Η Αλεξάνδρα Α. Καππάτου μας εξηγεί την ψυχολογία των παιδιών

Τι ακριβώς κάνει ένας ψυχολόγος - παιδοψυχολόγος;
Η παιδοψυχολογία είναι ένας κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται με τη μελέτη και την αξιολόγηση της αναπτυξιακής πορείας του παιδιού από τη βρεφική ηλικία μέχρι και την ενηλικίωση, καθώς και με την αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων που παρουσιάζει αυτά τα χρόνια στη συμπεριφορά, στον γνωστικό τομέα, τον νοητικό κ.λπ.

Συχνά οι γονείς απευθύνονται στον ψυχολόγο για να τον συμβουλευτούν για τον ορθότερο τρόπο διαχείρισης του διαζυγίου τους ή ενός τραυματικού γεγονότος που συνέβη στην οικογένεια, ή απώλειας κάποιου μέλους, για τη διαχείριση σεξουαλικής παρενόχλησης – κακοποίησης του παιδιού τους, περιστατικών σχολικού εκφοβισμού, υιοθεσία, προσπάθεια εξωσωματικής κλπ.

Εκτός αυτών, όμως, στον ψυχολόγο μπορεί να απευθυνθεί κάθε γονιός που παρατηρεί ότι έχει δυσκολίες με το παιδί του σε διάφορους τομείς όπως:

• Στη συμπεριφορά (προκλητική/αντιδραστική συμπεριφορά, αρνητισμός, δυσκολία στην οριοθέτηση, επιθετικότητα, ψέμα, κλοπή, δυσκολία στην αλληλεπίδραση, ντροπαλότητα, παραβατική συμπεριφορά κλπ.)
• Στον ύπνο (άρνηση για ύπνο, νυχτερινοί τρόμοι, υπνοβασία, παραμονή στο δωμάτιο των γονιών, ενούρηση – εγκόπριση)
• Στο σχολείο (μάθηση, ΔΕΠΥ, σχολική άρνηση, σχολικός εκφοβισμός, επαγγελματικός προσανατολισμός, πανελλήνιες κλπ.)
• Προβλήματα στη χρήση του διαδικτύου
• Παρουσιάζει άγχος, αγχώδεις διαταραχές ή κατάθλιψη (γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, άγχος αποχωρισμού, πανικός, ειδική φοβία, κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός, δυσθυμία, διπολική διαταραχή κλπ.)
• Παρουσιάζει διαταραχές σίτισης και πρόσληψης τροφής (ψυχογενής ανορεξία, ψυχογενής βουλιμία, παχυσαρκία, άρνηση λήψης τροφής κλπ.)
• Κάνει χρήση ναρκωτικών ή κατάχρηση αλκοόλ
• Νοητική υστέρηση
• Σεξουαλικός προσανατολισμός, πρώιμες σεξουαλικές σχέσεις, ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη κ.ά.

Η πρώτη συνάντηση πάντα γίνεται με τους γονείς και ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να ακολουθήσει και η αξιολόγηση του παιδιού, που γίνεται σε 1-2 συνεδρίες (ενίοτε μπορεί να χρειαστούν και περισσότερες). Στη συνέχεια γίνεται συνάντηση με τους γονείς όπου ο ψυχολόγος συζητά τα συμπεράσματά του και τους καταθέτει τις προτάσεις του για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί συνεργασία μόνο με τους γονείς και να λυθεί με αυτό τον τρόπο το πρόβλημα που ταλανίζει το παιδί αλλά και την οικογένεια. Άλλοτε μπορεί να χρειαστεί και θεραπεία του ίδιου του παιδιού προσαρμοσμένη στην ηλικία και τις ανάγκες του ή γονιών και παιδιού.

Βασικό μέσο θεραπευτικής προσέγγισης του παιδιού είναι το παιχνίδι και το ιχνογράφημα, ενώ στα μεγαλύτερα παιδιά είναι ο διάλογος. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί η συνδρομή και άλλων ειδικών όπως παιδοψυχιάτρου, παιδονευρολόγου, λογοθεραπευτή, ειδικού παιδαγωγού κλπ.

Τι σας έκανε να ακολουθήσετε αυτή την ειδικότητα; Είχατε κάποιον στο μυαλό σας;
Στη Β΄ Λυκείου είχα μια εμπνευσμένη φιλόλογο που ονειρευόταν να σπουδάσει ψυχολογία αλλά για κάποιους λόγους δεν τα είχε καταφέρει. Άρχισε λοιπόν να μας συστήνει τον μαγικό κόσμο της ψυχολογίας και εντυπωσιάστηκα. Έκτοτε άρχισα να μελετώ με πάθος βιβλία ψυχολογίας που κυκλοφορούσαν τότε. Με συνεπήρε η επιστήμη της ψυχολογίας και η ανάγκη μου να φανώ χρήσιμη στον συνάνθρωπό μας έγινε μέσα μου φλόγα. Έτσι αποφάσισα να σπουδάσω ψυχολογία.

Τι σας παρακίνησε να γράφετε βιβλία, να αρθρογραφείτε, να εμφανίζεστε στην τηλεόραση, να δημιουργήσετε έναν ειδικό ιστότοπο που αφορά τον τομέα σας;
Άρχισα να εργάζομαι ως ψυχολόγος στο ελεύθερο επάγγελμα το 1986, τότε που η ψυχολογία ήταν κάτι άγνωστο για την Ελλάδα και μάλιστα για αρκετούς αποτελούσε ταμπού η λέξη Ψυχολόγος. Αυτό μου δημιούργησε ισχυρό κίνητρο να γνωστοποιήσω τον ρόλο του ψυχολόγου και να μιλήσω για τις σχέσεις γονέων-παιδιών και σταδιακά και προβλήματα ψυχοπαθολογίας των παιδιών, εφήβων και ενηλίκων. Η επαφή μου με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης προέκυψε το 1987 τυχαία από το ραδιόφωνο και μετά από άρθρα, ενώ από το 1989 άρχισε σταδιακά η επαφή με την τηλεόραση, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Η ανάγκη μου να γράψω βιβλία ήταν φυσικό επακόλουθο που προήλθε από την επαγγελματική μου εμπειρία, αλλά και από τη διαπίστωσή μου ότι στη χώρα μας υπήρξε μεγάλο κενό στην ενημέρωση των γονέων για θέματα διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους. Από τις διαλέξεις και τα σεμινάρια που έδινα παρατηρούσα τη δίψα τους να αποκτήσουν έγκυρη πληροφόρηση για τα θέματα ψυχικής υγείας των παιδιών τους. Αυτό αποτέλεσε την αφορμή να ξεκινήσω το 1997 να ετοιμάζω το πρώτο μου βιβλίο «Γνωρίστε το παιδί σας», το οποίο κυκλοφόρησε το 1998 από τις εκδόσεις Μοντέρνοι Καιροί και αποτέλεσε μεγάλη εκδοτική επιτυχία – μαζί του μεγάλωσαν χιλιάδες παιδιά. Ακόμη και σήμερα, μετά από 22 χρόνια, ενήλικες που με επισκέπτονται στο γραφείο μου, μου αναφέρουν πόσο τους είχε βοηθήσει στο μεγάλωμα των παιδιών τους. Από το 2013 τα βιβλία μου κυκλοφορούν αποκλειστικά από τις εκδόσεις Μίνωας.

Από το 2014 προσθέσαμε και τα ετήσια ημερολόγια για γονείς, που περιλαμβάνουν tips που μπορεί να φανούν χρήσιμα στην καθημερινότητα της οικογένειας. Η δημιουργία του site μας www.akappatou.gr ήταν η συνέχεια της ανάγκης μας να ενημερώνονται οι οικογένειες για θέματα της ψυχικής υγείας και το εμπλουτίζουμε καθημερινά με πολύ μεράκι.

Η ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας πρέπει να αντιμετωπίζεται με επισκέψεις σε εκπαιδευμένους ειδικούς ή μπορούν οι γονείς να καλυφθούν με βιβλία όπως τα δικά σας;
Σήμερα η πληροφόρηση είναι τεράστια μέσα από τα βιβλία αλλά και από το διαδίκτυο. Όλα αυτά στοχεύουν στο να δώσουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές στους γονείς για θέματα που τους απασχολούν ή προκύπτουν. Σε καμία περίπτωση, όμως, δεν υποκαθιστούν την επίσκεψη στον ειδικό ψυχικής υγείας όταν κρίνουν ότι είναι αναγκαία. Με τα βιβλία δεν αντιμετωπίζεις ούτε θεραπεύεις, προσφέρεις πληροφόρηση, ερεθίσματα για προβληματισμό και σε κάποιες περιπτώσεις πρώτες βοήθειες για τη διαχείριση ενός προβλήματος μέχρι να απευθυνθεί κάποιος στον ειδικό.

Πότε πρέπει να ανησυχούν οι γονείς και να απευθυνθούν σε παιδοψυχίατρο;
Ο παιδοψυχίατρος έχει κάνει σπουδές ιατρικής και ειδικότητα στην παιδοψυχιατρική και είναι αρμόδιος για την αξιολόγηση και διάγνωση των συμπτωμάτων μιας ψυχικής διαταραχής και εκείνος που θα χορηγήσει φαρμακευτική αγωγή στα παιδιά και τους εφήβους όταν κρίνει ότι είναι αναγκαίο. Ωστόσο, αρκετοί παιδοψυχίατροι σήμερα έχουν εκπαιδευτεί και σε μοντέλα ψυχολογικής θεραπείας, τα οποία εφαρμόζουν παράλληλα στην κλινική τους πρακτική.

Από την εμπειρία σας, οι γονείς επισκέπτονται τον παιδοψυχίατρο ή το αποφεύγουν ανησυχώντας μήπως η επίσκεψη στιγματίσει τους ίδιους ή το παιδί τους; Τι θα τους συμβουλεύατε;
Θεωρώ ότι οι εποχές έχουν αλλάξει. Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας που βάραινε τους ανθρώπους, κυρίως, μάλιστα, για τα παιδιά τους, έχει παρέλθει, οπότε δεν αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στο να απευθυνθούν στον παιδοψυχίατρο. Ωστόσο, παρατηρώ ότι τους είναι πιο εύκολο να ζητήσουν βοήθεια από τον ψυχολόγο κυρίως επειδή έχουν συνδέσει τον παιδοψυχίατρο λόγω της ιατρικής του εκπαίδευσης με τη χορήγηση της φαρμακευτικής αγωγής, γεγονός που προκαλεί φόβο στους περισσότερους γονείς. Όμως πρέπει να γνωρίζουν ότι ο παιδοψυχίατρος χορηγεί φαρμακευτική αγωγή μετά από πολλή σκέψη και όταν είναι απόλυτα αναγκαίο και με την παρακολούθησή του. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν χορηγεί φάρμακα.

Με τα βιβλία σας απευθύνεστε μόνο στους γονείς ή μπορούν να τα διαβάσουν και έφηβοι και να βοηθηθούν;
Απευθύνονται κυρίως στους γονείς, στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, στους θεραπευτές, αλλά κάποια κεφάλαια μπορούν να τα διαβάσουν και οι έφηβοι ώστε να βοηθηθούν να καταλάβουν κάποιες αντιδράσεις τους ή να πάρουν ιδέες για τη διαχείριση θεμάτων που τους απασχολούν.

Ποιο είναι το πιο δύσκολο πράγμα να καταλάβουν οι γονείς;
Ότι το πρόβλημα που παρουσιάζει το παιδί τους αποτελεί τον καθρέπτη της λειτουργίας της οικογένειάς τους και ότι οι ίδιοι αποτελούν σημαντικό μέρος της επίλυσής του. Αυτό σημαίνει ότι με τη δική τους συνεργασία και αλλαγή μπορούν να επιλυθούν τα προβλήματα που παρουσιάζει το παιδί.

Πώς θα καταλάβουμε αν αυτά που διαβάζουμε και εφαρμόζουμε έχουν αποτέλεσμα;
Στα βιβλία μου υπάρχει, σε κάθε θέμα που αναλύεται, παράδειγμα και ακολουθούν με προσιτό ύφος τα αίτια που προβλήματος και οδηγίες διαχείρισης. Αυτό είναι ιδιαίτερα βοηθητικό για τους γονείς και μπορεί να τους δώσει σημαντική ώθηση. Όλα αυτά τα χρόνια που κυκλοφορούν τα βιβλία μου έχω εκατοντάδες αναφορές από γονείς για το πόσο πολύ τους έχουν βοηθήσει. Το ίδιο μου λένε συνάδελφοί μου ψυχολόγοι και παιδοψυχίατροι, ότι δηλαδή είναι πολύ αναλυτικά, προσιτά και ξεκάθαρα. Αυτό αποτελεί ισχυρότατο κίνητρο για να συνεχίζω. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αφήνομαι στην κρίση των αναγνωστών μου.

Ποιο νομίζετε πως είναι το σπουδαιότερο δίδαγμα για τους γονείς που θα διαβάσουν το βιβλίο σας «Μεγαλώνοντας ευτυχισμένα παιδιά»;
Δεν μπορώ να σας απαντήσω με βεβαιότητα γιατί εξαρτάται από τον τρόπο που κάθε γονιός εισπράττει και μεταφράζει τα μηνύματα. Θα μου επιτρέψετε να το αφήσω στην κρίση των αναγνωστών μας.

Έχετε μεγάλο συγγραφικό έργο. Ποιο είναι πιο δύσκολο: να δουλεύεις σαν ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος ή να γράφεις συμβουλευτικά βιβλία;
Είμαι τυχερή που είμαι ψυχολόγος γιατί εισπράττω μεγάλη χαρά από την ευγνωμοσύνη των ανθρώπων όταν ξεπερνούν τις δυσκολίες τους. Όταν αγαπάς αυτό που κάνεις, δεν υπάρχει δυσκολία. Ασφαλώς το καθημερινό μου πρόγραμμα είναι ιδιαίτερα απαιτητικό και ασφυκτικό, όμως όλα αυτά τα προσπερνώ όταν αισθάνομαι ότι έκανα τα πάντα για κάθε άτομο που με εμπιστεύεται.

Η συγγραφή των βιβλίων αποτελεί μια διέξοδο από την καθημερινότητα, με ξεκουράζει, έρχομαι σε επαφή με τα τελευταία δεδομένα της επιστήμης και μου δίνεται η δυνατότητα να γίνομαι χρήσιμη σε κάποιες περιπτώσεις. Αυτό από μόνο του είναι συναρπαστικό. Σε καμία περίπτωση, ωστόσο, δεν θεωρώ τον εαυτό μου επαγγελματία συγγραφέα.

Τελικά, από την εμπειρία σας πιστεύετε ότι είναι πραγματικά εφικτό να μεγαλώσουμε ευτυχισμένα παιδιά;
Η λέξη «ευτυχία» είναι στόχος για τους περισσότερους γονείς, επειδή όμως ζούμε σε συνθήκες μη ιδανικές, με μια καθημερινότητα συχνά δύσκολη, όπως στην παρούσα φάση που η πανδημία έχει αλλάξει όχι μόνο τη δική μας ζωή, αλλά και των παιδιών μας, είναι ορθότερο να πω ότι είναι εφικτό να μεγαλώσουμε παιδιά ισορροπημένα και χαρούμενα εάν τους επιτρέπουμε να εκφράζουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, εάν τους δείχνουμε ότι τα καταλαβαίνουμε, αν τα διαβεβαιώνουμε ότι είμαστε δίπλα τους, αν τα ακούμε με προσοχή, τους διαθέτουμε χρόνο, έχουμε ξεκάθαρα όρια και κοινή αντιμετώπιση οι δύο γονείς. Τέλος, αν τα ενθαρρύνουμε, αν τα προτρέπουμε και τα ενισχύουμε να προσπαθούν, ώστε να αναπτύξουν την αυτοεκτίμησή τους. Συμπερασματικά, η επικοινωνία μας με τα παιδιά αποτελεί τη σημαντικότερη πρόκληση της διαπαιδαγώγησής τους.