Ο Κολμ Τόιμπιν επιχειρεί να ξαναπλάσει τον μύθο της Ορέστειας

Ο πλούτος των ελληνικών μύθων όπως αναδύεται από τα έργα των μεγάλων τραγωδών δεν αφήνει ασυγκίνητους τους σημερινούς αναγνώστες που αναζητούν απαντήσεις στα δικά τους ψυχολογικά και μεταφυσικά διλήμματα μέσα από τους αρχετυπικούς χαρακτήρες του αρχαίου δράματος. 

Οι ελληνικοί μύθοι δεν αφήνουν επίσης αδιάφορους αρκετούς σύγχρονους δημιουργούς που αποφασίζουν να «παίξουν» με τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, να τα ξαναγράψουν προσεγγίζοντας το νόημα τους διαφορετικά, φωτίζοντάς το μέσα από τη δική τους οπτική, και επερωτώντας τους παραδεδομένους τρόπους ερμηνείας τους.

Ξεχωρίζω εδώ το εμβληματικό «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα» του Ευγένιου Ο’ Νιλ (1931) που τοποθετεί την τριλογία της Ορέστειας στην εποχή του αμερικανικού εμφυλίου −ένα έργο ιδιαίτερα οικείο στο θεατρόφιλο κοινό−, και την πιο πρόσφατη «Πηνελοπιάδα» της Μάργαρετ Άτγουντ (2005), μια φεμινιστική εξιστόρηση του έπους της Οδύσσειας μέσα από τα μάτια της Βασίλισσας Πηνελόπης και των δώδεκα πιστών θεραπαινίδων της.

Ο Ιρλανδός Κολμ Τόιμπιν επιχειρεί με τη σειρά του να ξαναπλάσει τον μύθο της Ορέστειας, επινοώντας τμήματα της ιστορίας, διευρύνοντας και προσαρμόζοντας το κλασικό αφήγημα με τρόπο μάλιστα που, κατά την άποψή μου, το κάνει πιο ελκυστικό και εναργές για τον σημερινό αναγνώστη. Αρκετοί δημοσιογράφοι που είχαν την ευκαιρία να πάρουν συνέντευξη από τον Τόιμπιν, συνδέουν τον τρόπο που παρουσιάζει τους χαρακτήρες του με την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην Ιρλανδία τις τελευταίες δεκαετίες, τις διαφορετικές φατρίες που συγκρούονται, την εκδικητικότητα, την εξόντωση αδερφού από αδερφό. Η Ορέστεια λειτουργεί ως το ιδανικό σύμβολο για τον εμφύλιο σπαραγμό, μα και τον ίλιγγο και την μέθη που προκαλεί η εξουσία σε όσους βρίσκονται πολύ κοντά της. Ωστόσο, το να μείνει κανείς μόνο σε αυτό το επίπεδο μειώνει τη σημασία του έργου του Τόιμπιν.

Στο μυθιστόρημα «Σπίτι με ονόματα» οι δύο κεντρικές ηρωίδες, η Κλυταιμνήστρα και η Ηλέκτρα, απευθύνονται στους αναγνώστες μέσα από πρωτοπρόσωπους μονολόγους, ενώ στα κεφάλαια όπου αναφέρονται οι περιπέτειες του Ορέστη ο αφηγητής μάς εξιστορεί όσα έχουν συμβεί στο τρίτο πρόσωπο. Με αυτή την αλλαγή οπτικής η κλασική ερμηνεία του μύθου των Ατρειδών επαναπροσδιορίζεται καθώς σε πρώτο πλάνο έχουμε την ανάλυση των κινήτρων, των αισθημάτων, και των αποφάσεων των ηρωίδων, και όχι την καταιγιστική δράση και τους συγκρουσιακούς διαλόγους μεταξύ ανδρικών κυρίως χαρακτήρων.

Οι γυναίκες όχι μόνο τοποθετούνται στον πυρήνα του έργου και αποκτούν την πρώτη φωνή, αλλά και παρουσιάζονται ως ξεχωριστές, καλά δομημένες προσωπικότητες που σχεδόν κάθε τους πράξη, όσο αποτρόπαια και αν είναι, αιτιολογείται τόσο από τα τραύματα που έχουν υποστεί στο παρελθόν, όσο και από τους κινδύνους που εγκυμονούνται στο παρόν.

Θεωρώ σημαντικό ότι το μυθιστόρημα του Τόιμπιν είναι «εγκόσμιο»: οι ήρωές του δεν πιστεύουν ούτε σε κάποιον Θεό, ούτε στη δύναμη της τύχης. Οι πράξεις τους δεν υποκινούνται από την τυφλή υποταγή στα προστάγματα των θεών, από προσήλωση σε τοπικά έθιμα ή από τη μοιρολατρία. Οι αναφορές στους Θεούς του Ολύμπου είναι ελάχιστες. Η Κλυταιμνήστρα, ο Αίγισθος, η Ηλέκτρα, ο Ορέστης, καθώς και οι μικρότεροι χαρακτήρες του μυθιστορήματος, δεν προσβλέπουν στη δικαίωση που θα έρθει στη μετέπειτα ζωή, αλλά στην ικανοποίηση, την εξουσία και την ασφάλεια που θεωρούν πως θα τους εξασφαλίσουν οι κινήσεις τους στο παρόν. Αυτό που τους σπρώχνει να ραδιουργούν, να εκδικούνται, να μισούν ή να αγαπούν με πάθος, είναι η εστίαση στο παρόν και η αντίσταση είτε στο να εικονοποιήσουν ένα μακρινό μέλλον, είτε στο να διδαχθούν από το παρελθόν.

Η εκκοσμίκευση του κλασικού μύθου είναι εύλογο να ξενίζει κάποιους λάτρεις του αρχαίου δράματος. Ένας από τους πιο δεινούς αναγνώστες της κλασικής γραμματείας, λόγου χάριν ο Daniel Mendelshon, υποστηρίζει ότι η ουσία του ελληνικού δράματος κινδυνεύει από την απουσία Θεού. Οι ήρωες μικραίνουν αφού χάνουν μέρος της τραγικότητάς τους −συγκεκριμένα, το αναπόδραστο της μοίρας τους που επιβάλλεται από τους θεούς− και μοιάζουν σε φοβίες, ανασφάλειες και πάθη περισσότερο στον μέσο σημερινό αναγνώστη και λιγότερο τους αρχετυπικούς χαρακτήρες των Ομηρικών επών και των έργων των μεγάλων τραγικών.

Κατά την άποψη μου, ωστόσο, οι ήρωες του Τόιμπιν χαρακτηρίζονται από θυμικό βάθος, και εμφανίζονται ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες με εμφανές το περίγραμμα του εαυτού τους, όχι επειδή οι φρικτές τους πράξεις δικαιολογούνται και ψυχολογικοποιούνται από τον συγγραφέα μα επειδή τολμούν να αναλάβουν την ευθύνη τους για αυτές. Πρόκειται, πιστεύω, για μια σύγχρονη αντίληψη περί εαυτού που εισδύει στον αρχαιοελληνικό μύθο αλλάζοντας τις συνδηλώσεις των δραματικών γεγονότων. Ο συγγραφέας αναζητά τα αίτια των πράξεων μέσω της εμβάθυνσης στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και όχι αποκλειστικά στα όσα έχουν διαμειφθεί με τους άλλους ή στις επιταγές των θεών που υποτίθεται πως δεν αφήνουν περιθώρια αυτόνομης δράσης στους ήρωες.

Ο τίτλος «Σπίτι με ονόματα» δεν αναφέρεται −όπως ίσως μπορεί να εικάζει κανείς− στον οίκο των Ατρειδών, αλλά στο αγροτόσπιτο μιας υπερήλικης με μαντικές ικανότητες που αφηγείται αποσπάσματα από τη μυθολογία, στον Ορέστη και τους επιστήθιους φίλους του, τον Λέανδρο και τον Μήτρο (χαρακτήρες επινοημένοι από τον Τόιμπιν), όταν τους προσφέρει καταφύγιο από τους στρατιώτες του Αίγισθου. Οι ιστορίες της γριάς δεν έχουν πάντα αρχή και τέλος και οι ήρωες των ιστοριών της δεν έχουν πάντα ονόματα, καθώς η γυναίκα είναι προχωρημένης ηλικίας και άρρωστη. Τα ονόματα των ηρώων των μύθων −ξακουστοί βασιλιάδες, ένδοξοι στρατηγοί, πανέμορφες πριγκίπισσες, μικρές και μεγάλες θεότητες− μένουν για πάντα φυλαγμένα στα βάθη του νου της γυναίκας χωρίς να γνωστοποιούνται τελικά στον αναγνώστη. Ίσως αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι τόσο τα ονόματα των ηρώων, όσο των συγγραφέων που διέσωσαν στην αιωνιότητα τους μύθους των λαϊκών παραδόσεων: του Ευριπίδη, του Σοφοκλή, του Αισχύλου, και του Ομήρου.

Το «Σπίτι με ονόματα» στο οποίο θα περάσει ο Ορέστης επτά ολόκληρα χρόνια από τη ζωή του θα μπορούσε να λέγεται και σπίτι της λήθης, καθώς ο χρόνος είχε πραγματικά σταματήσει για τον νεαρό πρίγκιπα. Η ενέργειά του αναλώνεται στις σκληρές αγροτικές εργασίες, στις ερωτικές περιπτύξεις με τον Λέανδρο και στις βραδινές συζητήσεις με τη γηραιά οικοδέσποινα και τους δύο φίλους του την ώρα του δείπνου. Οτιδήποτε έχει να κάνει με το σκοτεινό παρελθόν −όπως η θυσία της Ιφιγένειας, της οποίας υπήρξε μάρτυρας− ή τις αναμνήσεις του από μια ανέμελη παιδική ηλικία στο παλάτι με τους γονείς και τις αδερφές του, ακόμα και η επιθυμία του να επιστρέψει στον τόπο του, φαίνεται να μην τον απασχολούν πραγματικά, ωσάν να γεύθηκε κι αυτός τον καρπό του λωτού, όπως ο Οδυσσέας, και να λησμόνησε πραγματικά το βάρος του ονόματός του και τη μοίρα που οφείλει να εκπληρώσει.

Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο της εκδοχής του Τόιμπιν είναι ότι μετά τη μητροκτονία ο Ορέστης δεν διώκεται για το αποτρόπαιο έγκλημά του από τις Ερινύες, αλλά περιφρονείται και απομονώνεται σχεδόν από όλους, πολέμιους και φίλους. Η θέση του υποβαθμίζεται καθώς δεν του επιτρέπεται να λαμβάνει μέρος στις αποφάσεις που αφορούν στη διοίκηση της χώρας, θεωρείται πιο ανεπιθύμητος ακόμα και από τον μιαρό Αίγισθο, περνά τις μέρες του στους σκοτεινούς διαδρόμους του Παλατιού, νιώθοντας αόρατος.

Μπορεί οι συγκεκριμένες επιλογές του Τόιμπιν να φαίνονται σε κάποιους παράξενες, ωστόσο δίνουν κατά τη γνώμη μου νέα πνοή στον μύθο προσδίδοντας στις επιμέρους πράξεις και αποφάσεις των ηρώων μεγαλύτερη σαφήνεια προς όφελος του σημερινού αναγνώστη. Θεωρώ ότι ο συγγραφέας, προσαρμόζοντας τα τραγικά γεγονότα του μύθου των Ατρειδών, επιδιώκει να τονίσει τον πανανθρώπινο χαρακτήρα τους, τη διαχρονική τους δύναμη και τη γοητεία που εξακολουθούν να μας ασκούν.