24 ώρες στην Αρχαία Αθήνα με τον Φίλιπ Μάτισζακ

Ο Φίλιπ Μάτισζακ διδάσκει στο Ινστιτούτο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και είναι διάσημος για το ερευνητικό του έργο στην αρχαία ιστορία. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν τα δύο του βιβλία «24 ώρες στην Αρχαία Αθήνα» και «24 ώρες στην Αρχαία Ρώμη» από τις εκδόσεις Οξύ. 

Κείμενα που σε παρασύρουν από την πρώτη σελίδα σε μία κινηματογραφική, ώρα προς ώρα, περιήγηση στην αρχαία καθημερινότητα, με ιστορική ακρίβεια, τρυφερότητα και χιούμορ. Το αθηναϊκό του βιβλίο ξεκινάει από τα μεσάνυχτα, ακολουθώντας τις μοναχικές σκέψεις και τα βήματα ενός φρουρού, κάτω από το φως των πυρσών, στη βάση του επιβλητικού χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς, στον Παρθενώνα. Όσο βαθαίνει η νύχτα, οδηγούμαστε σε ακόμα πιο κρυμμένες γωνιές της αρχαίας Αθήνας: δυο δούλες που παίζουν θέατρο κρυφά από τον αφέντη τους. Ένας γιατρός που τρέχει να σώσει μία ιέρεια της Αθήνας Πολιάδος μέσα στη νύχτα. Μία κομψή τριήρης που ξεκινάει αργά, μέσα στην ομίχλη, από τον όρμο του Φαλήρου. Ένας δούλος πιάνει δουλειά στο μεταλλείο, 4 το πρωί. Στις 5, ένας αγγειογράφος ξεκινάει στο φως του κεριού, ένα έργο. Τα χαράματα, μία μάγισσα κάνει τα μαγικά της ενώ λίγο αργότερα ο προπονητής της πάλης ετοιμάζεται για μάθημα. Μία ιχθυοπώλης στήνει τον πάγκο της.

Ο ήλιος έχει προβάλει πίσω από τον Λυκαβηττό και μία σύζυγος συναντάει τον εραστή της ενώ ο ιππέας επιθεωρεί την ύλη του. Στις 12 το μεσημέρι, ο βουλευτής κάνει το διάλειμμά του στην Αγορά της πόλης. Λίγο αργότερα ένας δρομέας ξεκινάει την απίστευτη διαδρομή του για τη Σπάρτη. Οπλίτες, καπετάνιοι, πολεοδόμοι, εταίρες, λαθρέμποροι σύκων, Σπαρτιάτες κατάσκοποι, μεθυσμένοι ταραξίες σε γάμο, χορεύτριες με σπαθιά. Αθηναίοι και ξένοι σε ένα πανοραμικό τράβελινγκ – για το οποίο μας μίλησε ο συγγραφέας, από τα χιονισμένα βουνά της Βρετανικής Κολούμπια στον Καναδά, όπου ζει.

Ένα μεγάλο μέρος του δημοσιευμένου έργου σας έχει να κάνει με τον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο. Τι ήταν αυτό που σας ενέπνευσε να ερευνήσετε εκείνη την περίοδο;
Καθαρή ανάγκη απόδρασης. Για μένα ο αρχαίος κόσμος είναι μια εναλλακτική πραγματικότητα όπου όλα είναι διαφορετικά. Οι άνθρωποι προσεγγίζουν τα ίδια πράγματα με διαφορετική αντίληψη και νοοτροπία και όμως παραμένουν άνθρωποι με συναισθήματα και κίνητρα με τα οποία μπορείς άμεσα να ταυτιστείς. Σε μερικούς ανθρώπους αρέσει να ερευνούν το σύμπαν του Star Wars και αυτό τους κάνει geeks, σπασίκλες. Εμένα μου αρέσει να μελετώ τον αρχαίο κόσμο και αυτό με κάνει λόγιο! 

Έχετε ακόμα τους «μικρούς πλαστικούς οπλίτες» που σας είχαν αγοράσει οι γονείς σας στα τέλη της δεκαετίας του ’60;
Δυστυχώς όχι. Περνούσα πολλές ώρες ψάχνοντας διάφορους τύπους ασπίδων τις οποίες χρωμάτιζα με προσοχή, αλλά όταν μεγάλωσα και άρχισα να παίζω πόλεμο και στρατιώτες στ’ αλήθεια, νομίζω ότι η μητέρα μου κρυφά πέταξε τα στρατιωτάκια οπλίτες στα σκουπίδια.  

Στο βιβλίο σας «24 ώρες στην αρχαία Αθήνα» δίνετε μία πολύ λεπτομερή περιγραφή της καθημερινής ζωής στην πόλη. Πώς κάνατε την έρευνα για αυτό το έργο σας;
Για να πω την αλήθεια, έκλεψα. Αντί να κάνω εγώ τη δουλειά, πήρα απλώς τη δουλειά άλλων συγγραφέων που ζούσαν στην Αθήνα εκείνη την περίοδο και μετέφρασα μεγάλα αποσπάσματα των γραπτών τους. Υπάρχει ένα τεράστιο υλικό βιβλιογραφίας από την Αθήνα – θεατρικά έργα, φιλοσοφικές συζητήσεις, ιστορίες και κείμενα για το οτιδήποτε, από την κατασκευή υποδημάτων μέχρι το πώς να νοικιάσεις μία πόρνη. Έτσι, για παράδειγμα, το κεφάλαιο του βιβλίου για τον εκπαιδευτή του ιππικού είναι βασικά το «Περί ιππικής» του Ξενοφώντα, μαζί με άλλα κείμενα ενσωματωμένα στα σημεία που χρειαζόταν επιπλέον υλικό. Στο κεφάλαιο όπου ο Ιπποκράτης ακρωτηριάζει ένα πόδι, χρησιμοποίησα απευθείας υλικό από το κείμενο του Ιπποκράτη «Περί ακρωτηριασμού» και πάει λέγοντας.  

Τι ήταν αυτό που σας εντυπωσίασε περισσότερο στη ζωή της αρχαίας Αθήνας;
Σε σύγκριση με τη Ρώμη, η Αθήνα δίνει μία πιο οικεία αίσθηση. Υπάρχει μια αίσθηση κοινότητας και κοινού σκοπού, η οποία δεν υπάρχει στο τεράστιο, πολυσύχναστο θέατρο που ήταν η Ρωμαϊκή μητρόπολη. Στην Αθήνα νιώθεις ότι οι άνθρωποι γνώριζαν, ή γνώριζαν για τους άλλους από πιο κοντά. Επίσης η Αθήνα έχει ένα εκπληκτικό μίγμα πρωτόγονου και εξαιρετικής πολυπλοκότητας που είναι πραγματικά γοητευτικό.  

Έχετε βρεθεί ποτέ πραγματικά στην Αθήνα;
Για πολύ λιγότερο χρόνο απ’ όσο θα ήθελα – και προς απογοήτευσή μου, ένα μεγάλο μέρος του Παρθενώνα ήταν κλειστό για επισκευές.  

Έχετε παρατηρήσει κάτι συγκεκριμένο από την αρχαία εποχή το οποίο, ίσως, παραμένει ζωντανό στη ζωή της σύγχρονης Αθήνας;
Ένα πράγμα μού έρχεται στο μυαλό αμέσως – όπως και οι αρχαίοι τους πρόγονοι, οι σύγχρονοι Αθηναίοι είναι εκ του φυσικού τους επιχειρηματίες που προτιμούν να εργάζονται για τον εαυτό τους παρά για κάποιον εργοδότη. Και έχουν την ίδια αγάπη για το καλό φαγητό, κατά προτίμηση τρώγοντάς το με καλή παρέα.   

Αν έπρεπε να διαλέξετε, θα ήσασταν με τους Αθηναίους ή με τους Σπαρτιάτες; Και γιατί;
Α, με τους Αθηναίους, κάθε φορά. Ενώ εκτιμώ τις αξίες των Σπαρτιατών περί γενναιότητας και αυτοθυσίας, υπήρχαν πολλά στην κοινωνία τους που ήταν εντελώς απεχθή. Μου αρέσει η μαγειρική και το καλό φαγητό, οπότε ο περίφημος «μέλανας ζωμός» των Σπαρτιατών και μόνο θα με έκανε να φύγω από την πόλη τους τρέχοντας. Η αγάπη των Αθηναίων για το κάλλος, τη συζήτηση και την πνευματική έρευνα είναι πολύ πιο ελκυστική.  

Έχετε γράψει και το βιβλίο «24 ώρες στην αρχαία Ρώμη». Ποιες είναι οι μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ των δύο πόλεων;
Όπως είπα και προηγουμένως, η Αθήνα δίνει μία πιο οικεία αίσθηση και, φυσικά, είναι πιο ομοιογενής. Η Ρώμη ήταν πολυπληθής, πολυεθνική και πάνω από δέκα φορές μεγαλύτερη. Επίσης η Αθήνα είχε μεγαλύτερη συνείδηση της τρωτότητάς της απ’ ό,τι η σαρωτική αυτοπεποίθηση της αυτοκρατορικής Ρώμης.   

Και ποιες θα ήταν οι ομοιότητες ανάμεσα στις δύο πόλεις;
Πάνω απ΄όλα, η αίσθηση ότι είναι το κέντρο του κόσμου, το μέρος όπου συμβαίνουν όλα τα σπουδαία και ότι εκεί συμβαίνουν πρώτα. Οι πολίτες της Ρώμης και της Αθήνας ήταν, δίκαια, υπερήφανοι για τις πόλεις τους και τα κατορθώματά τους, αλλά και οι δύο κοινωνίες είχαν αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να εξετάζουν σκληρά και αυτοκριτικά τα μειονεκτήματά τους και να τα εκφράζουν δημοσίως.  

Στον 21ο αιώνα ποια θα ήταν τα μαθήματα που θα έπρεπε να διδαχτούμε από τον αρχαίο κόσμο;
Το ότι δεν αντιπροσωπεύουμε το τέλος της ιστορίας. Η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη ήταν μέρος του πολιτισμού της Μεσογείου και της Μεσοποταμίας, που ήταν χιλιάδες χρόνια παλαιότεροι και από τις δύο πόλεις. Με τον καιρό κι εμείς θα γίνουμε μέρος της ροής της ιστορίας και σίγουρα δεν αντιπροσωπεύουμε την ύψιστη στιγμή της ιστορίας. Κάποια μέρα οι μοντέρνες μας προκαταλήψεις και τα κοινωνικά μας ζητήματα θα φαίνονται σε άλλους το ίδιο μακρινά και ελαφρώς ξένα, όσο φαίνονται σε εμάς σήμερα εκείνα των αρχαίων Αθηναίων. 

Στο βιβλίο «24 ώρες στη ζωή του Philip Matyszak» ποιοι θα ήταν οι τίτλοι των κεφαλαίων;
Εχμ… η προϋπόθεση εδώ είναι ότι έχω ζωή, ενώ δεν έχω. Αντίθετα, ζω ήσυχα σε μία καμπίνα στα χιόνια στα όρη Monashee (αυτή τη στιγμή έξω το χιόνι είναι δύο μέτρα ύψος) και όταν δεν φτυαρίζω χιόνι ή δεν περπατάω με τα χιονοπέδιλα ή δεν ψήνω στον φούρνο, είμαι χαμένος κάπου στην αρχαιότητα, διαβάζοντας, γράφοντας ή κάνοντας έρευνα. Η σύζυγός μου με περιέγραψε κάποτε ως μηχανή που μετατρέπει τον καφέ σε αρχαία ιστορία και υποθέτω ότι έχει δίκιο. 

Ποιο είναι το θέμα στο οποίο δουλεύετε τώρα;
Για να δούμε… οι στόχοι μου προς το παρόν είναι το γράψιμο δύο βιβλίων, μία εργασία επιμέλειας, μετάφραση συνθημάτων γκράφιτι της Πομπηίας, συμβουλευτική εργασία για μία εταιρεία media που ετοιμάζει μία παραγωγή με θέμα την αρχαία Ρώμη, και ένα άρθρο για περιοδικό. Κάθε πρωί αποφασίζω ποιο από τα project έχει μείνει πιο πίσω και αρχίζω να δουλεύω πάνω σε αυτό. Γενικά περνάω θαυμάσια – δεν θα άλλαζα τη δουλειά μου με κανενός άλλου.