατί η τέχνη μας ανεβάζει σε δύσκολους καιρούς, αλλά, σας παρακαλώ, μην ξεχνάτε τους καλλιτέχνες. Όσα βιώνουμε λόγω του κορωνοϊού είναι πιο δύσκολα για άτομα που δεν έχουν σχεδόν τίποτα, γι 'αυτό βοηθάω μια άστεγη γυναίκα να σταθεί στα πόδια της, γιατί η καραντίνα επηρεάζει τη ζωή της δραματικά. Κανένας άνθρωπος στους δρόμους, κανένας ζητιάνος… Μάζεψα δωρεές γι αυτή τη γυναίκα και το γεγονός ότι την είδα να συνέρχεται με έκανε πραγματικά ευτυχισμένη. Αυτό που με θλίβει βαθιά είναι όλη η απληστία και η αντικοινωνική συμπεριφορά ορισμένων τμημάτων της κοινωνίας.

Πιστεύετε πως τα βιβλία είναι ένα όπλο απέναντι στην ψυχολογική πίεση που αισθανόμαστε αυτή την περίοδο;
Ναι, είναι! Η γνώση είναι όπλο. Η εκπαίδευση είναι όπλο. Η αγάπη και η καλοσύνη είναι όπλο, όπως και η ενσυναίσθηση. Η αλληλεγγύη είναι φάρμακο. Ο διάλογος είναι ένα γλυκό. Η φαντασία είναι μια πόρτα διεξόδου.

Πώς ήρθε η συγγραφή στη ζωή σας;
Ονειρευόμουν να γίνω συγγραφέας από όταν ήμουν δεκαπέντε χρονών, αλλά ποτέ δεν σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα. Η γραφή ήρθε στη ζωή μου αργότερα, εντελώς τυχαία: μετά το σχολείο, σπούδασα ηθοποιός και στη συνέχεια δούλεψα επαγγελματικά για δώδεκα χρόνια. Έπειτα είχα την ευκαιρία να γράψω ένα θεατρικό έργο για παιδιά και βίωσα την ελευθερία της γραφής, η οποία ήταν ταυτόχρονα τρομακτική και όμορφη. Όταν βρέθηκα στην πρεμιέρα με οκτακόσια παιδιά, συγκινήθηκα τόσο πολύ. Παρακολουθούσαν με προσήλωση την ιστορία, κάτι που εγώ είχα δημιουργήσει. Αυτό το γεγονός με έκανε να νιώσω ελεύθερη, ανεξάρτητη και δυνατή. Οπότε άρχισα να γράφω περισσότερο. Στην αρχή θεατρικά έργα, αλλά στη συνέχεια ακολούθησε η πεζογραφία. Κέρδισα μερικά μικρά βραβεία και το 2014 κυκλοφόρησε το πρώτο μου βιβλίο, μια συλλογή διηγημάτων… Έκτοτε έχω δημοσιεύσει ένα μυθιστόρημα, ένα τηλεοπτικό σενάριο και μικρές ιστορίες, δοκίμια, θεατρικές παραστάσεις και ό, τι ήρθε στο μυαλό μου. Ήταν δύσκολο να φτάσω εκεί που είμαι τώρα, αλλά ήμουν επίσης πολύ τυχερή.

Θεατρικό έργο, σενάριο, μυθιστόρημα. Ποιες ιδιαιτερότητες έχει το καθένα;
Είμαι αφηγήτρια και βάζω την καρδιά μου στη δουλειά μου. Δεν παίζει ρόλο πως θέλει μια ιστορία να ειπωθεί. Στη σκηνή, στην οθόνη, στο ραδιόφωνο, σε ένα βιβλίο. Κάθε φόρμα έχει τη δική της ομορφιά, τον δικό της τρόπο να λάμψει και να μεταφέρει μια ιστορία με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Όταν γράφω ένα θεατρικό έργο, σιγουρεύομαι πως θέλω να παίξω κάθε χαρακτήρα σε αυτό. Ακόμα και στα μικρά, ειδικά στα μικρά! Γι 'αυτό προσπαθώ να τα κάνω όσο πιο ενδιαφέροντα μπορώ. Λατρεύω τον διάλογο. Μπορείτε να εκφράσετε τα πάντα μέσω του διαλόγου. Είναι επίσης γρήγορο. Για ένα μυθιστόρημα χρειάζεστε πολλή δύναμη. Χρειάζεστε αφοσίωση και αποφασιστικότητα, χρειάζεστε πειθαρχία και αισιοδοξία. Η ορμή της ανακούφισης όταν ολοκληρώνετε κάτι, είναι κάτι που το στερείστε για πολύ καιρό όταν γράφετε ένα μυθιστόρημα. Γι 'αυτό μου αρέσουν τα διηγήματα: μπορείτε να επεξεργαστείτε μια ιδέα για μερικές εβδομάδες και αμέσως έχετε ένα πρώτο προσχέδιο. Αυτό είναι πολύ ικανοποιητικό. Νιώθω σαν να μου λέει η ιστορία πώς θέλει να τη μεταφέρω στο χαρτί.

«Μοιρολόι». Πώς εμπνευστήκατε αυτή την ιδιαίτερη και πολυεπίπεδη ιστορία;
Όλα ξεκίνησαν με τη φωνή της Αλίνα στο κεφάλι μου. Ήμουν στην Ελλάδα με τον φίλο μου, ο πατέρας του οποίου είναι Έλληνας, επομένως είμαστε στην Ελλάδα κάθε χρόνο για αρκετές εβδομάδες. Αντί να ξοδεύουμε χρόνο στον τόπο της οικογένειας του φίλου μου, εκείνη τη χρονιά πήγαμε στην Αμοργό. Ο ατζέντης μου μού απαγόρευσε να γράψω, επειδή ήμουν πολύ εξαντλημένη από τη δουλειά και είπε ότι χρειαζόμουν διακοπές και να ξεκουραστώ. Και ξαφνικά ανακάλυψα εκείνη την ταβέρνα, ένα τέλειο σημείο για συγγραφή, καθόμουν εκεί κάθε μέρα, έπινα ένα ελληνικό καφέ και στο τέλος έφερνα μαζί μου και τον φορητό μου υπολογιστή. Άρχισα λοιπόν να γράφω ξανά, κρυφά, αλλά μια εντελώς διαφορετική ιστορία η οποία διαδραματιζόταν στο Βερολίνο με εντελώς διαφορετικούς χαρακτήρες. Δυσκολευόμουν να δουλέψω την ιστορία, δεν είχα τον σωστό αφηγηματικό τόνο. Μια μέρα άκουσα τη φωνή της Αλίνα στο μυαλό μου, άρχισε να τραγουδά τις πρώτες γραμμές από το «Μοιρολόι». Και αυτό το γεγονός με ενόχλησε γιατί με εμπόδιζε να συνεχίσω την άλλη ιστορία. Έτσι είπα στον εαυτό μου: απλώς γράψε αυτό που έχεις στο μυαλό σου για μια μέρα, για να το ξεφορτωθείς. Αλλά από εκείνη τη στιγμή, δεν μπορούσα να σταματήσω πια. Ήταν λες και βιαζόμουν και έγραψα ογδόντα σελίδες χωρίς παύση. Μέχρι τότε, το κείμενο δεν είχε τον τίτλο «Μοιρολόι», το είχα αποθηκεύσει με το όνομα «Το τραγούδι.doc». Όταν επέστρεψα στη Γερμανία αναρωτήθηκα, τι είναι όλο αυτό; Τι είδους νησί; Τι είδους κοινωνία; Έκανα αίτηση για υποτροφία έρευνας, την οποία κατάφερα να πάρω, και επέστρεψα στην Αμοργό έναν χρόνο αργότερα με κάποια χρήματα για να πληρώσω το ενοίκιο μου, για να πληρώσω μεταφραστές για τις συνεντεύξεις και έμεινα δώδεκα εβδομάδες. Με ενδιέφερε η γνώση των ηλικιωμένων και πώς είχαν ζήσει πριν φτάσει ο ηλεκτρισμός στο νησί. Με αυτό το υλικό και άλλες ιστορίες από φίλους συγγενείς από την Πελοπόννησο, αλλά και από φίλους στην Αλβανία και την Ιταλία, συνέχισα να γράφω.

Αν και είχα κάνει πολλές έρευνες στην Ελλάδα, το «Μοιρολόι» δεν είναι μια ελληνική ιστορία. Είναι μια φανταστική κοινωνία, ένα φανταστικό νησί, μια φανταστική θρησκεία. Σχεδίασα την ιστορία βήμα προς βήμα, ήθελα να πω κάτι για τον μηχανισμό του αποκλεισμού από την κοινωνία, για την αποξένωση, για τους μηχανισμούς προνομίων και εξουσίας, για τη σημασίας της αλληλεγγύης, της εκπαίδευσης και της αυτοχειραφέτησης. Έκανα αναφορές ακόμα και στην ευρωπαϊκή ιστορία της φιλοσοφίας (γελάει)... Αλλά κυρίως άκουσα την Αλίνα.

Συνεπώς δεν επιλέξατε να διαδραματίζεται η ιστορία σε ένα ελληνικό νησί.
Δεν επέλεξα ένα ελληνικό νησί, εμπνεύστηκα από ένα ελληνικό νησί. Αλλά στο μυθιστόρημα η ιστορία διαδραματίζεται σε ένα φανταστικό νησί που θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε στη Μεσόγειο.

Πόσο δύσκολο ήταν να δημιουργήσετε από την αρχή έναν ολόκληρο κόσμο;
Είναι δύσκολο αλλά και πολύ ικανοποιητικό: κινητοποιείς τη φαντασία σου στο απόλυτο. Έγραψα πολλές σελίδες του «Κοραβέλ», για παράδειγμα, για να ξέρω εγώ η ίδια τι υπάρχει μέσα σε αυτό το βιβλίο. Δημιούργησα τη θρησκεία με μια Γένεση. Το να χτίσω έναν κόσμο σαν αυτόν είναι σαν να δημιουργώ ένα ολόκληρο τοπίο με χαρακτήρες. Πρέπει να γνωρίζετε όλους τους ανθρώπους και τι κάνουν ανά πάσα στιγμή. Ζωγράφισα όλους τους χαρακτήρες του χωριού από την ιστορία μου, ώστε να ξέρω πώς μοιάζουν. Σχεδίασα το χωριό, για να το γνωρίσω καλύτερα. Σχεδίασα το νησί για να μπορώ να πλοηγηθώ σε αυτό. Ύφανα, έπλεξα, δημιούργησα ένα νέο μοτίβο με βελονάκι με βάση τη θρησκεία του βιβλίου, πραγματικά το έκανα και έβαλα τα πάντα σε έναν τοίχο στον χώρο εργασίας μου ώστε να μπορώ να τα κοιτάζω ενώ γράφω. Η ιστορία λαμβάνει χώρα το 1982 και έβαλα αυτή τη χρονιά στο ημερολόγιο του υπολογιστή μου. Έψαξα την πανσέληνο εκείνης της χρονιάς και έβαλα κάθε στίχο στο ημερολόγιό μου στον φορητό υπολογιστή, για να ξέρω τι συνέβη τότε. Ήταν πολλή δουλειά, αλλά τη λάτρεψα.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου σας στηλιτεύεται τον τρόπο που η θρησκεία χρησιμοποιείται από τους εκπροσώπους της. Ποια είναι η θέση σας;
Στο «Μοιρολόι» υπάρχει διαχωρισμός εκκλησίας και πολιτείας: υπάρχουν οι νόμοι του χωριού που είναι πολύ περιοριστικοί, απαγορεύεται για παράδειγμα στις γυναίκες και στα κορίτσια να διαβάζουν και να γράφουν. Και υπάρχει η θρησκεία, υπό την ηγεσία των ανδρών, η οποία έχει –στην αρχή του βιβλίου– σκοπό να φέρει κοντά τους ανθρώπους, να φέρει ειρήνη στο μυαλό και στην ψυχή της ενορίας. Δίνοντας τους έναν ρυθμό ζωής, να χαίρονται όλοι μαζί Αν και οι άνδρες και οι γυναίκες χωρίζονται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, αντιμετωπίζονται ισότιμα. Και μετά συμβαίνει κάτι: υπάρχει μια αλλαγή. Η θρησκεία χρησιμοποιείται από τους άνδρες για τον έλεγχο και την καταστολή των ενοριτών, ιδίως των γυναικών. Η ιστορία των γυναικών διαγράφεται από το ιερό βιβλίο Κοραβέλ – κάτι που βιώνουν γυναίκες σε όλο τον κόσμο, ποιος εξακολουθεί να μιλάει για την Υπατία; Ποιος θυμάται όλες τις γενναίες γυναίκες, συγγραφείς, στοχαστές; Λοιπόν, ποια είναι η θέση μου για τη θρησκεία; Πιστεύω ότι οι άνθρωποι είναι πνευματικά όντα. Η θρησκεία έχει επινοηθεί σε όλο τον κόσμο με πολύ διαφορετικές μορφές. Υποθέτω λοιπόν ότι είναι κάτι που οι άνθρωποι έπρεπε να δημιουργήσουν για να συσχετιστούν μεταξύ τους, για να βρεθούν μέσα σε αυτόν τον ακατανόητο κόσμο. Είμαι πνευματικός άνθρωπος. Η πανσέληνος είναι μια πολύ ξεχωριστή στιγμή για μένα.

Αλλά όποτε η θρησκεία χρησιμοποιείται για να καταστέλλει κάποιον, για να κάνει πόλεμο σε κάποιον, όποτε δεν υπάρχουν γυναίκες ηγέτες στη θρησκεία που έχουν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες ηγέτες, αισθάνομαι άβολα και αρνούμαι να το δεχτώ. Για παράδειγμα: η ιστορία του χριστιανισμού είναι πολύ βάναυση με όλους τους φόνους, όλους τους ιεραποστολικούς πολέμους, τη δολοφονία γυναικών.

Πιστεύετε πως σήμερα έχουν εξαλειφθεί συμπεριφορές και στερεότυπα όπως αυτά που καταδεικνύονται στο βιβλίο σας;
Μακάρι να είχαν εξαλειφθεί! Υπάρχουν άνθρωποι που έρχονται στην Ευρώπη για να ξεφύγουν από τον πόλεμο ή την ξηρασία που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή, αλλά η Ευρώπη τους στιγματίζει, τους αντιμετωπίζει χειρότερα από ζώα. Άνθρωποι ξυλοκοπούνται στη Γερμανία, επειδή είναι παράξενοι ή έχουν διαφορετική εμφάνιση ή σεξουαλικότητα. Υπάρχουν πολλές επιθετικές κινήσεις της ακροδεξιάς.

Επίσης, η βία κατά των γυναικών αυξάνεται ξανά. Ιδιαίτερα στο διαδίκτυο, όπου συχνά απειλούνται με βιασμό ή δολοφονία ή δέχονται εκφοβισμό αν έχουν προοδευτικές απόψεις. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα γερμανικά καταφύγια γυναικών στέλνουν ανησυχητικές αναφορές, είναι υπερπλήρη, περισσότερα παιδιά έχουν κακοποιηθεί κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Κάθε τρίτη μέρα υπάρχει και μια γυναικοκτονία στη Γερμανία όπου μια γυναίκα σκοτώνεται από τον σύντροφό της ή τον πρώην σύντροφό της λόγω μισογυνισμού. Αυτές οι γυναικοκτονίες συχνά είναι πολύ βάναυσες: ένας άντρας μαχαίρωσε την πρώην κοπέλα του πενήντα επτά φορές. Σε μια άλλη περίπτωση ένας άντρας έδεσε την πρώην του στο αυτοκίνητό του και οδήγησε τριγύρω σέρνοντας το σώμα της στους δρόμους. Αυτό φαίνεται απίστευτο, αλλά συμβαίνει, εδώ ακριβώς, στη λεγόμενη πολιτισμένη κοινωνία μας.

Και αν κοιτάξετε τη δικαστή Έιμυ Κόυνυ Μπάρετ, που μόλις διορίστηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο από τον Ντόναλντ Τραμπ, ανήκει σε ένα είδος θρησκευτικής αίρεσης, όπου οι γυναίκες είναι λίγο πολύ οι υπηρέτριες των ανδρών και σκοπός τους είναι να γεννούν παιδιά… εννοώ, αλήθεια τώρα; Είναι 2020 και αυτή είναι δικαστής Ανωτάτου Δικαστηρίου; Κοιτάξτε την Πολωνία όπου οι άντρες πολιτικοί απαγόρευσαν την άμβλωση. Οι άνδρες είναι πρόθυμοι να ελέγχουν το γυναικείο σώμα. Αυτό είναι απλώς απίστευτο. Στη Γερμανία υπάρχουν τόσες πολλές οικογένειες, όπου οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι αυτές που μαγειρεύουν, πλένουν και καθαρίζουν το σπίτι, ενώ οι άνδρες κάνουν καριέρα. Θέλουμε κι εμείς επίσης να κάνουμε καριέρα. Γιατί οι άνδρες δεν κάνουν το 50% της φροντίδας; Μπορούν να μαγειρέψουν. Μπορούν να καθαρίσουν. Μπορούν να πλύνουν τα πιάτα, ενώ οι γυναίκες τους κάνουν καριέρα. Ειδικά κατά τη διάρκεια πανδημικών στιγμών, μερικές φορές ένιωθα ότι είμαστε ξανά στη δεκαετία του ‘50.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου σας προβάλλει η πίστη στον εαυτό μας και η δύναμη της διεκδίκησης και της επιμονής. Είναι αυτό το μότο της ζωής σας;
(Γελάει) Αυτό ακούγεται λίγο απόλυτο, όχι; Δεν θα έλεγα ότι είναι μότο ζωής, αλλά είναι οι κατάλληλες δεξιότητες για να πετύχεις τους στόχους σου. Ειδικά όταν παλεύεις με δομές, χρειάζεσαι αυτό που στη Γερμανία λέμε «βαθιά ανάσα».

Τι θα θέλατε να αποκομίσει ο αναγνώστης από αυτό το μυθιστόρημα;
Όμορφα αξιοποιήσιμο χρόνο διαβάζοντας.

Θα αντέχατε ένα 24ωρο χωρίς κινητό και χωρίς πρόσβαση στα social media
Ναι. Και είναι αποδεδειγμένο: καθώς έκανα πεζοπορία μια φορά στη βόρεια Σουηδία στον αρκτικό κύκλο, δεν είχα σήμα. Ξέχασα ότι είχα τηλέφωνο μετά από τρεις ημέρες. Ο κόσμος μπορεί να γίνει πολύ ήρεμος και ήσυχος όταν κλείσετε το τηλέφωνό σας.

Τι είναι ευτυχία για εσάς;
Είναι μια στιγμή πολύ εύθραυστη αλλά πολύ αληθινή: να είσαι συνδεδεμένος με ανθρώπους και να μοιράζεσαι εμπειρίες μαζί τους. Να αγαπάς και να αγαπιέσαι. Να είσαι κοντά στη φύση. Όταν είδα την αντανάκλαση του ήλιου στο Αιγαίο από το κατάστρωμα του καραβιού. Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου ψωμιού. Η σπανακόπιτα και η χορτόπιτα από εκείνο το μικρό αρτοποιείο στο Πατητήρι. Κοιτάζοντας τα μάτια των παππούδων μου. Κρατώντας ένα μωρό. Να παρακολουθώ βίντεο στο YouTube με μωρά ελέφαντες που χρησιμοποιούν την προβοσκίδα τους. Να κινούμαι χωρίς πόνο. Να ξεχνάω για μια στιγμή τη Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες που με ακολουθεί. Ένα χαμόγελο από έναν ξένο. Η ήττα ενός Ναζί. Δικαιοσύνη. Η άνοιξη. Ένα ζεστό ρόφημα όταν είμαι κρυωμένη. Αλληλεγγύη. Παρακολουθώντας ένα πεφταστέρι. Ένα ουρλιαχτό όταν έχει πανσέληνο. Ένα βράδυ αφότου έχω γράψει με καλή ροή.