«Ευρωπαίοι ψηφοφόροι, είστε υπεύθυνοι για τη Μόρια»

Η Marie Doutrepont είναι Βελγίδα δικηγόρος που ως απεσταλμένη του CCBE (Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Δικηγορικών Συλλόγων) παρείχε το 2017 νομική υποστήριξη πρώτης γραμμής στη Μόρια της Λέσβου. Στις τρεις εβδομάδες που παρέμεινε και δούλεψε στον καταυλισμό αφηγείται μέσω επιστολών που στέλνει σε αγαπημένα της πρόσωπα όσα βιώνει εκεί.

Στο βιβλίο της «Μόρια - Μετέωροι στο πουθενά της Ευρώπης» που κυκλοφορεί εντός ολίγων ημερών από τις εκδόσεις Ποταμός (μετάφραση: Σάντρα Βρέττα) οι αλήθειες που αποκαλύπτονται είναι συγκλονιστικές και οι αφηγήσεις σκληρές. Η συγγραφέας αναφέρει πως χιλιάδες άνθρωποι με όνειρα και δίψα για ζωή στοιβάζονται σε έναν καταυλισμό που είναι φτιαγμένος για να φιλοξενήσει το ένα πέμπτο μόλις των ανθρώπων που φιλοξενεί. Δυστυχώς εκτός από την έλλειψη του χώρου υπάρχει επίσης έλλειψη ιατρικής φροντίδας καθώς και νομικής και ψυχολογικής υποστήριξης.

Η Ελλάδα λόγω γεωγραφικής θέσης καλείται να «κρύψει» το πρόβλημα από τον υπόλοιπο κόσμο και η τακτική της Ευρώπης –όπως αναφέρεται στο βιβλίο– είναι σύμφωνη με το πνεύμα της εποχής: «Ας κρύψουμε από τα μάτια μας τη δυστυχία».

Η δυστυχία λοιπόν των προσφύγων κρύβεται κάτω από το χαλί στα σύνορα της Ευρώπης. Μόνο που στην προκειμένη περίπτωση λόγω γεωγραφικής θέσης, όταν μιλάμε για τα σύνορα της Ευρώπης δεν εννοούμε τα σύνορα περιμετρικά αλλά εννοούμε κατά κύριο λόγο την Ελλάδα.

Η συμφωνία του Μαρτίου του 2016 μεταξύ Ε.Ε. και Τουρκίας καθιστά τα κράτη μέλη που είναι και φυσικά σύνορα, σε κράτη μέλη που θα απορροφήσουν τα κύματα προσφύγων που καταφθάνουν κατά χιλιάδες. Κάποιοι στη διαδρομή πνίγηκαν, κάποιοι έχασαν δικούς τους ανθρώπους, τα υπάρχοντά τους και τα επίσημα έγγραφα τους. Για όσους επέζησαν, από όπου κι αν έφυγαν, ό,τι κι αν είχαν υποστεί, είτε κρίθηκαν ευάλωτοι είτε όχι, η κοινή μοίρα τους ήταν ο καταυλισμός της Λέσβου που «βούλιαξε» από το βάρος της κρίσιμης ιστορικής στιγμής.

Πριν μιλήσουμε για το περιεχόμενο του βιβλίου σας πείτε μας πώς αποφασίσατε αρχικά να παρέχετε νομικές υπηρεσίες στο hotspot της Μόριας;
Είμαι δικηγόρος για υποθέσεις ασύλου εδώ και δέκα χρόνια. Ήμουν ήδη σε επαφή με υποθέσεις προσφύγων και θέλησα να προσεγγίσω την πλευρά της ιστορίας τους που δεν γνώριζα. Την ιστορία της εξορίας τους και της άφιξής τους στην Ευρώπη. Ως δικηγόρος για υποθέσεις ασύλου στο Βέλγιο δεν τύχαινε να μιλήσω μαζί τους για αυτή την περίοδο μιας και η αξιολόγηση για άσυλο γίνεται στη χώρα άφιξης. Το να βρίσκομαι στη Μόρια με έμαθε πόσο σημαντικό είναι να αναρωτηθούμε για το ταξίδι τους και τον ερχομό τους στην Ευρώπη (πολλοί έχουν περάσει από βασανιστήρια, έχουν υποστεί βιασμούς και έχει κινδυνεύσει η ζωή τους πολλάκις μέχρι να φτάσουν). Δυστυχώς η άφιξή τους στην Ευρώπη είναι συχνά η αιτία για νέα τραύματα και υπάρχει κακή μεταχείριση σε ανθρώπους που έχουν ήδη υποφέρει πολύ.

Διαβάζοντας στο βιβλίο σας περιπτώσεις προσφύγων που περιγράφετε μπορεί κάποιος να υποθέσει πως άσχετα με το πώς και από πού έφυγαν όταν φτάσουν στη Μόρια θα κρατηθούν «αιχμάλωτοι» χωρίς επιλογές ως προς το τι μπορούν να κάνουν. Αληθεύει αυτό;
Αυτό είδα τις τρεις εβδομάδες που πέρασα στον καταυλισμό και είμαι αρκετά βέβαιη πως η κατάσταση δεν έχει αλλάξει από το 2017, αλλά έχει μάλιστα χειροτερέψει. Μιλώντας με δικηγόρους που πήγαν στη Μόρια στις αρχές της φετινής χρονιάς μου περιέγραψαν πως πλέον ακόμα και οι ευάλωτες περιπτώσεις (ασυνόδευτα, έγκυοι σε προχωρημένη εγκυμοσύνη) όχι μόνο δεν έχουν τη δυνατότητα να βγουν από τον καταυλισμό –κάτι που σε ορισμένες περιπτώσεις επιτρεπόταν το 2017− αλλά συχνά δεν υπάρχει χώρος για αυτούς κι έτσι εγκαθίστανται στον εξωτερικό καταυλισμό που αποκαλείται «ελαιώνας» έχοντας μόνο έναν μουσαμά να τους προστατεύει από τη βροχή και το κρύο. Θα έλεγα λοιπόν πως δεν είναι απλώς κρατούμενοι στη Μόρια αλλά συχνά ο τρόπος που τους φέρεται η Ευρώπη σε αυτές τις «υπαίθριες φυλακές» ισοδυναμεί με τις συνθήκες που είχαν στις χώρες από τις οποίες με κίνδυνο «απέδρασαν».

Υπάρχει ένα βίντεο του BBC στο οποίο ένας γιατρός των Γιατρών Χωρίς Σύνορα περιγράφει τη Μόρια σαν το χειρότερο καταυλισμό προσφύγων στον κόσμο − χειρότερο και από τους καταυλισμούς σε εμπόλεμη ζώνη. Βρίσκετε αυτή τη δήλωση υπερβολική;
Δεν έχω βρεθεί ποτέ σε καταυλισμό σε εμπόλεμη ζώνη κι έτσι δεν έχω μέτρο σύγκρισης. Αυτό που θυμάμαι όμως είναι το σοκ που έπαθα όταν πρωτοέφτασα στη Μόρια και οι πρώτες μου σκέψεις. Πράγματι σκέφτηκα τους καταυλισμούς στον Λίβανο, στη Σομαλία και το Σουδάν που μου είχαν περιγράψει οι πελάτες μου. Ήμουν σοκαρισμένη με αυτό που έβλεπα γνωρίζοντας ότι βρίσκομαι στην Ευρώπη. Δεν ξέρω λοιπόν αν είναι χειρότερα από τους καταυλισμούς σε εμπόλεμη ζώνη αλλά πιστεύω αυτό που είπε ο γιατρός. Επίσης γνωρίζω πως στη Μόρια παραβιάζονται βασικά ανθρώπινα δικαιώματα με έναν τρόπο πολύ οργανωμένο (είμαι πεπεισμένη πως αυτό γίνεται σκοπίμως ώστε να περάσει το μήνυμα σε όσους σκοπεύουν να έρθουν και να τους αποθαρρύνει).
Όχι μόνο δεν υπάρχει εκπαίδευση για τα παιδιά αλλά ούτε πρόσβαση σε νοσοκομεία. Δεν έχουν καμία νομική υποστήριξη, ούτε καν ελευθερία κινήσεων, όμως αυτό που κυρίως δεν καλύπτεται είναι οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Άνθρωποι πεθαίνουν στη Μόρια λόγω κακής πρόσβασης σε σίτιση και έλλειψη καταλύματος. Πεθαίνουν λόγω της ανασφάλειας που προκύπτει από τις βίαιες συνθήκες διαβίωσης στον καταυλισμό. Γνωρίζοντας αυτά, ναι, μπορώ να κάνω το συσχετισμό με καταυλισμούς σε εμπόλεμες ζώνες.

Στις επιστολές σας αναφέρεστε συχνά στο παράδοξο του να είστε σε ένα πανέμορφο νησί αλλά ταυτόχρονα σε έναν τέτοιο καταυλισμό. Αναφέρεστε επίσης στην υπέροχη, γαλάζια θάλασσα που μετατράπηκε σε νεκροταφείο. Αυτός ο πόλος έλξης για τους ξένους είναι εφιάλτης για κάποιους άλλους ξένους. Πώς είδατε να το διαχειρίζονται αυτό οι ντόπιοι κάτοικοι;
Και πάλι η εμπειρία μου είναι περιορισμένη και είμαι θετικά προδιατεθειμένη. Η πλειοψηφία των ντόπιων κατοίκων με συγκλόνισε με την ευαίσθητη και ανθρώπινη ματιά τους στην πραγματικότητα που ζούσαν οι πρόσφυγες. Ακόμα περισσότερο κάποιες πρωτοβουλίες τους που έδειξαν συμπόνια και γενναιοδωρία ήταν πραγματικό μάθημα για εμένα. Για παράδειγμα ο Νίκος και η Κατερίνα που έχουν εστιατόριο κοντά στον καταυλισμό και αποφάσισαν πως ένα τραπέζι τους θα είναι διαθέσιμο για τους πρόσφυγες που μπορούν να βγουν έτσι ώστε να έχουν ένα γεύμα έξω δωρεάν. Θαύμασα την ανθρωπιά των ντόπιων και τη θαύμασα ακόμα περισσότερο γνωρίζοντας τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν στο νησί. Έχω την αίσθηση ότι αυτό συμβαίνει λόγω της καθημερινής τους συναναστροφής με τους ανθρώπους που περιφέρονται στο νησί. Οι ντόπιοι βλέπουν πως αυτό που αποκαλούμε «πρόσφυγες» είναι οι γυναίκες, οι άνδρες και τα παιδιά που βλέπουν μπροστά τους. Είναι δύσκολο να παραβλέψει κάποιος αυτή την αλήθεια όταν τη βλέπει μπροστά του, σε αντίθεση με τους κατοίκους της Ευρώπης που η πραγματικότητα αυτή είναι κάτι μακρινό και αφηρημένο.

Κι εδώ που αναφερθήκατε στο «μακρινό» θέλω να σας ρωτήσω αν αυτό ισχυροποιεί τη λογική που θέλει την Ευρώπη να «κρύβει» τις φρικαλεότητες στα hotspots. Γεωγραφικά η Ελλάδα λόγω συνόρων έχει δεχτεί τις επιπτώσεις του προσφυγικού. Νομίζετε πως τα κράτη μέλη της Ε.Ε., που τα σύνορα τους δεν έχουν διόδους εισροής, δεν αντιμετωπίζουν το προσφυγικό και ως δικό τους πρόβλημα;
Έτσι νομίζω. Για χώρες που δεν συνορεύουν με χώρες εκτός Ευρώπης η ρητορική για «κρίση», «ροή», «ρεύμα» λειτουργεί πολύ καλά. Είναι εύκολο να τρομάξεις τους ανθρώπους με τέτοιες λέξεις, με αριθμούς και στατιστικές κάνοντάς τους να ξεχάσουν ότι μιλάμε για ανθρώπους σαν κι εμάς. Με τον τρόπο αυτό είναι εύκολο για τις χώρες μέλη της Ε.Ε. να απορρίψουν τις ευθύνες που τους αναλογούν στα hotspots στα της Ελλάδας και της Ιταλίας. Η τρανότερη απόδειξη αυτής της λογικής είναι η συμφωνία μεταξύ Ευρώπης-Τουρκίας του 2016. Η συμφωνία εφαρμόστηκε ως προς το πρώτο σκέλος, δηλαδή την υλοποίηση των hotspots. Το δεύτερο σκέλος, που ήταν η μετακίνηση των προσφύγων από τα hotspots, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Όταν όμως μιλάμε για τον αποκλεισμό των προσφύγων στα hotspots, τότε μιλάμε για μια μεγάλη επιτυχία της συμφωνίας μεταξύ Ε.Ε και Τουρκίας, μιας και αυτό ακριβώς ήθελαν να κάνουν από την αρχή.

Σε κάποιο σημείο γράφετε πως η ελπίδα είναι ένα φυτό με πολύ γερές ρίζες. Έχετε και μια εξαιρετική επίσης φράση που λέει «όσο δεν πεθαίνεις, πρέπει να ζήσεις». Στην πλειοψηφία τους οι άνθρωποι που συναντήσατε ήταν απελπισμένοι ή αισιόδοξοι;
Οι περισσότεροι άνθρωποι στη Μόρια ήταν εντελώς απελπισμένοι. Θυμάμαι συγκεκριμένα μια φράση που είχε πει κάποιος όταν ρώτησα μια κοπέλα που εξυπηρετούσα πού είχε βρει το ψωμί που έτρωγε. Η κοπέλα μου απάντησε ότι της το έστειλε ο Θεός και αυτός ο άνθρωπος τότε γέλασε και της είπε: «Ο Θεός έχει εγκαταλείψει τη Μόρια εδώ και καιρό».
Η απόγνωση των ανθρώπων είναι ακόμα πιο έντονη επειδή πίστευαν πως με την άφιξή τους στη Μόρια θα τελείωναν τα προβλήματά τους. Το σοκ τους ήταν πολύ μεγάλο. Για αυτό ακριβώς τον λόγο με συνέπαιρνε όταν έβλεπα σε μερικούς μεγάλο απόθεμα ελπίδας και αντοχής. Το γεγονός ότι παρέμεναν ζωντανοί, το ότι μερικές γυναίκες έβρισκαν ένα μανό και έβαφαν τα νύχια τους να είναι όμορφες ή ότι οργάνωναν μια θεατρική παράσταση στις κατάμεστες σκηνές. Έφτιαξαν ακόμα κι ένα κομμωτήριο και φύτεψαν λουλούδια δίπλα στον σκουπιδότοπο. Η φυσιολογική και λογική αντίδραση θα ήταν να χάσουν την πίστη τους και την ελπίδα τους – όμως δεν συμβαίνει πάντα αυτό και στην προκειμένη περίπτωση αυτό το έβρισκα υπέροχο.

Αποφασίσατε να γράψετε αυτά τα γράμματα για να αντέξετε τις τρεις εβδομάδες που θα περνούσατε στη Μόρια. Σας άλλαξαν σαν άνθρωπο αυτές οι τρεις εβδομάδες;
Θα έλεγα πως τσαλακώθηκε λίγο η αισιοδοξία που είχα από τη φύση μου... Ως μητέρα, δεν μπορούσα να μη βλέπω τον γιο μου σε όλα τα πρόσωπα των παιδιών στη Μόρια. Επέστρεψα στη χώρα μου με ένα μεγάλο αίσθημα ενοχής και ευθύνης. Σκεφτόμουν συνεχώς ότι θα είμαι υπόλογη στον γιο μου αν με ρωτήσει τι κάναμε εμείς οι ενήλικες της δεκαετίας αυτής με τους ανθρώπους που έφτασαν στο Αιγαίο ζητώντας άσυλο. Σκεπτόμενη την απάντησή μου σε αυτό το ερώτημα είχα την αίσθηση του επείγοντος και της ανάγκης να κάνω κάτι, έστω να μιλήσω δημόσια για όσα είδα εκεί. Μιλάμε για μαζικές δολοφονίες στη Μεσόγειο, στο Αιγαίο και στα hotspots. Η απόγνωση σκοτώνει ή τρελαίνει τους ανθρώπους και αυτό ενισχύεται με την έλλειψη τροφής με το κρύο και τη βία που υπάρχει στον καταυλισμό. Όταν δε η απόγνωση είναι οργανωμένη διοικητικά, σχεδιασμένη και συμφωνημένη από τις Βρυξέλες και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τότε κατά τη γνώμη μου μετατρέπεται σε δολοφονική πολιτική για την οποία εμείς ως Ευρωπαίοι ψηφοφόροι είμαστε επίσης υπεύθυνοι.

Τι προβλέπετε λοιπόν εσείς και ως δικηγόρος που έχει ασχοληθεί με το προσφυγικό και έχει μια εμπεριστατωμένη εικόνα; Ποιο είναι το μέλλον των ανθρώπων που κρατούνται στους καταυλισμούς υποφέροντας τις ανεπάρκειες της συμφωνίας του Μαρτίου 2016 μεταξύ Τουρκίας και Ευρώπης; 
Δεν είμαι αισιόδοξη για το μέλλον τους. Η δεξιά στροφή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και η ρητορική του φόβου που χρησιμοποιούν δεν δίνει ελπίδα για μια αλλαγή σύντομα. Είδαμε το φαινόμενο και με το ζήτημα του Covid-19: η Ελλάδα βγαίνει από την καραντίνα αλλά την ίδια στιγμή στα hotspots η «καραντίνα» συνεχίζεται. Υπάρχει η θέληση από την πλευρά των πολιτικών να δημιουργηθούν πολίτες β’ κατηγορίας και να στείλουν το μήνυμα στις πατρίδες τους: «Μην έρχεστε στην Ευρώπη, βλέπετε τι κάνουμε στους συμπατριώτες σας». Όσο αυτή η τακτική είναι παρούσα και όσο δεχόμαστε να μας κυριεύει ο φόβος τίποτα δεν θα αλλάξει. Η κλιματική αλλαγή επίσης θα κάνει τα πράγματα χειρότερα σε πολλές χώρες του κόσμου και θα αναγκάσει ακόμα περισσότερους πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Πρέπει να γίνει δουλειά με τη νοοτροπία των ανθρώπων πάνω σε αυτό το ζήτημα. Αυτό που γίνεται στη Μόρια και η πολιτική απέναντι στους πρόσφυγες είναι μια ωρολογιακή βόμβα. Όλες οι «Μόριες» του κόσμου δεν θα σταματήσουν τους ανθρώπους από το να φεύγουν μακριά από τη χώρα τους όταν υπάρχει πόλεμος ή πείνα. Μιας και αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να αλλάξει, ας προσπαθήσουμε να κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε με αυτήν. Πράγματι με συγκίνησε η προθυμία και η ενέργεια πολλών ανθρώπων που κατέφθαναν στη Μόρια. Ήθελαν να ξαναχτίσουν τις ζωές τους, να δουλέψουν και να συνεισφέρουν στην κοινωνία. Η Μόρια αυτό το καταστρέφει. Σκορπάει την ενέργεια, δημιουργεί θυμό και εκδικητικά συναισθήματα. Τι θα γινόταν άραγε εάν καλωσορίζαμε και αξιοποιούσαμε τις δυνατότητες των ανθρώπων που καταφθάνουν; Ένα πράγμα είναι σίγουρο: Η παρούσα τακτική δεν λειτουργεί και θα ήταν ιστορική γκάφα να πιστέψουμε πως και το ψηλότερο τείχος του κόσμου θα σταματούσε τους ανθρώπους που πρέπει να το περάσουν. Ας γκρεμίσουμε λοιπόν τα τείχη και τις «Μόριες» και ας δούμε τι θα συμβεί. Το ξέρω ότι ακούγεται τρομακτικό αλλά, πιστέψτε με, η κατάσταση που δημιουργείται αυτή τη στιγμή είναι πολύ τρομακτικότερη. Αν θέλουν να εξουδετερώσουμε τη βόμβα δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να βάλουμε την ανθρωπιά και τη συμπόνια πάνω από τον φόβο.