Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Μια βιογραφία, μια ολόκληρη εποχή

Σκοπός μιας βιογραφίας δεν είναι να εξωραΐσει ή να αποδόμησει μια προσωπικότητα, αλλά να προτείνει μια νέα οπτική που θα βοηθήσει να κατανοήσουμε την εποχή και τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκε, μεγάλωσε και έδρασε ένα ιστορικό πρόσωπο, την προσωπικότητα και τις επιρροές του, τα λάθη και τις πιθανές αναθεωρήσεις του.

Το βιβλίο «Παναγιώτης Κανελλόπουλος - Ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του» του Μελέτη Η. Μελετόπουλου, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καπόν, είναι με αυτή την έννοια μια εντυπωσιακή βιογραφία. Πρόκειται για ένα επίτευγμα ιστορικής και δημοσιογραφικής έρευνας και είναι ένας έγκυρος και πλούσιος απολογισμός της ζωής και του έργου του Π. Κανελλόπουλου. Είναι επίσης ένα καταπληκτικό ανάγνωσμα μιας ολόκληρης εποχής.

Η τεράστια έρευνα του Μ. Μελετόπουλου, ένας τόμος 700 σελίδων, από μόνη της καθιστά το βιβλίο του απαραίτητο για όποιον θέλει να κατανοήσει τον κορυφαίο έλληνα πολιτικό και διανοούμενο αλλά και ολόκληρο τον ταραγμένο 20ό αιώνα.

Στο βιβλίο ο συγγραφέας μάς μεταφέρει το κλίμα της εποχής, μέσα από τόπους (τη Φτέρη Αιγιαλείας, όπου γεννήθηκε, τη Χαϊδελβέργη όπου σπούδασε) και ανθρώπους, δεκάδες προσωπικότητες που υπήρξαν μαθητές, συνεργάτες και φίλοι του, με τους οποίους συνομίλησε. Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Το βιβλίο βασίζεται επίσης σε πολυετή έρευνα σε ελληνικά και ξένα αρχεία, όπου παρουσιάζονται αποκαλυπτικά στιγμιότυπα και άγνωστα παρασκήνια της πορείας του, με αμέτρητες νέες και συχνά συναρπαστικές λεπτομέρειες, ενώ συμπληρώνεται με σπάνιες, ανέκδοτες φωτογραφίες.

Ο Μ. Μελετόπουλος γνωρίστηκε και συνδέθηκε με τον Π. Κανελλόπουλο το 1984, όταν αυτός ήταν 82 χρονών και ο συγγραφέας μόλις 22. Εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητά του, έκανε μαζί του μακρές συζητήσεις από τις οποίες κράτησε σημειώσεις και ξεκίνησε μια έρευνα την οποία ολοκλήρωσε τον Αύγουστο του 2019.

Αν και οι περισσότεροι τον γνωρίζουμε ως πολιτικό, αρχηγό της ΕΡΕ, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986) ήταν επίσης ιστορικός, φιλόσοφος, ποιητής, δάσκαλος και θεμελιωτής της κοινωνιολογίας στην Ελλάδα – υπήρξε ο πρώτος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είχε τη φιλοδοξία να ενσαρκώσει το πλατωνικό πρότυπο του κυβερνήτη - φιλοσόφου και να αναμορφώσει με πνευματικά κριτήρια και εκ βάθρων την ελληνική πραγματικότητα.

Ο Π. Κανελλόπουλος έζησε μια περιπετειώδη ζωή. Στην πολιτική βρέθηκε το 1935, η αντίθεσή του με τη μεταξική δικτατορία τον οδήγησε το 1937 στην εξορία και εκεί ασχολήθηκε με τη συγγραφή του πιο γνωστού έργου του «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», το opus magnoum του, το οποίο συνέχισε να το εμπλουτίζει και να το διορθώνει μέχρι τον θάνατό του.

Το 1940 κατετάγη εθελοντής στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και το 1941 οργάνωσε δύο αντιστασιακές οργανώσεις στην Αθήνα της Κατοχής, την ΠΕΑΝ και την Ιερά Ταξιαρχία. Το 1942 καταδικάστηκε σε θάνατο από γερμανικό στρατοδικείο και διέφυγε με μυθιστορηματικό τρόπο στην Αίγυπτο, όπου ίδρυσε τον Ιερό Λόχο, έγινε υπουργός Στρατιωτικών και ήρθε σε σύγκρουση με τη βρετανική πολιτική για το ζήτημα της Βορείου Ηπείρου.

Το φθινόπωρο του '44 επέστρεψε στην Πελοπόννησο πριν από την απελευθέρωση, συνεργάστηκε μάλιστα με τον Άρη Βελουχιώτη στην Τρίπολη. Το 1945 ακολούθησε η σύντομη πρωθυπουργία του και η πτώση του λόγω της στάσης του στο ζήτημα της Βορείου Ηπείρου. Παρόλο που ο Κανελλόπουλος ήταν υπέρ της εθνικής ενότητας και της άρσης του εθνικού διχασμού, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου τάχθηκε με τον κεντροδεξιό συνασπισμό θεωρώντας ότι «δεν έχει δικαίωμα να αποστασιοποιηθεί σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή κατά την οποία κρινόταν το μέλλον της χώρας». Μετά τη λήξη του Εμφυλίου σταδιακά εξελίχθηκε σε κορυφαίο στέλεχος της αντικομμουνιστικής παράταξης εγκαταλείποντας την ανεξάρτητη ιδεολογία του. Στις σελίδες του βιβλίου ξετυλίγεται και η πολιτική καριέρα του Κανελλόπουλου στον Εθνικό Συναγερμό το 1951, σαν αντιπρόεδρος και υπουργός άμυνας της κυβέρνησης Παπάγου, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Καραμανλή, αρχηγός της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης, ενώ και η υπονόμευση της δημοκρατίας τη δεκαετία του ‘60 περιγράφεται με αποκαλυπτικές λεπτομέρειες. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τη σύλληψη του πρωταγωνιστή ως πρωθυπουργού την 21η Απριλίου 1967.

Όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, ανάμεσα στους σύγχρονούς του πολιτικούς ο Κανελλόπουλος ήταν αναμφισβήτητα ο ηγέτης που θα μπορούσε να οδηγήσει την Ελλάδα στην Ευρώπη με ουσιαστικό τρόπο καθώς διέθετε τα πνευματικά κριτήρια και την ποιότητα για να το πετύχει. Ήταν ευρωπαϊστής με ευρωπαϊκή πνευματική συνείδηση σε μία κοινωνία με βαλκανικά χαρακτηριστικά. Αυτό αποδείχθηκε αργότερα από την αποτυχία ουσιαστικού εξευρωπαϊσμού της χώρας παρά την τυπική ένταξη στην ΕΟΚ το 1979. Όμως, όπως εκείνος δεν αποδέχτηκε ποτέ τα πελατειακά και τριτοκοσμικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής πολιτικής ζωής, όμοια δεν κατάφερε να συνεννοηθεί με τον μέσο δεξιό ψηφοφόρο, και εντέλει δεν αφομοιώθηκε ούτε από το κόμμα του ούτε από την κοινή γνώμη η οποία θεωρούσε πάντα τον Κανελλόπουλο «αριστοκρατία του πνεύματος και ακατάλληλο για τη διεκπεραίωση της τρέχουσας πολιτικής».

Παρ’ όλα αυτά η Ελλάδα τού χρωστάει πολλά για την επιτυχημένη διαπραγμάτευση με τους Ευρωπαίους ηγέτες που οδήγησε στη συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1961, συμφωνία που υπέγραψε ο ίδιος εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης. Ουσιαστικά ήταν ο πολιτικός ο οποίος προσπάθησε για τον εξευρωπαϊσμό της χώρας ως ηγέτης της Δεξιάς, από το 1963 ως το 1967. Τον Μάρτιο του ’67 σχημάτισε κυβέρνηση μειοψηφίας με σκοπό να αποτρέψει το ενδεχόμενο μιας δικτατορίας, αλλά απέτυχε, και μαζί με ολόκληρο το πολιτικό σύστημα συνελήφθη στις 21 Απριλίου. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας κράτησε μια ανένδοτη στάση και από το ’74 και μετά, στην τελευταία περίοδο της ζωής του, αποστασιοποιήθηκε ψυχικά και ηθικά από τις τρέχουσες πολιτικές διαμάχες ενώ του προτάθηκε κατ’ επανάληψη η Προεδρία της Δημοκρατίας.

Να σημειώσουμε ότι εξετάζοντας τη ζωή και το έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, παρά τη στενή τους σχέση, δεν παραλείπεται η επισήμανση των αντιφάσεων και των σφαλμάτων του, χωρίς τα οποία μια βιογραφία εκφυλίζεται σε συσκότιση της ιστορικής αλήθειας. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, «είναι πραγματικά εντυπωσιακό πώς μια χαρισματική προσωπικότητα του διαμετρήματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου δεν προσδιόρισε ουσιαστικά τις εξελίξεις στην Ελλάδα παρά τη μακρά πολιτική του δράση και τις δύο πρωθυπουργίες του».

Ο ίδιος ο Κανελλόπουλος παραδέχθηκε αργότερα τα σοβαρά λάθη του που συνέβαλαν στην απορρύθμιση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Οι προθέσεις του και οι δηλώσεις του, υπερβολικές κάποιες φορές, παρερμηνεύθηκαν και έδωσαν αφορμή σε σφοδρές επικρίσεις σε βάρος του. Αυτό όμως που είναι χαρακτηριστικό της περίπτωσης Κανελλόπουλου, υπογραμμίζει ο συγγραφέας, είναι ότι μόνο αυτός έκανε την αυτοκριτική του και ανέλαβε πλήρως την ευθύνη για τα σφάλματά του, γεγονός που αποτελεί εξαίρεση για πολιτικό της χώρας μας.

Τελικά, μπορεί ο Κανελλόπουλος να μην κατάφερε να πετύχει τη ριζική αναμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας όπως την οραματιζόταν στα νεανικά του χρόνια, αλλά η βιογραφία του, που εκδίδεται σε μία εποχή μεγάλης ηθικής και κοινωνικής κρίσης στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, έρχεται να μας θυμίσει την ανάγκη να συνεχίσουμε να προσπαθούμε προς αυτή την κατεύθυνση.

Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1962, αποφοίτησε από το Κολέγιο Αθηνών και σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Είναι αριστούχος διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης και αριστούχος διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1990 υπηρετεί στην Μέση Εκπαίδευση, όπου διδάσκει Οικονομία και Κοινωνιολογία στο Λύκειο. Από το 2015 είναι Λυκειάρχης της Ιονίου Σχολής. Ταυτόχρονα διδάσκει στην Σχολή Πολέμου Αεροπορίας. Δίδαξε επίσης στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, στην Αστυνομική Ακαδημία, στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης. Διηύθυνε επί εικοσιπέντε χρόνια την επιστημονική επιθεώρηση Νέα Κοινωνιολογία και άλλα δώδεκα την πολιτική επιθεώρηση Νέα Πολιτική (εκδόσεις Παπαζήση). Έχει αρθρογραφήσει επί σειρά ετών στον ημερήσιο τύπο, κυρίως για την διεθνή πολιτική. Έχει συγγράψει οκτώ επιστημονικά έργα, που έχουν πραγματοποιήσει πολλές επανεκδόσεις, μεταξύ των οποίων «Η Βασιλεία στην νεώτερη ελληνική ιστορία», εκδ. Λιβάνης 1993, «Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών», εκδ. Παπαζήση 1996, «Το ζήτημα του Πατριωτισμού», εκδ. Παπαζήση 2010, «Κοινοτισμός», Εναλλακτικές Εκδόσεις 2013, «Μαρξισμός και Τροτσκισμός στην Ελλάδα», εκδ. Παπαζήση 2015.